انواع طرح و نقش در فرش دستباف ایران
طبقه‌بندی طرح‌ها و نقشه‌های فرش ایران که بر اساس فرم کلی و عناصر تشکیل‌دهنده طرح (نقـش) توسط نویسندگان و محققان فرش گرفته صورت با هم متفاوت است. «سیسیل ادواردز» در کتاب قالی ایران طرح‌های فرش را به 9 دسته تقسیم کرده است که شامل این موارد است: هراتی، بته، خرچنگی، گل حنایی، لچک و ترنجی، میناخانی، شاه‌عباسی، بید مجنون، جوشقانی. اما طبقه‌بندی دیگری نیز وجود دارد که بیش از دو دهه از عمر آن می‌گذرد و می‌توان گفت که امروزه مورد توجه و استفاده اغلب طراحان و تولیدکنندگان فرش ﻗﺮار گرفته و در مدارس و دانشگاه‌ها نیز به‌عنوان طبقه‌بندی اصلی طرح‌های فرش ایران معرفی می‌شود. بر اساس این طبقه‌بندی، طرح‌های فرش ایران به نوزده گروه اصلی طبقه‌بندی و هر یک نیز به چند شاخه‌ی کوچک‌تر تقسیم می‌شوند. در این مقاله نیز این تقسیم‌بندی مبنای کار ما قرار می‌گیرد که عبارت است از:
طرح‌هاي آثار باستاني و ابنيه اسلامي
کلیه طرح‌هایی که با الهام از کاشیکاری‌ها، گچبري ایوان‌ها و اشـکال تـزئین بناهـا در آثـار برجسـته معماری ایران از دوره هخامنشیان تا دوره صفویه طراحی و نقاشی شده است، در این گـروه جـای دارنـد. البته طراحان فرش در برخی از طرح‌های اصلی نقوش این بناها با استفاده از ترکیب‌های گل‌های ختایی و اسلیمی تغییراتی وارد نموده‌اند اما ساختار اصلی طرح فـرش بـا طـرح اصـلی بنـا کاملاً همانند اسـت. معروف‌ترین طرح‌های این گروه عبارتند از: گنبد مسجد شیخ لطف الله، تخـت جمشـید، مقبـره شـیخ صفی، مسجد جامع اصفهان و غیره.
طرح‌هاي اسليمي
قالب اصلی این طرح بر مبنای گردش‌های منظم بندهای اسلیمی است که گاهی با انواع برگ‌ها، گل‌ها و ختایی‌ها همراه می‌شود. این طرح در انواع مختلف اسلیمی لچـک و تـرنج (ایـن نقشـه دارای تـرنج متحدالمرکز به همراه سه ترنج و لچک در چهارگوش فرش و متن آن مشحون از اسلیمی، انـواع گـل و ختایی است)، اسلیمی دهان اژدری (از مشخصه‌های این نقشه اسلیمی های بزرگی است که دو به دو در مقابل یکدیگرند و گل‌های ختایی را در بر می‌گیرند)، اسـلیمی بنـدی یـا مـاری (بنـدهای دورانی بـا گردش‌های بلند ماری شکل از مشخصه‌های این طرح است)، اسلیمی افشان و....
طرح‌هاي افشان
واژه «افشان» به معنی پراکنده است. در این طرح، زمینه فـرش را گـل‌هـا و شـاخ و بـرگ درختـان پـر می‌کنند به‌طوری که در ذهن بیننده باغی پرگل تداعی می‌شود. كليه بندها و نگاره‌های فـرش در ایـن طرح با هم پیوستگی و ارتباطی کامل دارند. طرح‌های افشان اصولاً به گونه‌ای طراحی می‌شوند که هيچ یک از گل و برگ‌ها قرینه نیستند و اصول قرینه نگاری در آن وجود نـدارد. ایـن طرح‌ها اکثراً فاقد ترنج بوده و در نمونه‌های لچک دار، ابعاد لچک کوچک‌تر از حد معمول است. گل‌های شاه‌عباسی، ختایی، ميناخاني، بته‌های پراکنده به صورت ساده یا مرکـب در کنار نقش‌هایی از حیوانات، بندهای زینتی، اسـلیمی‌هـا و غیـره از عوامـل اصـلی نقشـه‌هـای افشـان هستند که گاهی متقارن و زمانی نامتقارن بافت می‌شـوند. «طـرح هـای افشـان» عبارتنـد از: افشـان ختایی، افشان دسته گلی، افشان حیـوان‌دار، افشـان بنـدی، افشـان اسـلیمی، افشـان قشـقایی و....
