گلیم فرش سیرجان و ویژگی‌های آن
شیوه‌ی پیچ بافی گلیم در قرون گذشته در میان ایلات و عشایر استان کرمان، به‌ویژه در ایل افشار در منطقه‌ی سیرجان رایج بوده و برای بافت سفره‌ها و نمکدان‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفته است. اما چند دهه‌ای است که در شیوه‌ی بافندگی در این منطقه تحولاتی اتفاق افتاده است؛ به این صورت که پیچ بافی در تمام سطح گلیم به کار رفته و با نام «گلیم شــیریکی پیچ» معروف شده است. شیوه‌ی پیچ بافی بعد از این که به صورت روش بافتی مستقل پدید آمد، با قالیبافی ترکیب شد و گونه‌ای از گلیم شیریکی پیچ با نام «گلیم ـ قالی» شکل گرفت و گلیم‌هایی که صرفاً به‌صورت پیچ بافت بودند، به «گلیم سوزنی» مشهور شدند. گلیم فرش سیرجان، که دست بافته‌ای منحصربه‌فرد و مختص همان منطقه بوده و ویژگی‌های خاص خود را دارد، به لحاظ زیبایی در رنگ و نقش و همچنین تکنیک بافت، شهرت بسیار بالایی دارد؛ به‌طوری که یکی از معدود هنرهای سنتی ایران است که ثبت جهانی شده است. در این مقاله، بر آنیم تا به معرفی طرح و نقش، جنس، تکنیک بافت، و به‌طور کلی ویژگی‌های این دستبافته‌ی اصیل و زیبا بپردازیم.
معرفی فرش سیرجان و پیشینه تاریخی آن
«گلیــم پیچ‌بــاف» در اوایل دوره صفویه در حدود پنج قرن پیش، همزمان با ورود ایالت و عشــایر مهاجر، که مهم‌ترین آن‌ها ایل افشــار است، در منطقه کرمان پدیدار شد. شیوه پیچ بافی گلیم در گذشته اغلب برای بافت و تزئین سفره‌ها (دست بافته‌ای از گلیم و معروف به سفره آردی) و نمکدان‌ها (به شکل کیسه‌های کوچک برای نگهداری نمک و ادویه) به همراه نقشمایه‌های کوچکی در مناطق عشــایری باف استان کرمان مثل سیرجان، جیرفت، بافت، شهربابک و بردســیر استفاده می‌شده است. با گذر زمان و در دهه‌های گذشته، شیوه‌ی بافندگی پیچ باف به صورت دست بافته‌ای مســتقل با عنوان «گلیم شیریکی‌پیچ» در دو نوع «گلیم ســوزنی» و «گلیم ـ قالی» در مناطق ســیرجان، بافت و ارزوئیه و سپس جیرفت، تولید شد.
در واقع، شــیوه‌ی تولید «گلیم پیچ بــاف» در مناطق مختلف اســتان کرمان به دلیل داشتن وجه اشتراک تاریخی و قومی، بسیار مشابه یکدیگر اســت و اختلافات جزئی در محصولات تولید شده دیده می‌شود. گلیم فرش سیرجان دست بافته‌ای است نیمه برجسته، غالباً با کاربرد زیرانداز، که بر اساس سنت‌های قومی و ایلی موجود در کرمان و به‌خصوص سیرجان، به صورت ذهنی بافته می‌شود. در حقیقت، هنرمند بافنده هنگام بافت گلیم-فرش، نقوشی را که به شکل سینه‌به‌سینه و از گذشتگان آموخته است، به صورت ذهنی و بدون استفاده از هیچ نقشه‌ی از پیش ترسیم شده‌ای، بر متن گلیم نقش می‌زند.
شیرکی پیچ یا گلیم- قالی سیرجان، یکی از نفیس‌ترین، زیباترین و باکیفیت‌ترین انواع گلیم و گلیم فرش ایران است که علاوه بر سیرجان، در منطقه بافت کرمان نیز تولید می‌شود. از ویژگی‌های منحصربه‌فرد این نوع گلیم آن است که در این نوع بافت، پود نقش را ایجاد نمی‌کند و کاربرد آن فقط برای متصل کردن ریس‌ها و تارها به یکدیگر است. گلیم- فرش سیرجان از لحاظ ظرافت در بافت، شباهت زیادی به قالی دارد. تنها تفاوت این است که همچون قالی پرز نداشته و زیبایی و اصالت گلیم را به خوبی حفظ کرده است.
