فرش دستباف همدان

شناخت فرش دستباف همدان و ویژگی‌های آن

یکی از صنایع‌دستی همدان بعد از سفالگری و سرامیک‌سازی معروف لالجین، فرش‌بافی است که در سطح کشور و جهان شهرت بسیار بالایی دارد. همدان یکی از مراکز اصلی تجارت فرش در منطقه غرب کشور بوده است و فرش‌بافی در این منطقه مانند اغلب کانون‌های بافندگی در ایران به دو گروه شهری و روستایی تقسیم می‌شود. در این مقاله، به معرفی فرش دستباف همدان، بررسی ویژگی‌های فنی و طرح و نقش آن می‌پردازیم.

پیشینه فرش‌بافی در همدان

از سابقه فرش و فرش‌بافی در همدان اطلاعات دقیقی در دسترس نیست، چرا که مدارک و شواهد کافی در این مورد وجود ندارد. اما به طور کلی باید گفت بافت فرش دستباف در این استان از سابقه طولانی برخوردار است. برای اعتبار این مطلب می‌توان از تنها مدرک موجود کمک گرفت. حشمتی رضوی در کتاب «تاریخ فرش» به نمونه فرش‌هایی اشاره می‌کند که می‌توان با کمک آن تاریخ فرش‌بافی همدان را تا حدود 1000 سال پیش تخمین زد. همچنین در قرن 16 میلادی، یعنی حدود 400 سال پیش و در دوره صفویه، در منطقه «درجزین» که در جلگه همدان قرار دارد، هنر فرش‌بافی وجود داشته است. زیرا گفته می‌شود شاه طهماسب صفوی یک تخته قالی کار درجزین را به برادر خود شاه سلیمان هدیه کرد. بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که در دوره صفویه، اهالی همدان در این صنعت شهرت داشته‌اند. در سال 1566 میلادی، بر قسمت بالای نامه پادشاهی ترکیه، فرش‌هایی که شاه طهماسب به سلطان سلیم دوم هدیه کرد، نام فرش همدان می‌درخشد.

همدان، بازار صادرات فرش به اروپا

قالی‌بافی در همدان از رونق بسیار زیادی برخوردار بوده و از گذشته، یكی از مراكز بزرگ تجارت فرش در غرب ایران به شمار می‌آمده است. بسیاری از فرش‌های مرکز و غرب ایران از این مسیر راهی عراق و شهرهای عربی و اروپا می‌شده است. از نظر سبک‌شناسی، فرش اصیل همدان یک فرش روستایی است. از نظر سیسیل ادواردز، همدان یکی از بزرگ‌ترین مناطق قالیبافی در ایران بود که از نظر تولید قالیچه‌های ارزان و متوسط اهمیت زیادی داشت. موقعیت جغرافیایی این شهر و همچنین شهرهای اراک و كرمان- كه از مراكز مهم قالی‌بافی کشور بودند- سبب شده بود تا در اواخر دورة قاجار، قالی‌بافی این شهرها مورد توجه شركت‌های بزرگ خارجی که در تجارت فرش دستباف فعال بودند، قرار گیرد. در آن زمان در این شهرها، وضعیت تولید قالی بسیار پررونق بود و شركت‌های خارجی در اندیشة كسب درآمد بیشتر، به تولید مستقیم قالی در این شهرها اقدام می‌کردند. همین موضوع سبب شد در مدت كوتاهی بازار تولید و رقابت قالی بسیار اوج گیرد. در این میان، تولیدکنندگان و تاجران ایرانی نیز از فرصت پیش آمده برای بهبود اوضاع اقتصادی خود استفاده کردند و بدین ترتیب، برای رقابت در تولید و فروش قالی زمینة مناسبی به وجود آمد. در این زمان، یكی از شركت‌های خارجی فعال در تولید قالی، کمپانی «زیگلر» بود که پس از جنگ جهانی دوم در سلطان آباد اراك كارگاه‌های بزرگ قالیبافی برپا کرد. بخش‌هایی از همدان و ملایر نیز در این زمینه فعالیت می‌كردند. شهر همدان بازار مناسبی برای عرضه و فروش فرش‌های ساروق، جوزان، مهربان و انجلاس بود.