طرح‌هاي اقتباسي
طراحی اين گونه نقشه‌های فرش شباهت زیادی به فرش‌های مناطق هم‌جوار و همسایه دارد. البته بیشتر این نقوش ریشه ایرانی دارد ولی گاهی از نقوش سایر کشورها نیز استفاده می‌شود و به همین دلیل آن‌ها را «اقتباسی» می‌نامند. معروف‌ترین این نقشه‌ها عبارتند از: قفقازی، گوبلنی، افغانی و آناتولی.
طرح‌هاي ايلي و عشايري
از ویژگی‌های عمده این طرح‌ها که عشایر می‌بافند، هندسی بودن نگاره‌ها اسـت. دسـتمایه طـرح‌هـا و نقشه‌های ایلیاتی عناصر طبیعی مانند گل‌ها و گیاهان، جانوران، حتی پیکره آدم‌ها و.... اسـت کـه به‌صورت ذهنی بافته می‌شود. در این طرح‌ها قرینه بـودن چنـدان معنـا نـدارد و حتـی همـین ویژگـی و سادگی نقوش از عوامل اصلی زیبایی طرح‌های این گـروه اسـت. ایـن سـبک نقش‌پردازی یکـی از قدیمی‌ترین شیوه‌های «ذهنی» طراحی در بافته‌های ایران است. طـرح‌هـای فـرش عشـایری قشـقایی، شاهسون، بلوچ، لری و.... در این گروه جای می‌گیرند. گلدان به عنوان عنصری تزئینی (عنصری که در جابجایی نقوش شهر به روستا در دست بافته‌ها اهمیـت ویژه‌ای دارد) در نقش‌های ایلیاتی به وفور مشاهده می‌شود. استفاده فراوان از این نقش در طرح «ناظم» قشقایی و «ظل السلطان» آباده فارس و به کار بردن طرح‌هـای گونـاگون از ایـن فـرم در خشـتی‌هـای بختیاری اهمیت این نقش را می‌نمایاند. ویژگی منحصربه‌فرد این‌گونه گلـدان‌هـا در بافتـه‌هـای ایـن مناطق انتزاع و نوع طراحی آن است که با شکل‌ها و طراحی‌های شهری دیگر فرق دارد.
طرح‌های بته‌ای (بته جقه)
کلیه طرح‌های این گروه بر مبنای کاربرد بته جقه است و در این‌گونه طراحی مـتن و حاشـیه فـرش بـا انواع مختلف بته تزئین می‌شود. طرح بته در بسیاری از مناطق ایران به کار می‌رود و از جمله آن می‌توان به فرش‌های اصیل کردستان اشاره کرد. طـرح‌هـای بتـه از نظر شکل و خطوط فرعی که در آن به كار رفته است، انواع گوناگونی دارد. برخی از این طرح‌ها عبارتند از: «بته جقه، بته شاهي، بته‌های محلی فارس، بته میری، بته ماهی وغیره». نقش بته در بافته‌های قم، خراسان، کرمان، اراک، کردستان، عشایر قشقایی و بختیاری به چشم مي‌خورد. در این میان، بته‌های محلی فارس به دلیل تنوع جایگاه ویژه‌ای دارد. یکـی از این‌گونه‌ها «گلدان بوته» است. این نقشمایه شبیه غنچه‌ای است که شکل بوته بـا رنـگ‌هـای متفـاوت جـای گلبرگ بر روی آن قرار گرفته است.