جنس گلیم فرش سیرجان
ایلات افشــار، بچاقچی و شــول به دلیل شــرایط مساعد دامپروری در ولایت کرمان، در قرون گذشته در منطقه کرمان و به ویژه سیرجان و بافت ساکن شدند. زنان عشایر پشم را، که محصول اصلی آنان بود، برای استفاده بهینه از سرمایه‌های ایل، با استفاده از ابزارهایی به نام «دوک» و «چرخو» می‌ریسیدند و از آن در بافت گلیم و فرش‌های خود استفاده می‌کردند. در واقع، گلیم شیریکی پیچ، دست بافته‌ای تمام پشم است. تمامی قسمت‌ها «گلیم- فرش» سیرجان از تار و پود گرفته تا پرز و ریس (به نخ مورد استفاده در بافت گلیم پیچ ریس گفته می‌شود)، از جنس پشم است، اما در گلیم سوزنی، معمولاً از کرک استفاده می‌شود. البته کرک در اینجا به معنای پشم ظریف گوسفند است که از قسمت‌هایی از حیوان همچون زیر گردن و بغل به دست می‌آید و لطیف‌تر از پشم است.
نحوه تهیه الیاف
در منطقه سیرجان، تمامی مراحل ریسندگی و رنگرزی الیاف در گذشته با استفاده از دست و ابزار ساده دستی همچون دوک و چرخو انجام می‌شد. اما در حال حاضر بافندگان سیرجان بخش قابل توجهی از الیاف مورد نیاز خود در بافت گلیم- فرش را از کارخانه‌های ریسندگی مشهد، کاشان و اصفهان تهیه می‌کنند. برای بافت «گلیم‌های سوزنی» به دلیل ظرافتی که دارند غالباً از پشم‌های ظریف وارداتی از کشورهایی همچون نیوزلند، اروگوئه و استرالیا از جمله پشم مرینوس، استفاده می‌شود؛ اما نخ پشمی مورد استفاده در «گلیم- قالی‌هایی» که نسبت به «گلیم سوزنی» ضخیم‌تر و درشــت بافت‌تر هستند، با پشم بومی ایران تهیه می‌شــود و در صورتی که مانند گلیم ســوزنی ظریف باشند، از پشم‌های ظریف خارجی در بافت آن‌ها نیز استفاده می‌شود. در واقع شاخص استفاده از پشم های وارداتی، میزان ظرافت گلیم است و در گلیم‌های ظریف چه «گلیم ســوزنی» و چه «گلیم ـ قالی» از پشم خارجی اســتفاده می‌شــود. در بافت «گلیم ـ قالی»، علی رغم ِ این‌که دو نوع بافت یعنی پیچ بافی و قالیبافی کاربرد دارد، الیاف قســمت گلیم‌بافی و قسمت قالیبافی همانند هم هستند و با یک نوع پشم بافته می‌شوند. لازم به ذکر است که پشم ناحیه کرمان نیز برای فرش‌بافی بسیار عالی و باکیفیت است.
ابزار بافندگی در گلیم- فرش سیرجان
دارهای بافندگی برای گلیم- فرش در سیرجان، در گذشته به صورت افقی بوده است. این نوع دار با قدمتی بسیار زیاد، هنوز هم در برخی مناطق فرش‌بافی که مشغول به زندگی عشایری و کوچ‌نشینی هستند، رایج است. دلیل استفاده از دار زمینی توسط عشایر، قابل حمل بودن آن است و این که به آسانی می‌توان آن را جمع کرد و در جایی دیگر به راحتی گسترد. اما امروزه درصد کمی از دارهای بافندگی گلیم- فرش در سیرجان به صورت عمودی هستند.. تجربه‌ی تولیدکنندگان گلیم نشــان داده اســت که دار گردان فارسی، که در بافتن قالی کرمان رایج اســت، برای گلیم‌بافی مناسب نیســت. بنابراین دارهای بافت شیریکی پیچ، به صورت «دار گردان فارسی ثابت» هستند. شانه برای کوبیدن بافت، چاقو و قیچی، دیگر ابزار بافت در منطقه سیرجان است.
رجشمار در گلیم- فرش سیرجان
رجشمار گلیم- فرش سیرجان، همچون قالی متنوع نیست، و اغلب به این صورت است که برای گلیم سوزنی و گلیم فرش ظریف حدود 62 گره در هر 10 سانتیمتر، و برای گلیم- فرش‌های درشت‌تر، حدود 52 گره در 10 سانتیمتر است. در گلیم-فرش‌های سیرجان نیز بافنده در ابتدا و انتهای بافت، حدود 5 تا 8 سانتیمتر با استفاده از پود ضخیم و به صورت فارسی باف، ساده بافی انجام می‌دهد.
