نقش گلدانی در فرش دستباف

طرح گلدانی و انواع آن در فرش

در طرح گلدانی که یکی از نقوش زیبا و اصیل فرش ایرانی است، نقش اصلی گلدان‌هایی است در اندازه‌های گوناگون که گل‌های فراوان بزرگ یا کوچک دارد. گاه انبوه گل‌هایی که سراسر فرش را می‌پوشاند از یک گلدان سر به در می‌آورد و گاه چند گلدان کوچک دیده می‌شود که قرینه هم یا به دنبال هم‌ردیف شده و گل‌های خود را در سراسر متن فرش گسترده است. ابتکار طرح «گلدان» در فرش مربوط به زمان شاه‌عباس صفوی است. در این مقاله قصد داریم به معرفی طرح گلدانی و انواع آن در فرش ایرانی بپردازیم.

انواع طرح گلدانی در فرش دستباف

نقشه گلدانی انواع مختلفی دارد که عبارتند از: گلدانی ختایی، ظل السلطان (گل و بلبل)، حاج خـانمی (جوشقان)، سراسری (تکراری)، هزار گل (ناظم)، محرابی، دوطرفه، لچـک و تـرنج، یک‌طرفه و بنـد اسلیمی. این طرح در بیشتر مناطق ایران همچون کاشان، کرمان، تبریز، کردستان، فارس و..... همراه با تنوع فراوان بافته می‌شود. گلدان در فرش ایران به صورت نقشمایه و طرح کاربرد دارد و بنا به مورد استفاده آن نام‌های گوناگون به خود گرفته است. در ادامه به معرفی هر یک از انواع طرح گلدانی می‌پردازیم.

طرح گلدانی اسلیمی

طرحی تشکیل شده از نقوش گلدانی و اسلیمی که در آن گل‌های شاه‌عباسی و گل فرنگ با تناسب بـه کار گرفته شده‌اند. البته در این‌گونه نقشه‌ها تکیه بـر روی نگـاره‌هـایی چـون گلـدان و اسـلیمی اسـت. گردش‌های اسلیمی تقریباً از اواسط دوران صفویه به بهترین وجه در نقشـه‌هـای فـرش و کاشی‌کاری پدید آمدند. این نقوش که با الهام از گیاهان طراحی شده است با گونه‌هـای متفـاوت در هنـر ایران به کار می‌رود. کاربرد اسلیمی‌ها در فرش اهمیت خاصی دارد و به لحـاظ ذوق و مهـارت هنرمنـد و تغییرات و دخل و تصرف‌هایی که در ترکیب‌بندی آن با نقش‌های دیگر انجام می‌شـود بـه گروه‌های فرعی تقسیم می‌شود، گلدانی بند اسلیمی یکی از اين گونه‌هاست.

طرح گلدانی حاج خانمی

این طرح تشکیل شده است از یک گلدان بزرگ که از نظر تناسب دو برابر گلدان‌های اطراف خود است. گل‌های داخل گلدان از آرایه‌های کوچکی شکل گرفته‌اند که از کنار هم قرار گرفتن آن‌ها شکل‌های هندسی مثلثی برای گلدان وسط و پائین آن به وجود آمده است و بقیه گلدان‌های اطراف این شکل‌ها شبیه کاج هستند و گاهی دو پرنده کوچک در اطراف گلدان روی گل‌ها می‌نشینند. این نقشه‌ها دارای لچک‌های به هم پیوسته هستند. این‌گونه نقشه‌ها در شهرهای نائین و کاشان بافته می‌شود. برخی طرح ناظم فارس را نیز نوعی طرح حاج خانمی به حساب می‌آورند. ظاهراً اصطلاح حاج خانم جهان‌آرا (بی‌بی) به لحاظ ارج نهادن بر اهتمامی است که این بانو در احیای هنر فرش‌بافی قشقایی شیراز انجام داده است.

طرح گلدانی ختایی

طرح‌های ختایی اصولاً بر گرفته از بوته و شاخه گل، به ویژه شاخه‌های گل‌های شاه‌عباسی هستند و نقشمایه اصلی آن را شاخه درخت، بوته، گل و غنچه تشکیل می‌دهد. در طرح ختایی خط‌های شکسته به طور معمول وجود ندارد و خط‌های منحنی پیچ‌وخم‌های موزونی دارند که گل‌ها را به هم پیوند می‌دهند. گلدانی ختایی طرحی است که در آن گلدان و نقوش ختایی، اساس نقشه را تشکیل می‌دهد. این نوع نقشه‌ها با ترکیب‌بندی‌های مختلف از جمله محرابی، سراسری و لچک‌دار طراحی می‌شود. این نقشه‌ها در کاشان، کرمان و تهران بافته می‌شود.