قالی همدان، معروف به قالی «موصل»

قالیچه‌های بافت همدان در اروپا به نام قالیچة موصل (شهری در شمال عراق) معروف بودند. معلوم نیست به چه دلیل این نام بر این فرش‌ها گذاشته شده است؛ شاید به این دلیل که بازار فروش این قالیچه‌های زیبا شهر موصل بوده است. اما امروزه فرش‌های همدان با توجه به اندازة آن‌هاشناخته می‌شوند. فرش دستباف همدان به دو گروه شهری باف و روستایی باف تقسیم می‌شود. اغلب بافته‌های روستایی در اطراف شهر همدان، تویسرکان و نهاوند با استفاده از یک پود بافته می‌شوند. البته، روستاهای در امتداد جادة ملایر-اراک بافته‌های دو پودی دارند که از جمله نمونه‌های فرش‌های دو پودی می‌شود به روستای جوزان اشاره کرد. این بافندگان در بافت قالی از گره ترکی استفاده می‌‌کنند که بدون استفاده از قلاب و با سرعت و مهارت بالایی انجام می‌شود. صنعت فرش روستایی با قدمتی طولانی نسبت به صنعت فرش شهری (حدود اوایل قرن بیستم) به وجود آمده است. اگرچه از لحاظ وزن و بافت شباهت‌هایی بین فرآورده‌های شهری و روستایی وجود دارد، ولی این دو در سایر موارد اختلافات زیادی دارند. به طور کلی می‌توان گفت: (از نظر سبک‌شناسی فرش اصیل همدان یک فرش روستایی است).

ویژگی‌های فنی فرش همدان

در ادامه مطلب، به بیان مهم‌ترین ویژگی‌های فنی فرش همدان، همچون نوع گره، نحوه چله کشی و پود کشی، نوع پود گذاری، پرداخت و غیره می‌پردازیم. 

مواد اولیه مورد استفاده

نخ‌های چله و پود همدان اغلب از جنس پنبه است. در موارد بسیار نادر، فرش‌هایی با نخ چله پشمی نیز در میان قالی‌های روستایی باف همدان دیده می‌شود. نخ پرز فرش‌ها نیز در این منطقه در تمامی موارد از پشم است. این پشم‌ها معمولاً از منابع محلی تهیه می‌شوند و کیفیت بالایی دارند. همین امر سبب شده است تا فرش‌های همدان در بازار به‌عنوان فرش‌های باکیفیت و بادوام شناخته شوند.

رجشمار فرش‌های همدان

اگر چه بر اساس نوشته‌های سیسیل ادواردز، بافت قالی‌های شهری در استان همدان به زمان جنگ جهانی اول مربوط است، قالی‌بافی روستایی از اهمیت خاصی برخوردار است. رجشمار قالی‌های روستایی همدان اغلب حدود 20-30 رج است و درشت باف هستند؛ اما قالی شهری آن در رجشمار 30-40 تولید می‌شود و دارای ظرافت بیشتری است.

نوع گره، دار و نحوه چله‌کشی

اغلب قالی‌بافان در مناطق مختلف فرش‌بافی استان همدان از گره ترکی در بافت استفاده می‌کنند، اما استفاده از گره فارسی نیز در برخی فرش‌ها دیده می‌شود. دارهای قالی‌بافی در مراکز مختلف فرش‌بافی همدان همگی از نوع عمودی و ثابت هستند و چله‌کشی با شیوة ترکی، رواج بیشتری دارد. در برخی از موارد فرش‌های همدانی با شیوه فارسی نیز چله‌کشی می‌شوند. اگر چه همدان یکی از مهم‌ترین مراکز بافت فرش ایران است، با این حال فرش‌ها نه تنها در خود شهر همدان، بلکه در دهکده‌های اطراف آن که حدود صد دهکده تخمین زده می‌شود، تولید می‌شدند و وجه تشابه همه آن‌هادر ظاهر و قیمت پایین آن‌هابوده است. فرش‌های همدان همگی با گره ترکی بافته می‌شوند. اگر چه در زمان جنگ جهانی دوم بافندگان همدانی شروع به استفاده از گره‌های جفتی یا دوتایی در فرش‌های خود کردند (گرهی که به جای دو تار، بر 4 نخ تار زده می‌شود).