اندازه‌های رایج در گلیم-فرش سیرجان
گلیم شیریکی پیچ در اندازه‌های متنوعی از کوچک‌ترین اندازه به ابعاد 10×10 سانتیمتر بافته می‌شود تا بزرگ‌ترین اندازه‌ها که معمولاً به 4×6 متر نیز می‌رسد. رایج‌ترین اندازه‌ها در این دست بافته شامل موارد زیر است:
- دستگیره آشپزی در ابعاد 10×10 و 15×15 سانتیمتر
- زیر تلفنی در اندازه‌های 20×20 تا 50×50 سانتیمتر
- جای دستمال کاغذی، کیف‌دستی و کیف پول در اندازه‌های متنوع
- خرک در ابعاد حدودی 30×90 تا 30×180 سانتیمتر که برای تزئین سطوحی با عرض کم استفاده می‌شود.
- سفره و بقچه در ابعاد 90×90 تا 175×175 سانتیمتر که بافت این ابعاد کمتر رایج است.
- کناره با عرض 75 سانتیمتر و طول 2 تا 6 متر.
- اندازه‌های رایج که از پادری در ابعاد حدودی 60×90 بافته می‌شوند تا گلیم‌های بزرگ در ابعاد حدودی 4×6 و 6×8 متر. در حال حاضر بافت این گروه از گلیم- فرش‌های سیرجان، رواج و کاربرد بیشتری دارد.
تکنیک بافت در گلیم- فرش سیرجان
ترکیب پیچ بافی با قالیبافی تحولی اســت که گلیم پیچ‌باف ســیرجان طی دهه‌های گذشــته از نظر شیوه‌ی بافت تجربه نموده است. گلیم- فرش یا گلیم- قالی سیرجان به روش «نیم لول» بافته می‌شود. در این تکنیک بافت، برخی از حاشیه‌ها و گل‌ها همانند قالی با گره فارسی در روی گلیم بافته و ســپس پرداخت می‌شــود که به این قسمت‌های قالیبافی در اصطلاح «قالی بری» گفته می‌شود. در حقیقت، عمر بافت «گلیم- قالی» و ترکیب شیوه گلیم‌بافی و قالیبافی در سیرجان، حدود دو دهه بیشتر نیست. اما بافندگان هنرمند سیرجانی در طول این بیست سال، دست بافته‌ای متفاوت عرضه کرده‌اند که در بازارهای داخلی و خارجی فرش ایران، جایگاه ویژه‌ای پیدا کرده است. باید به این نکته توجه داشــت که ســهم غالــب در «گلیم- قالی» متعلق به پیچ بافی است و همواره سطح محدودی از گلیم بــه قالیبافی یا قالی بری اختصاص می‌یابد.
تراکم و کیفیت باف در گلیم- فرش سیرجان
تراکم بافت در گلیم- فرش سیرجان بالا است. بنابراین هنگام در دست گرفتن این دست بافته، متوجه خواهید شد که تقریباً وزنی برابر با قالی دستباف دارد. شیریکی پیچ سیرجان، تنها گلیمی در جهان است که به شکل متقارن و گره‌دار بافته می‌شود. گلیم سوزنی و شیرکی پیچ، بر خلاف سایر گلیم‌ها و جاجیم‌ها، به صورت دو رو نیست، بنابراین بیشتر به‌عنوان زیرانداز، رومیزی و پادری کاربرد دارد. در حالی که گلیم‌هایی که دو رو هستند غالباً بافتی سبک‌تر دارند و می‌توان از آن‌ها به‌عنوان روانداز و یا کیف و … نیز استفاده کرد.
رنگ در گلیم- فرش سیرجان
رنگ‌ها در گلیم شیرکی پیچ سنتی، معمولاً متمایل به رنگ‌های تیره و پخته است. اما در نمونه‌های بافت جدید گاهی دیده می‌شود که به‌منظور مورد پسند بودن در بازار و فروش بیشتر، رنگ‌های متنوع‌تری نیز در بافت آن به کار رفته است. برای رنگرزی الیاف مورد استفاده در بافت این نوع از گلیم فرش، از رنگزاهای طبیعی استفاده می‌شود و به ندرت شیمیایی استفاده می‌شود. تعدادی از این رنگزاهای سنتی به شرح زیر است:
- رنگ قرمز لاکی را معمولاً از گیاهانی همچون روناس، خشخاش، گیلاس و حتی قرمزدانه می‌گیرند.