طرح‌هاي تركمن
طرح‌های ترکمن در گروه نقوش هندسی ذهنی بافت قرار دارد که اغلب درون کتیبـه‌هـا یـا قـاب‌هـای لوزی و چندضلعی در متن فرش تکرار می‌شوند. انواع طرح‌های ترکمن عبارتند از: یموتی یا قاشقی (استفاده از طرح منبت‌کاری شده روی قاشق‌های چوبی که مردان ترکمن می‌سازند)، غزال گـز (چشـم آهو)، خورجینی و چهار قاب (این طرح به صورت قاب‌های لوزی اسـت کـه داخـل آن مـزین بـه نقـوش هندسی است)، آخال یا بخارائی.
طرح‌هاي تلفيقي
اساس طراحی نقشه‌های تلفیقی بر اساس ترکیب و آمیختگی دو يا چند طرح اصلی استوار است. بوجود آوردن طرحی متفاوت و تازه با نگاره‌های گونـاگون کـه از الگـو و قاعـده خاصـی پیـروی نمـی‌کنـد، از ویژگی‌های این‌گونه طراحی است. گاه طرح‌های بته جقه و ختـایی، قـاب هـا و کتیبـه‌هـا، گلـدان‌هـا و گل‌های مختلف در یک فرش جمع می‌شود و یک طرح بدیع را تشکیل می‌دهد. این طـرح بـه صـورت نقوش تلفیقی لچک و ترنج، تلفیقی گلدانی بند اسلیمی، تلفیقی ترنجی دسـته گلـی، تلفیقـی لچـک و ترنج و سبزیکار، تلفیقی ترنجی کف ساده و غیره اجرا می‌شود.
طرح‌هاي درختي
در طرح‌های این گروه، انواع درختان و درختچه‌ها به همراه هم یا به صورت انفـرادی ترکیـب اصـلی را تشکیل می‌دهند. گاهی با عناصر دیگر مانند حیوانات، پرندگان یا گلدان ترکیب می‌شوند. معـروف‌تـرین طرح‌های این گروه عبارتند از: درختی سبزیکار، درختی حیوان‌دار و گلدان نیز یکی از عناصر فرعی طرح‌های درختی است. درختان این طرح‌هـا گـاهی از داخـل یـک گلـدان بزرگ نمو کرده و شاخه‌هایش در همه جای زمینه گسترده شده است. ترکیبات درخت و گلـدان گـاهی نیز به همراه پرنده در طراحی فرش به کار می‌رود.
طرح‌هاي شكارگاهي
در طرح شكارگاه صحنه شكار حيوانات توسط شكارچيان يا حيوانات درنده به تصوير كشيده شـده اسـت. گاهي نيز صحنه شكار شاهان كه سوار بر اسب با سلاح‌هايي چون شمشير، كمان و نيزه در حال شكارند، موضوع اصلي زمينه فرش را تشكيل مي‌دهد.
طرح‌هاي شاه‌عباسي
اساس کلیه طرح‌های شاه‌عباسی بر مبنای کاربرد گل شاه‌عباسی در این طرح است که این گـل از دوره صفویه و زمان شاه‌عباس رواج یافته است. در این طرح‌ها گل‌های شاه‌عباسی به همـراه بنـدهای ختایی و گاه تلفیق آن‌ها با اسلیمی، انواع مختلفی از نقوش فرش را ارائه می‌دهند انواع طرح‌های این گروه عبارتند از: لچک و ترنج شاه‌عباسی افشان، شاه‌عباسی درختی، شاه‌عباسی شیخ صفی، شاه‌عباسی جانوری و غیره.
