فرش دستبافت کاشان

ویژگی‌های فرش دستباف کاشان چیست؟

شهر کاشان در 258 کیلومتری تهران واقع است و یکی از تاریخی‌ترین مناطق در فلات ایران به شمار می‌رود. نتایج یافته‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد که تپه سیلک که در 4 کیلومتری غرب کاشان واقع شده است، یکی از نخستین مراکز تمدن و سکونت بشر ماقبل تاریخ است. کاشان یکی از شهرهای صاحب‌نام در زمان ساسانیان بوده است و پس از آن، در دوران اسلامی، از جمله شهرهای معروف عراق عجم به شمار می‌رفته است. با توجه به گزارش‌های موجود در کتاب «تاریخ جهانگشای جوینی»، قوم مغول در تاریخ 621 هجری قمری، به کشت و کشتار مردم کاشان دست زدند. تا پیش از حمله مغول، شهر کاشان یکی از مهم‌ترین مراکز هنر و سفالگری در ایران بود. این شهر بار دیگر، در دوره‌ی صفویه به رونق رسید، و یکی از مراکز مورد علاقه‌ی شاهان صفوی به شمار می‌رفت.

سابقه‌ی هنر فرش‌بافی در کاشان

سابقه‌ی بافت و اوج بافندگی پارچه‌های مخمل و زری، و همچنین فرش‌های نفیس، در کاشان نیز به زمان صفویه باز می‌گردد. پارچه‌های زری و فرش‌های نفیس و ارزشمندی که در این دوره در شهر کاشان بافته شدند، هر یک در نوع خود، شاهکاری از هنر بافندگی و رنگرزی در ایران به شمار می‌روند. در واقع، بافندگان امروزی کاشان، وارث بافندگان پارچه‌های گران‌بها، منسوجات گلابتون، مخمل، زری و تافته‌ای هستند که سال‌ها با تولید منسوجات نفیس، نام ایران را در سرتاسر جهان بر سر زبان‌ها انداختند. شهر کاشان با بافت فرش‌هایی نفیس، که اکنون مایه افتخار موزه‌های ایران و جهان است، تأثیر بسیار زیادی در تجدید حیات هنر- صنعت فرش‌بافی در ایران داشته است. اما متأسفانه ضرر و زیان ناشی از پیشرفت صنعت و ورود دستگاه‌های نساجی صنعتی، و همچنین تأسیس کارخانه‌های فرش ماشینی در کاشان، کمتر از هرج‌ومرج قوم مغول در این شهر نبوده است. اما از طرفی، می‌توان وقوع خشکسالی‌های مکرر و در نتیجه کاهش کشاورزی در این منطقه را یکی از دلایل رشد و پیشرفت هنر قالیبافی در کاشان دانست؛ چرا که آثار خشکسالی سبب شد تا بسیاری از مردم به علت کمبود آب، دست از کشاورزی بردارند به پیشه قالیبافی روی آورند. با توجه به پیشینه تاریخی شهر کاشان می‌توان گفت سابقه‌ی فرش‌بافی نیز در این شهر به زمان‌های دور بازمی‌گردد، و با وجود مشکلات و معضلات متعدد، توانسته است همچنان به بقای خود ادامه دهد.

ویژگی‌های ظاهری و فنی فرش دستباف کاشان

فرش‌ کاشان دارای ویژگی‌های منحصر به فردی همچون ظرافت، ثبات رنگی، تنوع، تراکم بالا و نرمی پرزها است. فرش‌های دستباف کاشان، به‌خصوص نمونه‌هایی که در گذشته بافته شده‌اند، در حد اعلای مرغوبیت، زیبایی و ظرافت هستند و در بازارهای داخلی و خارجی، طرفداران زیادی دارند. در ادامه، به بررسی مهم‌ترین ویژگی‌های فرش کاشان می‌پردازیم.