- برای رنگرزی الیاف به رنگ آبی از رنگ‌دانه‌های نیل و پوست بادمجان استفاده می‌شود.
- رنگ زرد معمولاً از گیاهان رنگزایی مثل زعفران، زردچوبه و پوست انار به دست می‌آید.
- برای به دست آوردن رنگ نارنجی، الیاف رنگ شده با رنگدانه روناس را در حمام رنگ حاوی جوشانده پوست انار می‌زنند، تا به رنگ نارنجی تبدیل شود.
- الیاف به رنگ سبز تیره را با استفاده از رنگزاهای طبیعی همچون برگ گردو، زرد+نیل به دست می‌آورند.
- از جوشاندن گیاهانی چون تنباکو، پوست گردو و برگ بنه رنگ قهوه‌ای به دست می‌آید.
- رنگ مشکی را نیز از رنگدانه حاصل در پوست گردو استخراج می‌کنند.
نقوش گلیم فرش سیرجان
پیچ بافی در شیوه‌ی بافت گلیم شیریکی پیچ، علاوه بر این‌که باعث استحکام این نوع از گلیم می‌شود، در نقش‌پردازی نیز قابلیت‌هایی همانند قالی برای بافنده ایجاد می‌کند؛ چرا که در شیریکی پیچ، برخلاف گلیم‌های ساده، پود عامل به وجود آوردن نقش نیست، بلکه این ریس‌های گلیم هستند که با پیچش خود دور تارها بــا رنگ‌های مختلف، نقش را به وجود می‌آورند. آلستر هال، نویسنده کتاب «گلیم‌های ایران» معتقد است که پیچ بافی، بافنده را قادر می‌ســازد تا بافت‌هایی جالب و نقش‌هایــی ابداعی را که در گلیم‌هــای دیگر دیده نمی‌شود را ببافد. در واقع، هر پیچ در گلیم- فرش، به منزله‌ی یک خانه در نقشه گلیم است، با این تفاوت که در گلیم پیچ مانند قالی می‌توان نقش‌های پیچیده را اجرا کرد.
از این رو، برخلاف فرم رایج گلیم که به دلیل شیوه بافت و ساختار، همواره به‌صورت هندسی بافته می‌شوند، در گلیم فرش‌هایی که بافت پیچ دارند، از جمله شیریکی پیچ زیبای سیرجان، علاوه بر نقوش هندسی ظریف، می‌توان نقوش گردان و منحنی، همچون گل‌ها را نیز بافت. نقوش در این دست بافته‌ها معمولاً به صورت متقارن است؛ اما در مواردی نیز نقوش به صورت نامتقارن، اما متوازن و هماهنگ مشاهده می‌شوند. نقش بته جقه با دو گل گرد که به صورت گردان بافته شده است، از جمله رایج‌ترین و معروف‌ترین نقوش موجود در شیریکی پیچ سیرجان است.
حاشیه‌های گلیم فرش سیرجان نیز غالباً به صورت زنجیره‌ای بافته می‌شود که شامل یک شکل هندسی تکرار شونده است که بین دو خط موازی قرار دارد. این نوع از نقوش، حاشیه چرخی نیز نامیده می‌شوند. در میان نقوش قسمت متن گلیم فرش، موتیف‌هایی همچون کشمیری، موسی خانی، سماوری، قارا، لاله عباسی، گل کرمانی، جفت گل حشمتی، گلدانی و درختی از سایر نقوش شهرت و کاربرد بیشتری دارند.
لازم است ذکر شود که اغلب گلیم‌های شیریکی پیچ موجود، دارای طرحی راه‌راه یا شبیه محرمات هستند. به این شکل که دارای ردیف‌های عمودی یا افقی هستند و در هر ردیف، نقوش ریز سنتی وجود دارد.
شما می‌توانید جهت خرید فرش دستباف ، خرید گلیم و گبه دستباف و همینطور خرید تابلو فرش دستبافت به صورت اینترنتی و آنلاین از فروشگاه فرش هویدا استعلام گرفته و کلیه سفارشات خود را ثبت نمایید و هرجای دنیا که هستید کمتر 4 روز کاری آنرا در آدرس مورد نظر تحویل بگیرید
اگر علاقه مند به مطالعه سایر مقالات در زمینه فرش دستباف و یا تابلو فرش دستباف هستید، به قسمت پایگاه مقالات بازرگانی فرش هویدا مراجعه نمایید .
انتشار دیدگاه
توجه کنید که پس از ثبت دیدگاه ، اطلاعات خصوصی شما منتشر نخواهد شد