نحوه پودگذاری، گلیم‌بافی و شیرازه پیچی

قالی اصیل همدان از نوع یک پود ضخیم است؛ و گرایش به تخت بافی دارند. اما در قالی‌هایی که امروزه در این منطقه بافته می‌شوند، استفاده از دو پود با گرایش لول باف نیز دیده می‌شود. در شهرستان نهاوند، قالیچه‌ها اغلب با یک پود ضخیم بافته می‌شوند و امروزه دو پود بافی نیز رواج یافته است. گلیم‌بافی در ابتدا و انتهای بافت، به سبک فارسی و با استفاده از پود ضخیم انجام می‌شود. فرش‌های همدان غالباً دارای شیرازه متصل هستند و در حین بافت شیرازه می‌شوند.

روگیری و پرداخت

نحوه پرداخت و روگیری بسیاری از قالی‌های شهری‌باف همدان به گونه‌ای است که پس از اتمام بافت پرداخت می‌شوند، اما قالیچه‌های محلی هنگام بافت و با استفاده از قیچی پرداخت می‌شود.

فرش همدان در چه ابعادی تولید می‌شود؟

به طور کلی، اندازه‌های رایج قالی همدان را می‌توان این‌چنین طبقه‌بندی کرد:  
-    دوذرعی: این قالیچه‌ها اغلب به صورت جفت بافته می‌شوند.  
-    ذرع و نیم: در ابعاد 1 ذرع در 5/1 ذرع بافته می‌شوند.  
-     کناره: این قالیچه‌ها در ابعاد 3 در 1 متر یا 5 در 1 متر بافته می‌شوند.  
-    خرک: اندازة این قالیچه‌ها 2 متر در 3 چارک است.  
-     رو کرسی: این قالیچه در ابعاد مربع و 1 در 1 متر است.  
-     کلهگی: در‌ ابعاد 5/2 در 5/3 متر بافته می‌شوند.  
-    علاوه بر این، فرش‌هایی در ابعاد 2 در 3 متر، 3 در 4 متر و 5/3 در 5 متر نیز در همدان بافته می‌شود.

طرح و نقش در فرش همدان

گستردگی و تنوع موجود در طرح و نقشه فرش همدان را باید ناشی از مشارکت مردمی و عرق بومی روستاییان مناطق مختلف نظیر انجلاس، بیبیک آباد، درجزین، کبودرآهنگ و بزچلو دانست که هر کدام در سطح عالی و بی هیچ شکی، نقشه‌ایی زیبا و متنوع را تولید و اجرا کرده‌اند که به نام همان منطقه شهرت و محبوبیت یافته است. طرح‌های بافته شده در هر روستا با نام همان منطقه بافت خود شناخته و فروخته می‌شود که به تفکیک مناطق بافت طرح‌ها عبارتند از:   
-     در انجلاس دو طرح ماهی درهم و بته میری بافته می‌شود.  
-     فرش دستباف بیبیک آباد با طرح‌های لچک ترنج، ماهی درهم و افشان شناخته می‌شود.   
-    بافندگان مهربان نقوش دستگاهی، افشان، گلدانی، ماهی درهم، لچک ترنج و درختی را تولید می‌کنند.  
-    در کبودرآهنگ طرح‌ها شامل ترنج‌های کوچک تکراری، لچک ترنج، درختی، بته‌ای و ماهی درهم هستند.  
-    در بزچلو فرش‌هایی با نقش لچک ترنج و ماهی درهم می‌بافند.  
-    فرش‌های درجزین اغلب با نقوش ساروقی، گل‌وبته، دستگاهی، درختی، گلدانی و انواع لچک ترنج بافته می‌شوند.

ساختار کلی طرح در فرش همدان

به طور کلی طرح‌های سنتی مناطق همدان بر اساس فرم شناسی به دو گروه لچک ترنج و سراسری (افشان، تکرار نقش) قابلیت تقسیم دارند. این دو طرح سنتی در منطقه مبنایی اسطوره‌ای - مذهبی داشته و از نقوش گلستان و باغ الهام گرفته شده است. ساختار طرح هر فرشی علاوه بر حاشیه و متن، نقشمایه را نیز در بر می‌گیرد. طرح علاوه بر ساختار کلی فرش، نقش تنظیم نقشمایه‌ها را نیز بر عهده دارد. تنوع نقشمایه در حوزه همدان مانند سایر مناطق ایران است که به مجموعه‌ای از انواع مختلف گیاهی، حیوانی، انسانی، اشیاء، ابنیه و... قابل تقسیم است.