طرح و نقش در فرش کاشان

-    از نظر طرح و نقش، انواع نقوش لچک و ترنج شاه‌عباسی و گل و بوته‌های زیبا در زمینه‌ی سرخ، از گذشته تاکنون، نقش رایج در فرش‌های دستباف کاشان بوده است. امروزه، انواع طرح‌های افشان شاه‌عباسی، لچک و ترنج اسلیمی، گلدانی، شکارگاه، شیخ صفی، قندیلی، درختی محرابی، هندسی جوشقانی، گلدانی حاج خانمی، منظره بافی، چهره بافی، نقشه قاب قابی، نقشه ظل السلطان، نقشه مشمایی و همچنین گل فرنگ، بخش مهمی از نقوش فرش دستباف کاشان را تشکیل می‌دهند. اشکال متنوع گل‌های شاه‌عباسی، که در سبک‌های گوناگون بافته می‌شوند، زینت‌بخش فرش‌های مناطق مختلف کاشان هستند. از طرح شاه‌عباسی افشان، که اغلب با زمینه‌ای به رنگ کرمی در کاشان بافته می‌شود، بر خلاف بازارهای داخلی، در خارج از کشور استقبال نشده است.  
-    نقش سنتی و استاندارد کاشان، به نقشه ترنج و محراب نیز معروف است، چرا که لچک‌های هر طرف به شکل محرابی زیبا به نظر می‌آیند. کارشناسان بر این عقیده‌اند که این طرح، از نقش کهن استفاده شده بر روی قران‌های چرمی تاریخی اقتباس شده است و از دوره صفویه در کارگاه‌های تولید فرش دستبافت کاشان استفاده می‌شود. این طرح معروف ترنج و محراب، اشکال متنوعی دارد و از نقش‌های کلاسیک و اصیل فرش کاشان است، که اغلب برگرفته از طرح‌های استاد میرزا نصرالله‌خان نقاش‌زاده یا سید رضاخان صانعی، از طراحان مشهور فرش کاشان هستند.  نقوش گل‌ بکار رفته در این طرح، به شاه‌عباسی نیز معروف است. طراحان معاصر فرش کاشان، از جمله آقایان کریم پور، سیدعلی صانعی، تقدیسی، حسن معرفتی، محمد سعید، فروزان و … نمونه‌های ارزشمند و نفیس از طرح لچک و ترنج کاشان را خلق کرده‌اند. کمتر ایرانی است که با نقش معروف لچک و ترنج سنتی کاشان، آشنا نباشد.  
-    از طرح لچک و ترنج سنتی کاشان، یعنی ترنج میانی به شکل ظریف و کشیده با رنگ آبی سرمه‌ای، که عیناً این رنگ در لچک‌ها و حاشیه تکرار می‌شود، در یک زمینه‌ی لاکی رنگ، در برخی از مناطق فرش‌بافی ایران همچون کاشمر، یزد، اردستان، و همچنین در کشور مصر تقلید می‌شود. این طرح گاهی به‌صورت ترنج لاکی بر زمینه‌ی سرمه‌ای نیز بافته می‌شود.  
-    نقش منحصربه‌فرد «مینیاتور» فرش دستباف کاشان، یکی از زیباترین و همچنین ظریف‌ترین طرح‌ها در میان فرش‌های دستباف است. این طرح‌ به لحاظ ساختاری، شباهت‌هایی به فرش ترنج لوزی دارد، با این تفاوت که مساحت نقوش مینیاتوری، قسمت قابل توجهی از فرش را به خود اختصاص داده‌اند. همچنین نقوش استفاده شده در متن فرش بیشتر شامل گل‌های بهاری مینیاتوری و نماد‌های ریزبافت است. طرح‌های مینیاتوری هم به عنوان قالی و با کاربرد فرشینه، و هم به عنوان تابلو فرش استفاده می‌شوند. فرش‌های بافته شده با این طرح، با در نظر گرفتن ارزش مادی و معنوی آن، غالباً در دسته‌ی فرش‌های دستباف کلکسیونی و بسیار نفیس طبقه‌بندی می‌شوند.  
-    طرح گلدانی یا درختی را باید از جمله قدیمی‌ترین و اصیل طرح های فرش دستباف کاشان دانست. این طرح دارای تنوع بالایی است و از جمله ویژگی‌های شاخص آن این است که تکراری نیست و سرتاسر فرش را نقش گلدان یا درختی می‌پوشاند.

رنگ در فرش دستباف کاشان

-    کاشان را مهد کاشان مهد رنگرزی فرش در جهان می‌دانند. پیشینه این هنر زیبا و منحصربه‌فرد در شهر کاشان به بیش از 7 هزار سال قبل می‌رسد.  
-    رنگ‌های مورد استفاده در فرش دستباف کاشان اغلب شامل لاکی تیره و روشن، سبز، زرد، آبی، مشکی، کرمی، بژ، صورتی، نیلی و سرمه‌ای هستند. زمینه‌ی اغلب فرش‌های جدید کاشان با دو رنگ لاکی و کرمی (به ویژه کرمی) بافته می‌شود. در گذشته رنگرزان کاشان برای رنگ‌آمیزی الیاف خود به رنگ قرمز، علاوه بر گیاه روناس، از صدف ارغوان نیز استفاده می‌کردند که حاصل این رنگ جلای خاص و زیبایی داشت. اما در حال حاضر، تقریباً اغلب رنگ‌های مصرفی در رنگرزی الیاف برای بافت فرش در کاشان، از رنگزاهای شیمیایی با ثبات بالا هستند.  
-    در بازار فرش‌های دستباف، فرشی به نام «پنج رنگ کاشان» عرضه می‌شود که همانطور که از نامش پیداست، در رنگرزی الیاف آن فقط از پنج رنگ استفاده شده است.

