نقش بته‌جقه و انواع آن در فرش دستباف ایرانی
بته جقه یکی از نقوش اصیل ایرانی است که علاوه بر فرش، در بسیاری از دیگر هنرهای سنتی ایران همچون سوزن‌دوزی و جواهرسازی کاربرد دارد. بته جقه نمادی است شاهانه که اشاره به استواری و جاودانگی دارد. فرش‌هایی با نقش بته جقه در بسیاری از نقاط ایران از جمله کردستان، ساروق، فراهان، ایل قشقایی و غیره بافته می‌شوند که نقوش هر منطقه ویژگی خاص خود را دارد. در این مقاله قصد داریم به معرفی نقش زیبای بته جقه بر فرش ایرانی و انواع آن بپردازیم.
معرفی نقش «بته جقه»
نقش «بته جقه» نقش‌مایه‌ای است که در هنر فرش ایران دوره‌ی اسلامی به کار گرفته شده است. سابقه‌ی استفاده از این نقش در هنر ایران همواره مورد بحث بوده است. گروهی این نقــش را نقش‌مایه‌ای ایرانی می‌دانند که از تزیینات پیش از اســلام متولد شده اســت، مانند درخت سرو یا نقش بال حیوانات دوره‌ی ساســانی. در مقابل، گروه دیگر آن را نقش‌مایه‌ای می‌دانند که به واسطه‌ی شال‌های کشمیری هند به هنر ایران وارد شــده اســت. نقش بته جقه از نقوش بسیار مورد توجه در میان بافندگان محسوب می‌شود. در اغلب شــهرهای ایران نقش بته جقه، فرش‌ها و گلیم‌ها را تزیین نموده اســت. این نقش بیش از هر منطقه‌ای در دستباف‌های عشایری فارس، مانند فرش‌های بولوردى و قشقایی به كار رفته است. اما در نقاط دیگر مانند بیجار و همدان و در میان عشایر ترکمن و کردهای مناطق غربی ایران نیز رواج و مقبولیت دارد. در رابطه با نقش بته جقه بیش از هفتاد دسته‌ی طبقه‌بندی شــده گزارش شده است؛ درحالی‌که تنها از نزدیک به بیست گروه با نام‌گذاری دقیق در منابع گوناگون نام برده شده است. با توجه به گستردگی و تنوع انواع مختلف در هر گروه، گستردگی انواع نقش‌مایه‌ی بته جقه بالغ بر ده‌ها نمونه‌ی متنوع می‌شود. کاربرد نقش‌مایه‌ی بته جقه نه‌تنها به عنوان نقش تزیینی بلکه به عنوان پایه‌ای در شکل‌گیری برخی نقشه‌ها نیز بوده است.
بته جقه نماد چیست؟
بوته یا بته را کــه در اصطلاح رایج «بته جقه» خوانده می‌شود، می‌توان نمادی از تلفیق هنر و اندیشه دانست. گروهی از نشانه‌شناسان آن را نمادی از درخت زندگی یا ســرو می‌دانند که دستمایه یک ترکیب تازه و نو شده است. وجود مفاهیم جاودانگی، جوانی و بی‌مرگی در معناشناســی درخت زندگی و نماد «سرو» گونه‌ی آن شاید در شکل‌گیری این نقش‌مایه بی‌تأثیر نبوده باشــد. این بته با حفظ هویت و مفهوم نمادین خویش توانسته تغییر شکل بدهد و در مناطق مختلف سبب تولید آثار هنری شود. وجود بیش از هفتاد نوع متفاوت از نقش‌مایه‌ی بته به خوبی ریشــه‌ی عمیق و نمادین این نقش‌مایه را مشخص می‌کند.
پیشینه نقش بته جقه در فرش ایران
از قــرن دوازده بــه بعد بــه لحاظ گســترش روابط تجــاری و اعمال نظر تجار، این نقــش به عنوان یک نگاره‌ی تزیینی در زینت بخشیدن به فرش‌ها زیاد به کار رفت؛ به نحوی که امروز انــواع گوناگون آن را تحت عناوین مختلف، مانند بته میری، بته بادامی، بته جقه‌ای و بته ترمه‌ای تحت عنوان قطیفه‌ای، برگردان، دو سر، تاج‌دار، قلمکار، جوانه‌ای و دیگر انواع، نظیر بته جقه‌ی ساده، سر مرغی، بته شــالی، بته خنجری، بته گل‌دار، خوشه‌ای، قبادخانی، محرمات بته‌ای، بته چپ و راست، قهر و آشــتی، پسر و دختر، هشت گلی، شاخ گوزنی، بته بادامی می‌بینیم.