طرح‌هاي قابي (خشتي)
در این طرح‌ها متن فرش به قاب‌ها یا قسمت‌های مختلفی تقسیم شده است که به طور منظم کنـار هـم قرار دارند و داخل هر قاب با گل و برگ‌های مختلف و عناصر دیگر مانند انواع بته، پـرندگان، جـانوران و غیره تزئین شده است. معروف‌ترین طرح‌های قابی عبارتند از: قابی بختیـار و قـاب قرآنـی. ایـن طرح اگرچه امروزه در قم و تبریز و.... بافته می‌شود ولی در اصل جزء طرح‌های اصیل بختیاری اسـت.
طرح‌هاي گلداني
در این طرح نقش اصلی گلدان‌هایی است در اندازه‌های گوناگون که گل‌های فراوان بزرگ یـا کوچـک دارد. گاه انبوه گل‌هایی که سراسر فرش را می‌پوشاند، از یک گلدان سر به در می‌آورد و گاه چند گلـدان کوچک دیده می‌شود که قرینه یا به دنبال هم‌ردیف شـده و گـل هـای خـود را در سراسـر مـتن فـرش گسترده‌اند. ابتکار طرح «گلدان» مربوط به زمان شاه‌عباس است. نقشه گلدانی انـواع مختلـف دارد کـه عبارتند از: گلدانی ختایی، ظل السلطان (گل و بلبل)، حاج خـانمی (جوشـقان)، سراسـری (تکراری)، هزار گل (ناظم)، محرابی، دو طرفـه، لچـک و تـرنج، یک‌طرفه و بنـد اسلیمی. این طرح‌ها در بیشتر مناطق ایران همچون کاشان، کرمان، تبریـز، کردسـتان، فـارس و غیره همراه با تنوع فراوان بافته می‌شود.
طرح‌هاي گلفرنگ
طرح گلفرنگ بر مبنای گل‌های طبیعی به ویژه گل رز نقش شده است و چون شباهتی به گل‌های سنتی فرش ایران از قبیل شاه‌عباسی و انواع گل‌های ختایی ندارد، به گل فرنگ معروف شده است. انواع طرح‌های گل فرنگ عبارتند از: گل فرنگ بیجار، گل فرنگ دسته گلی، گل فرنگ گل و بلبل، لچک و ترنج گل فرنگ، افشان گلفرنگ و غیره. گل‌های سرخ گلفرنگ که گاه با گلبرگ‌های منظم پنج تا هشت‌پر به صورت دسته گل در سراسر زمینه تکرار می‌شوند، گاهی درون گلدان قرار دارند. در قالب‌های گلفرنگ لچک و ترنج، گلدان‌ها بیشتر دیده شده‌اند.
طرح‌هاي ماهي درهم (هراتي)
«نقشه هراتی» یا «نقشه ماهی درهم» از دو نگاره ماهی که یـک گـل در میـان آن قـرار دارد، تشـکیل شده است. در بعضی مراکز غربی ایران گل میانی در وسط یک لوزی قرار دارد و چهار ماهی یا چهار برگ خمیده در کناره بیرونی چهار ضلع لوزی بافته می‌شود. این طرح اغلب بـه صـورت واگیـرهای در طـول و عرض فرش تکرار می‌شود. طرح ماهی درهم در نقاط مختلف ایران به نام‌های مختلفـی مشـهور اسـ ت. مهم‌ترین انواع آن عبارتند از: ماهـی هراتـی، ماهی کردسـتان، ریـزه ماهی و ماهی زنبـوری.
طرح‌هاي محرابي
طرح اصلی در این گروه بر مبنای محراب است. همان مکانی که در مساجد، مکـان نمـاز گـزاردن امـام جماعت است. در این طرح‌ها معمولاً محراب را با تزئیناتی از قبیل قندیل، گلدان و حتی درختچـه‌هـای کوچک می‌پوشانند و گاه دو طرف محراب را با ستون‌های بزرگی که سقف محراب بر روی آن قرار دارد نشان می‌دهند. انواع طرح‌های این گروه عبارتند از: محرابـی قنـدیلی، محرابی گلـدانی و محرابی درختی. محرابی گلدانی در دوره صفویه در کاشی‌کاری بناهای تاریخی به ویژه مساجد بسیار زیـاد اسـتفاده شـده است بنابراین می‌توان آن را از دسته نقشـه‌هـایی دانسـت کـه از معمـاری بـه فـرش راه یافتـه اسـت محرابی گلدانی در دوره قاجاریه یکی از نقشه‌های مهم فرش به شمار می‌رفتـه و هنـوز ارزش خود را حفظ کرده است.