چینش رنگ‌ها در فرش همدان

نتایج بررسی‌ها و مطالعات علمی نشان می‌دهد رنگ‌ها در هر اثر هنری و به طور خاص در هر فرش دستباف به‌عنوان یک اثر هنری، نقشی متفاوت بازی می‌کنند. گاه به‌عنوان تاکید بر موضوعی خاص به کار برده می‌شوند، گاهی به‌عنوان عنصر اصلی در فرش و گاهی برای نشان دادن حسی خاص چینش می‌شوند. بر این اساس، بیشترین رنگ‌های مورد استفاده در فرش همدان اغلب تناژ رنگ‌های تیره و به خصوص رنگ مشکی و سرمه‌ای است. این دو رنگ، بیشترین هم‌نشینی را با رنگ‌های لاکی، سفید و آبی دارند و در کنار این رنگ‌ها در بافت فرش همدان استفاده می‌شوند. چگونگی چینش و استفاده از رنگ‌ها در اغلب فرش‌های همدان بر اساس وسعت و هماهنگی بین سطوح تیره و روشن، تضاد رنگ‌های گرم و سرد و کنار هم قرار دادن رنگ‌های مکمل است.

مهم‌ترین مراکز بافت در همدان

نهاوند، ملایر، تویسرکان، انجلاس، بیبیک آباد، بزچلو، درجزین، کبودر اهنگ و مهربان از مهم‌ترین مراکز تولید فرش دستباف در همدان هستند. در بافت فرش‌های نهاوند از گره ترکی یا فارسی استفاده می‌شود و ابعاد ذرع و نیم و شش متری بیشتر در بافت فرش‌های این منطقه رایج است. تویسرکان نیز از مراکز مهم فرش‌بافی روستایی در این منطقه است که در بافت قالی آن اغلب از گره ترکی استفاده می‌شود. این قالی‌های تک پود و درشت باف، طرح‌های ساده‌ای دارند و حداکثر در ابعاد شش متری تولید می‌شوند. در شهرستان ملایر نیز قالیچه‌های درشت باف با رجشمار 20-30 بافته می‌شود. نوع گره در این قالیچه‌ها ترکی است و تار و پود پنبه‌ای و پرز پشمی در آن‌هابه‌کار می‌رود. به نظر می‌رسد طرح بافته‌های روستایی همدان ساده‌تر از سایر قالیچه‌های عشایری ایران باشد. این بافته‌ها با توجه به کاربرد رنگ‌ها، دارای ارزش خاصی در تولیدات بومی هستند. در نقاط شهری‌باف استان همدان از نقشه‌های شاه‌عباسی و گردان بیشتر استفاده می‌شود؛ اما در نقاط روستایی نقوش ماهی درهم، لچک و ترنج و هندسی رایج است؛ اگرچه بافت این قالی‌ها چندان ظریف نیست. از مشخصه‌های بارز قالی روستایی همدان می‌توان به ضخامت و دوام آن اشاره کرد که دلیل آن، پرزهای بلند و متراکم قالی است.

سخن پایانی

در یک برداشت کلی می‌توان گفت استان همدان یکی از مناطق مهم قالی‌بافی کشور به شمار می‌آید. قالی‌بافان ماهر همدان با استفاده از پشم‌های محلی، قالی‌هایی بادوام و کیفیت بالا تولید می‌‌کنند که به بازارهای داخلی و خارجی عرضه می‌شود. قالی‌های همدان دو سنت بافت متفاوت را عرضه می‌‌کنند که شامل فرش‌های روستایی‌باف و شهری‌باف است. فرش‌های استان همدان به لحاظ داشتن پرز بلند و تراکم بالا، از کیفیت و دوام بالایی برخوردار هستند و به لحاظ قیمت، در دسته فرش‌های قیمت مناسب به شمار می‌روند. بنابراین با خرید فرش دستباف همدان، گرچه نیاز به پرداخت هزینه زیادی ندارید، اما فرشی اصیل با کیفیت و دوام بالا خواهید داشت.  

شما می‌توانید جهت  خرید فرش دستباف ، خرید گلیم و گبه دستباف و همینطور خرید تابلو فرش دستبافت به صورت اینترنتی و آنلاین از  فروشگاه فرش هویدا استعلام گرفته و کلیه سفارشات خود را ثبت نمایید و هرجای دنیا که هستید کمتر 4 روز کاری آنرا در آدرس مورد نظر تحویل بگیرید.  

اگر علاقه مند به مطالعه سایر مقالات در زمینه فرش دستباف و یا تابلو فرش دستباف هستید، به قسمت پایگاه مقالات بازرگانی فرش هویدا مراجعه نمایید .