انواع نقش‌مایه‌ی بته
گروهــی بتــه را بر اســاس محــل به‌کارگیری تقسیم‌بندی کرده‌اند. از آن میان می‌توان به بته قشقایی، بته مغان، بته صفه اشــاره نمود. گروهی دیگر بته را بر اســاس مفاهیم نمادین آن‌ها طبقه‌بندی کرده‌اند، مانند بته قهر و آشتی، بته درخت زندگی، بته مادر بچه. دیگر فرش شناسان آن را به سبب اندازه و نحوه جای گرفتن آن در کل طرح تقسیم‌بندی کرده‌اند، مانند بته جوجه‌ای و به لحاظ آن که از منطقه‌ی مالمیر اراک اســت، به نام «بته میر» معروف است. بته جقه نقشی است که در بسیاری از مناطق فرش‌بافی ایران دیده می‌شود و در هر منطقه ویژگی خاص خود را دارد. کوچک‌ترین نگاره‌ی بته‌ای، بتــه جوجه‌ای (بته میر) نام دارد. از انــواع بته‌های بزرگ‌تر از بته جقه‌ای، نقش‌مایه‌های بته قبادخانی یا قبادی، بته فتحعلی شاهی در کردستان، بته بادمجانی و تک بته در غياث آباد اراک (ســاروق) و بتــه عقابی یا لانه‌ای و بتــه مادر و بچه رایج‌ترند.
نحوه بکارگیری نقش بته در فرش
بــر روی متن فرش، بته را به شیوه‌های مختلفی به كار می‌گیرنــد. در اصل، قالی‌هایی با طــرح بته جقه، لچک و ترنــج ندارنــد. بته جقه‌هــا یک انــدازه، همرنگ و به صورت ردیف‌های منظم و موازی در سراســر متن بافته می‌شوند. نقش بته‌ای نیز مانند نقش ماهی درهم در ابتدا یک طرح سرتاســری بوده و بدون اســتفاده از ترنــج و لچک با قرار دادن بته‌هــا در ردیف‌های افقی یا مایل موازی بافته می‌شــده اســت. از آنجا که بافندگان همواره در پــی تنوع طراحی بوده و گریزان از طرح‌های یکنواخت و یکدست، در آغاز به وسیله‌ی حاشیه‌های چشمگیر، یکنواختی ملال‌آور ردیف‌های همســان و همرنگ بته قبادخانــى را کاهش می‌دهند. پس از چندی، شگرد رنگ‌آمیزی متنوع بته‌ها با روش قرار دادن نقش‌مایه‌ی تکراری در ردیف‌های مایل تلفیق گردید و این ســرآغاز عصر طلایــی نقش بته‌ای بود. از اواخر قرن ســیزدهم، اندک اندک لچک‌های بسیار کوچک با احتیاط تمام به میان آمد. با رشــد تدریجی لچک‌ها، رفته رفته ترنج هم جــای خود را باز کرد و این آغاز انحطاط بــود. به كارگيرى لچک‌ها به حدی گســترش یافت که نقوش بتــه‌ای به صورت نگاره‌ای فرعی و تجملی بر جای ماندند.
تقسیم‌بندی فرش‌های ایرانی با نقش بته جقه
برخی از نقشه‌ها که شکل کلی قرارگیری بته در متن قالی را نمایش می‌دهند، بــه نام‌های خاصی معروف شده‌اند که از آن جمله می توان به انواع زیر اشاره نمود:
1. نقشه‌ی بته‌ای: نقشه‌ای که آن را از طرح‌های فرعی شاه‌عباسی به شمار می‌آورند. در این طرح، نگاره‌های بته جای ویژه‌ای دارد. بته‌ها را در صورت‌های معمول در ترکیب با شاخ و برگ‌های بی‌جان و اسلیمی و دیگر نگاره‌های شاه‌عباسی نقش می‌کنند. طرحی که با تکیه به گونه‌های بته نقشــه‌بندی شده باشــد، به نام آن بته خوانده می‌شود.
2. بته لچک ترنج: نقشه‌ای پرکار و معمول در کرمان است؛ ترکیبی از نقش و نگار بته جقه‌ها، لچک و ترنج، قاب اســلیمی و ختایی، برگ و گل‌های شاه‌عباسی و گل‌های ترکیب شده از نگاره‌ی بته. به این‌گونه نقشه‌بندی سبک کرمانی طرح بته «لچک ترنج» نیز می‌گویند که از هنر ســنتی پته‌دوزی تأثیر گرفته اســت. نمونه‌هایی از آن را می‌توان در قالی‌های قشقایی نیز مشاهده نمود.
3. بته با زمینه‌ی الوان: طرح بته که در آن زمینه‌ی یکی یا ردیفی به صورت خطوط موازی از نگاره‌ها به رنگی ویژه باشد. این‌گونه نقشه از جمله طرح‌های محرمات به شــمار می‌رود و در خطوط موازی در جهت طول فرش قرار دارد.
4. هشت بته: طرحی بر اساس تکرار نگاره‌های هشــت بته یا بته کردســتانی. به این نقشه طرح بته‌ای کردســتانی نیز می‌گویند. این نقش از هشت بته‌ی ریز (بادامی) به شــکل یک دایره تشکیل می‌شــود که در سراسر متن تکرار شده است.