چله کشی و نوع بافت در فرش کاشان

-    به لحاظ چله کشی و نوع بافت، می‌توان گفت فرش‌های کاشان و اغلب روستاهای اطراف آن، به سبک فارسی چله کشی می‌شوند، و نوع گره آن‌ها نیز فارسی (نامتقارن) است. دارهای قالیبافی در این منطقه اغلب عمودی و ثابت است، و معمولاً از جنس چوب ساخته می‌شوند. همچنین تمامی فرش‌های کاشان با استفاده از دو پود در هر رج از بافت، بافته می‌شوند. این به آن معنا است که فرش‌های این منطقه اغلب تمام لول هستند.

رجشمار و پرداخت در فرش کاشان

-    رجشمار فرش‌های کاشان معمولاً بین 35 تا 60 است، و این رقم در فرش‌های نفیس و ظریف بافت حتی به 70 گره در هر 6.5 سانتی‌متر نیز می‌رسد. البته در حال حاضر، اکثر فرش‌های کاشان با رجشمار 30 الی 40 بافته می‌شوند.   
-    پرداخت فرش‌های دستباف در کاشان، در هنگام بافت صورت می‌گیرد. به این صورت که بافنده پس از اتمام هر رج از بافت، با استفاده از قیچی، پرزهای اضافه را کوتاه کرده و بافت را یکسان و منظم می‌کند.

مواد اولیه مورد استفاده در فرش کاشان

-    در فرش‌های کاشان، از الیاف پنبه برای تار و پود، و از نخ پشم و گاهی اوقات ابریشم برای پرز فرش استفاده می‌شود. در گذشته نه چندان دور، بخش زیادی از فرش‌های کاشان با استفاده از پشم مرینوس، که نوع بسیار ظریف و لطیفی از پشم است، بافته می‌شد. اما در حال حاضر به دلیل قیمت بالای مرینوس، استفاده از آن محدود شده است. در گذشته در شهر کاشان، قالی و قالیچه‌های بسیار ظریفی از ابریشم و کُرک بافته می‌شد، اما در حال حاضر شهر قم در بافت این‌گونه فرش‌ها از کاشان سبقت گرفته است.

ابعاد فرش دستباف کاشان

-    در کاشان اغلب فرش‌هایی با ابعاد ذرع و نیم، دو ذرعی، و شش متری به بالا بافته می‌شود. ابعاد 2× 3 و 2.5× 3.5 متداول‌ترین ابعاد تولیدی در فرش دستباف کاشان هستند. بافت فرش‌های کوچک‌تر همچون کلگی، پرده‌ای و کناره معمولاً مورد علاقه‌ی بافندگان کاشان نیست.  
-    پشتی دستباف کاشان، مشهور‌ترین نمونه‌هایی هستند که به عنوان پشتی در ایران مورد استفاده قرار می‌گیرند.  
-    همچنین، کاشان از جمله مناطق تولیدکننده تابلوفرش‌های نفیس مینیاتوری و منظره‌ای است. در اغلب موارد، این تابلو فرش‌ها با استفاده از الیاف ابریشم و پنبه بافته می‌شوند.

مشهورترین طراحان و بافندگان فرش در کاشان

-    تعداد زیادی افراد بنام و شاخص را در میان بافندگان شهر کاشان می‌توان ذکر کرد، که مهم‌ترین آن‌هاشامل: حاج ملا محسن محتشم، سیدمحمد میر علوی، محمدعلی فرشچی، برادران عطایی، ملا محمود، آقا محمد دبیر الصنایع، محمد توکلی، حاج حسن فرشچی، حاج محمد جعفر اصفهانیان، استاد حسین کاشانی، حسین اطمینان و رضا صدقیانی هستند. در میان شاخص‌ترین طراحان فرش کاشان نیز می‌توان افرادی چون سید رضا خان صانعی، میرزا نصرالله نقاش‌زاده، نظام افسری، محمد افسری، حسین تقدیسی، عباس محتشم‌زاده، امیر کریم پور و .... را نام برد.  
-    از شناخته شده‌ترین برندهای تولید فرش دستباف در کاشان، می‌توان به محمد حسن فرشچی ، قطبی ، شادسر و …اشاره کرد.

شما می‌توانید جهت خرید فرش دستباف ، خرید گلیم و گبه دستباف و همینطور خرید تابلو فرش دستبافت به صورت اینترنتی و آنلاین از فروشگاه فرش هویدا استعلام گرفته و کلیه سفارشات خود را ثبت نمایید و هرجای دنیا که هستید کمتر 4 روز کاری آنرا در آدرس مورد نظر تحویل بگیرید  

اگر علاقه مند به مطالعه سایر مقالات در زمینه  فرش دستباف و یا تابلو فرش دستباف هستید، به قسمت پایگاه مقالات بازرگانی فرش هویدا مراجعه نمایید .