طرح گلدانی دو طرفه

معمولاً در این طرح، ترنجی مملو از گل یا نقشی که معمولاً گل گرد است در وسط قالی به‌عنوان نقـش مرکزی دیده می‌شود که در دو سر آن، دو گلدان با دسته‌های گل دیده می‌شود. بقیـه زمینـه نقشـه بـا انواع گل‌ها و گاهی با گردش‌های ختایی و اسلیمی پر می‌شود. گـاه تـرنج هـای کوچک در اطراف گلدان‌ها رسم می‌شود. این‌گونه طرح‌ها در قم، کرمان و خراسان بافته می‌شود که هر کدام خصوصیت خطی و رنگی خاص منطقه خود را دارد. گونه‌ای فرش نیز در بین عشایر قشقایی فـارس بافته می‌شود که «دو سر ناظم» نام دارد. و اساس طراحی آن دو گلدان در دو طرف زمینه اصلی اسـت که در وسط آن‌ها گل‌های گلدان‌ها آرایشی منظم ایجاد کرده‌اند.

طرح گلداني سراسري (گلداني تكراري)

این نوع نقشه تقریباً به دو دسته تقسیم می‌شود: دسته اول طرح‌هایی هستند که نقش مسلط و حاکم بر زمینه فرش را گلدان‌هایی تشکیل می‌دهد که سرتاسر متن را پوشانده‌انـد. نقـش گلـدان بـا مختصـر تغییر و گاه عیناً در حاشیه پهن‌تـر تکـرار مـی‌شـود. دسـته دوم طرح‌هایی هستند که در آن فقط یک گلدان بزرگ بـر روی شـاخه عمـودی قـرار مـی‌گیـرد و روی آن گل‌های زیادی مانند چتر، سایبان گلدان می‌شود. در اطـراف گلـدان شـاخه‌هـایی کـه از شـاخه عمـودی سرچشمه گرفته‌اند در سطح نقشه می‌لغزند و انواع گـل‌هـای مختلـف جـان ویژه‌ای بـه نقشـه و قـالی می‌دهند.

طرح گلداني ظل السلطان (گل و بلبل)

طرح «ظل السلطان» طرحی است متشکل از گلدانی پر از گل که دو پرنده در دو طرف آن قرار گرفته‌اند. معمولاً این طرح در سراسر زمینه فرش تکرار می‌شود. این طرح با آرایش‌های گوناگون در مناطق مختلف ایران از جمله آباده، بختیـاری، قـم، نـائین، ورامـین، شهربابک و تبریز بافته می‌شود.

طرح گلداني لچك و ترنج

طرح لچک و ترنج از طرح‌های اصیل است که از دوره تیموری در فرش و هنرهای دیگر از جمله تـزئین جلد کتاب به شدت رواج داشته است. نمونه‌های به جا مانده از این طرح در فرش‌های دوران صفوی به عالی‌ترین شکل پدیدار است و از نمونه‌های نفیس آن می‌توان از فرش «شیخ صفی» نام برد. در طراحی نقشه فرش این طرح با نگاره‌های مختلف ترکیب شده است و تنوع زیادی دارد. یکی از ایـن گونـه‌هـا، ترکیب لچک و ترنج با نقش گلدانی است. در نوع «گلدانی» علاوه بر نقش‌های معمول به كار رفتـه در طرح گلدانی، نگاره‌های لچک و ترنج نیز به کار گرفته شده است و ترنج، سر ترنج و لچک‌هـا پـر از گـل است و این جا و آنجا بلبل‌هایی بر حلقه گل‌ها دیده می‌شود. این طرح هـم در منـاطق شـهری و هـم در مناطق روستایی فراوان دیده می‌شود.

طرح گلداني محرابي

در این طرح اساس بر نقش محراب است و حتی در بیشتر مواقع ایـن طـرح بـا عنـوان محرابـی گلـدانی خوانده می‌شود ولی در ذکر انواع گلدانی‌ها، محرابـی گلـدانی نیـز یکـی از انـواع مهـم اسـت. اولـین کاربردهای طرح محرابی در فرش به دوران تیموری بازمی ولـی نمونـه‌هـای مانـدگار و کـاربرد فراوانش به دوران صفویه باز می‌گردد. یکی از معروف‌ترین و پرکاربردترین نوع این طرح‌ها گلـدانی آن است که با تزئینات فراوان و زیبا در سراسر ایران یافته می‌شود. در زمینه این طرح معمولاً گلدانی مملو از گل جای دارد که گاهی شاخه‌های آن تمام متن فرش را تا منتها الیه زیر محراب پر مي‌كند. نقش گلدان معمولاً در وسط قسمت پائین محراب قرار دارد و گاهی قندیلی در بالای محراب آویزان است. در برخی از ترکیب‌بندی‌های این‌گونه محراب و گلدان همراه با ستون و قندیل نقش می‌شـود کـه قنـدیل ارتبـاط نمادی با کل ساختمان مسجد دارد. این طرح با روش‌های گوناگون اجرا می‌شود که اساس آن را پنج نقش محراب، گلدان، سـتون، قنـدیل و درخت تشکیل می‌دهد. گاهی ستون‌ها در کناره‌های زمینه قرار می‌گیرند و زمـانی در یک‌سوم کنـاری زمینـه فرش قرار دارند و محراب بر روی ستون‌ها واقـع می‌شود. این طرح در شهرهای کاشـان، اصـفهان، قم و..... بسیار متداول است.