5. بته‌های دو قلو: دو بته که از پایه به هم چسبیده‌اند و بیشــتر در حاشــیه‌ی قالی‌ها دیده می‌شوند. در برخی موارد تعداد بته بیشــتر شده و در گوشه‌های فرش به کار رفته‌اند، مانند بته‌های سه قلو.
6. بته‌های سرهم سوار: در این طرح یکی از بته‌ها در بخشــی از پیکر خود به گونــه‌ای بر روی بته‌ی دیگر نقش شــده است که به نظر می‌رسد هر دو دارای یک پایه هستند.
7. بته‌های مــادر و بچه: نقش دو بته، یکی بزرگ و دیگری کوچک که بته‌ی کوچک ســر از درون یا کنار بته‌ی بزرگ در می‌آورد و ســر آن‌ها در یک جهت است. اســاس طرح بته‌های مادر بچه، همین نگاره‌ها اســت.
8. بته‌ی مــادر بچه‌های دو قلو: در این نقش یک بته‌ی بزرگ دیده می‌شــود و دو بته‌ی کوچک و چسبیده به هم همچون دو کودک دو قلو و بته‌ی بزرگ، بته‌ی مادر، محیط بر دو قلوها سر به در آورده است.
پراکندگی نقش بته در نقاط مختلف ایران
در ســرابند بیشتر فرش‌ها با طرح بته‌ای بافته می‌شود که همان بته میر اســت و در ســنندج و قاینات بافتن طــرح بته خرقه‌ای رواج فراوان دارد. در منطقه‌ی غرب کشــور نیز نقش بته رایج اســت. در بیجار این نقش به صــورت نگاره‌ای فرعی برگ‌دار به عنوان نقوش اصلی دیده می‌شــود. در زنجان نیز با برخورداری و الهام از نقش بته‌ی بیجار آن را با حالتی درشــت و زمخت اســتفاده می‌کنند. فراهان، ملایر و ســاروق نیــز به فراوانی از نقش بته بهــره می‌برند. در همدان نیــز این نقش را به صورت یک طرح ثانــوی با تدابیر خاص منطقه‌ای می‌بافند. نقش بته به صورت ساده و خطوط نقطه‌چین یا گل‌دار تحت عنوان قبادخانى، خاص عشایر جنوب و به خصوص فارس است که همراه با نقوش ستاره‌ای و رنگ‌هــای دلپذیر به صورت سرتاســری بافته‌های منطقه را زینت می‌بخشد.
سخن پایانی
نقش بته جقــه در میان بافنــدگان ایرانی جایگاه ارزشــمندی دارد. تقریباً تمامی بافندگان فرش و گلیم از این نقش‌مایه بهره گرفته‌اند. درحقیقت، میــزان مقبولیت نقش‌مایه به حدی اســت که هم در میــان تزیینات فرش و هم نقــوش گلیم و حتی انواع سوزن‌دوزی و پارچه‌بافی به کار گرفته شده است. بر اســاس برخی گزارش‌ها بیــش از هفتاد نوع مختلف این نقش‌مایه در نقــاط مختلف ایران شناخته شده است؛ اما اغلب محققان تقریباً به بیست نوع از این نقش مایه اشاره نموده‌اند. نقش بته جقه هم به عنوان تزیین و هم به عنوان پایه‌ای برای ترتیب دادن یک نقشه در متن فرش به کار گرفته شده است؛ مانند فرش‌های بته جقه در سرابند و سنندج. بیشــترین کاربرد نقش بته جقه در دست‌بافته‌های قشــقایی و بولوردى مشــاهده شده اســت. در این دســت‌بافته‌ها نقش بته به شــدت انتزاعی شده و به ســمت هندسی شدن پيش رفته اســت. در میان سایر مناطقی که به نقش مایه‌ی بته جقه توجه دارند، می‌توان به قالی‌های قم، کاشان، کرمان، فارس، کردستان و اراک اشاره نمود. در نهایت، بایستی گفت نقش بته جقه بر فرش دستباف، ریشه در باورها و اعتقادات ایرانیان باستان دارد و نمادی است از استواری و جاودانگی.
شما می‌توانید جهت خرید فرش دستباف ، خرید گلیم و گبه دستباف و همینطور خرید تابلو فرش دستبافت به صورت اینترنتی و آنلاین از فروشگاه فرش هویدا استعلام گرفته و کلیه سفارشات خود را ثبت نمایید و هرجای دنیا که هستید کمتر 4 روز کاری آنرا در آدرس مورد نظر تحویل بگیرید.
اگر علاقه مند به مطالعه سایر مقالات در زمینه فرش دستباف و یا تابلو فرش دستباف هستید، به قسمت پایگاه مقالات بازرگانی فرش هویدا مراجعه نمایید
انتشار دیدگاه
توجه کنید که پس از ثبت دیدگاه ، اطلاعات خصوصی شما منتشر نخواهد شد