طرح‌هاي محرمات
در این طرح کل متن فرش را نوارهای طولی می‌پوشاند. درون این نوارها با نگاره‌هایی همچون بتـه جقه، انواع اسلیمی، ختایی و گل و برگ‌های دیگر تزئین می‌شود. به عبارت دیگـر، مـتن فـرش راه‌راه است. بعضی از قالی‌ها بر اساس نقش‌هایی که در این نوارها تکـرار شـده اسـت، نامگـذاری می‌شوند. محرمات بته جقه‌ای معروف‌ترین طرح این گروه اسـت. در برخـی منـاطق ایـران قالی‌های طرح محرمات را قلمدانی می‌نامند.
طرح‌هاي واگيره‌اي (بندي)
تکرار یک نقش در متن فرش که با بندهایی از یکدیگر جدا یا تفکیک شده‌اند. بندها کـه قـاب یـا چندضلعی به وجود می‌آورند، ممکن است به اشکال لوزی، چندضلعی یا چهارگوش ظاهر شوند. طرح‌هـای اصلی این گروه عبارتند از: بندی اسلیمی، بندی خشتی، بندی ترنج‌دار، بنـدی شـیر و شـکری، بنـدی شاخه گوزنی، بندی ميناخاني، بندی دسته گلی و غیره. در نقشه خشتی که از معروف‌ترین نقوش طرح‌بندی است متن فرش با اشکال چهار گوش یـا خشـتی پر می‌شود که داخل خشت‌ها با نگاره‌هایی از قبیل گلدان گل، درخت، شاخه گل یا پرندگان و جـانوران تزئین شده است.
طرح‌هاي هندسي
نقش‌پردازی در این‌گونه طرح‌ها به صورت تکرار مجموعه‌ای از نقش‌های هندسی است که بـا اسـتفاده از خطوط زاویه‌دار به وجود می‌آیند. مهم‌ترین طرح‌هـای هندسـی عبارتنـد از: هندسـی کـف سـاده، هندسی جوشقان، هندسی خاتم شیراز، هندسی لچک و ترنج، هندسی قابی.
سخن پایانی
در این مقاله، نوزده طرح مختلف و متنوع را که در بافت فرش‌های ایرانی مورد استفاده قرار می‌گیرند، معرفی کردیم. هر یک از این دسته‌های کلی نیز شامل انواع و زیر دسته‌های مختلفی هستند. بنابراین با اطمینان می‌توان گفت که فرش دستباف ایرانی تنوع بی‌نظیری از طرح و رنگ را دارا است و می‌تواند متناسب با هر سلیقه و کاربردی خریداری و مورد استفاده قرار بگیرد.
شما می‌توانید جهت خرید فرش دستباف ، خرید گلیم و گبه دستباف و همینطور خرید تابلو فرش دستبافت به صورت اینترنتی و آنلاین از فروشگاه فرش هویدا استعلام گرفته و کلیه سفارشات خود را ثبت نمایید و هرجای دنیا که هستید کمتر 4 روز کاری آنرا در آدرس مورد نظر تحویل بگیرید .
اگر علاقه مند به مطالعه سایر مقالات در زمینه فرش دستباف و یا تابلو فرش دستباف هستید، به قسمت پایگاه مقالات بازرگانی فرش هویدا مراجعه نمایید.
انتشار دیدگاه
توجه کنید که پس از ثبت دیدگاه ، اطلاعات خصوصی شما منتشر نخواهد شد