طرح گلداني هزار گل (ناظم)

این طرح گونه‌ای از نقشه «حاج خانمی» است که عشایر فارس آن را می‌بافند. چهـارچوب اصـلی ایـن طرح ایوان یا مدخل یا درگاهی است که دو سوی آن دو درخت «سرو» جای گرفته به باغی گشوده شده است و در میان فرش شناسان، در باره اصل و منشأ طرح ناظم اختلاف‌نظر مکانی و تاریخی وجود دارد. بعضی از فرش شناسان آن را بافت هند می‌دانند و گروهی دیگر آن را هندی و ایرانی می‌دانند. پروفسـور پوپ و استاد سیروس پرهام آن را بافت فارسی می‌دانند و با بررسی‌هایی قابل تفکیک مانند اسلوب فنی بافت، شیوه طراحی و نقش‌پردازی سبک و رنگ‌آمیزی که روی قالی‌های ناظم انجـام داده در تحقیقـات خود به این نتیجه رسیده‌اند که سرچشمه طرح ناظم، از طرح یـزد یـا نقـش گلـدانی یـا پارچـه‌هـای ابریشمین آن دیار در قرن یازدهم هجری بوده و استدلال مي‌كنند که به سبب نزدیکی یـزد و فـارس راه یافتن این نقش به دست بافته‌های فارس از یزد آسان‌تر و پذیرفتنی‌تر از دیگر جاهای ایران بـوده اسـت و ادامه می‌دهد که این نقشمایه چیزی جز گلدانی که چند شاخه گل در آن جای گرفته نیست.   
در واقع عامل سازنده نقش ناظم کشکولی، شیوه خاص طراحی یک درخت گلدان‌دار هزار گـل اسـت، متکی بر تكيه گاه‌ها، مرکزهای ثقل، مرکزهای انشعاب معین و خطوط مشخص و سنجیده‌ای که مسـیر و جهت گسترش شاخه‌ها و گل‌ها را تعیین می‌کند و دیگر آن که اجرای دیگر این نقش یعنی نیم سروها و کنده‌ها یا گلدان‌های منقوش آن‌ها، پرده‌ها، گلدان و زیرگلدانی و لچک قوسی پائین طرح، مفرداتـی است تزئینی که در مراحل مختلف تحول و تکامل این نقش در رشته‌های گوناگون هنر ایرانی به‌تدریج به نقشه‌ها افزوده شده است این نقشه‌ها در دوره‌های خاص با شکل‌های متنوع بافته شده‌اند و در آن‌ها شکل گلدان‌ها و چگونگی قـرار گرفتن شاخه‌ها، سروها و همچنین به‌کار‌گیری گل و بوته‌ها با هم متفاوت است.

طرح گلداني يك طرفه

طرح زمینه این نقشه از یک گلدان تشکیل شده که در شروع نقشه قرار می‌گیرد. گلدان حاوی گل‌هـای رنگارنگ است و زمینه نقشه از بوته‌های گل و یا چرخش‌هایی که روی آن‌ها گل‌های متفاوت سوارند ترسیم می‌شود. بوته‌های گل و چرخش‌ها در هر منطقه ایران متفاوت مي‌باشـد. ايـن نـوع نقشـه در قـم، کرمان و خراسان کاربرد دارد.

سخن پایانی

همان‌طور که دیدیم، طرح گلدانی، یکی از متداول‌ترین و همچنین زیبا‌ترین طرح‌ها در فرش ایرانی است که نقاط مختلفی از کشور آن را با ویژگی‌های منحصر به فرهنگ و سلیقه خود تولید می‌کنند. فرشی با طرح گلدانی، مملو از گل و بوته و برگ و پرنده و حیوانات زیبا است، و می‌تواند بهترین تداعی طبیعت بکر در فضای دکوراسیون امروزی باشد.  

شما می‌توانید جهت خرید فرش دستباف ، خرید گلیم و گبه دستباف و همینطور  خرید تابلو فرش دستبافت به صورت اینترنتی و آنلاین از  فروشگاه فرش هویدا استعلام گرفته و کلیه سفارشات خود را ثبت نمایید و هرجای دنیا که هستید کمتر 4 روز کاری آنرا در آدرس مورد نظر تحویل بگیرید.  

اگر علاقه مند به مطالعه سایر مقالات در زمینه فرش دستباف و یا تابلو فرش دستباف هستید، به قسمت پایگاه مقالات  بازرگانی فرش هویدا مراجعه نمایید.