فرش دستباف طبس

معرفی فرش دستباف طبس

شهرستان طبس به دلیل موقعیت اقلیمی و پتانسیل‌های بالقوه‌ای که در رابطه با فرش‌بافی دارد، همواره یکی از مراکز مهم تولید فرش دستباف در خراسان محسوب می‌شده است. قالی‌بافی در طبس از سال 1300 شمسی به بعد قابل بررسی است؛ اما پیش از آن نیز بافت فرش و زیراندازهای مختلفی از جمله نوعی گلیم خوش نقشه در این منطقه رایج بوده است. در این مقاله قصد داریم شما را با ویژگی‌های فرش‌بافی در طبس به عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز بافندگی خراسان بزرگ آشنا کنیم.

ویژگی های تاریخی و جغرافیایی 

نام این شهر در سال 1311 هجری شمسی به گلشن تغییر داده شد اما استفاده از این نام برای طبس متداول نشد و همان نام قدیمی آن باقی ماند. در دوره‌ی اسلامی در ایالت قهستان (که معادل با استان خراسان جنوبی امروزی است) دو شهر به اسامی طبس وجود داشت که به آنها طبسین گفته می‌شد. اما تاریخ‌دانان و جغرافی نویسان برای هر یک از این دو شهر مشخصات خاصی قایل بودند. از جمله اینکه یکی را طبس العناب (طبس عناب) یا طبس مسینان و دیگری را طبس التمر (طبس خرما) می‌نامیدند. آنچه که در این مقاله مد نظر ما است، طبس التمر است که در حاشیه کویر بزرگ مرکزی ایران قرار گرفته است و اکثر راه‌هایی که از کویر عبور می‌کند، به این شهر منتهی می‌شود. به همین دلیل است که تاریخ‌نویسان این شهر را دروازه خراسان نامیده‌اند. در حال حاضر این شهر در فاصله تقریبی 600 کیلومتری جنوب مشهد، و یکی از شهرهای کویری استان خراسان است که در جنوب غربی آن قرار دارد. از شمال به کویر نمک و کاشمر، از مشرق به بیرجند و فردوس، از جنوب به کویر لوت و استان کرمان و از مغرب به کویر لوت و برد محدود است.

پیشینه قالی بافی در طبس  

به طور کلی شروع، گسترش و تحولات قالی طبس را در سه دوره تاریخی می‌توان بررسی کرد. در ادامه برای آشنایی بیشتر با پیشینه فرش‌بافی در طبس، به بررسی این سه دوره می‌پردازیم :  
1- اولین نمونه‌های فرش طبس: شروع قالی‌بافی در شهر طبس به سال‌های اولیه قرن حاضر (چهاردهم هجری شمسی) باز می‌گردد. بسیاری از کارشناسان معتقدند «استاد نجد شیبانی» اولین تولید کننده فرش‌های طبس بوده است. تمامی فرش‌هایی که در این دوره و تا حدود سال 1322 تولید شدند در اصطلاح محلی به نام فرش‌های زیر پایی طبس معروف هستند. طرح این قالی‌ها بیشتر از نوع لچک و ترنج های ساده و بسیار درشت باف بوده است. به این معنی که این فرش‌ها دارای رجشمار پایین (22 گره در هر 6.5 سانتی‌متر) بوده و الیاف مورد استفاده در بافت نیز به نسبت ضخیم بوده‌اند. رنگ رمینه این فرش‌ها اغلب لاکی بوده است.  
2- ادامه فعالیت فرشبافی به شکل گذشته در طبس: استاد نجد شیبانی در دوران فعالیتش شاگردانی را تربیت کرد. از میان شاگردان او می‌توان حاج مهدی عطاری، محمد نخعی و قاسم‌نیا را نام برد. این عده به علت شرایط بد اقتصادی در سال‌های آخر جنگ دوم جهانی و عدم امکان فعالیت انفرادی، با سایر استاد‌کاران و تجار دیگر شهرها که به طبس آمده بودند فعالیت‌های مشترکی را برای احیا و پیشرفت فرش طبس شروع کردند. از میان این افراد و تجار جدید می‌توان به استاد مصباح یزدی که از اهالی یزد بود اشاره کرد که از اولین اساتید فرش باف مهاجر به طبس بود. از این زمان به بعد، دوره دوم فعالیت‌های قالی‌بافی در طبس آغاز شد. تولید قالی با همکاری استادکاران جدید و سرمایه‌داران به این روش تا تاریخ وقوع زلزله بزرگ طبس ادامه داشت و برخی از این افراد به علت فعالیت مستمر و مداوم در زمره تولیدکنندگان شناخته شده طبس قرار گرفتند، قالی‌های این دوره نیز از لحاظ طرح و رنگ شبیه به قالی‌های دوره قبل، اما از نظر کیفیت مرغوب‌تر بود.   
3- رواج فرش‌بافی به سبک نایین در طبس: دوره سوم تاریخ قالی‌بافی طبس که در واقع دوران تحول و اوج حرکت‌های اصولی و مهم در زمینه فرش دستباف طبس بود، بود به‌تدریج از سال 1350 شروع شد. آغاز این تحول مهم نیز از روستای حلوان  در 90 کیلومتری شمال غربی طبس بود. در این سال روستای حلوان میزبان یکی از اهالی خور و بیابانک از استان اصفهان شد. در این سال به علت موقعیت ممتاز قالی‌های نایینی در بازارهای داخل و خارج از کشور، اهالی روستای حلوان على مقیمی، بافنده خبره و ماهر قالی نایین را از خور و بیابانک به این روستا آوردند و طی مدتی تمامی اهالی روستای حلوان شروع به بافت قالی نایین کردند و به‌تدریج سایر روستاهای اطراف طیس مانند گریت، عشق‌آباد و سپس خود شهر طبس نیز به شیوه قالی‌های نایینی تمایل پیدا کردند؛ به طوری که در حال حاضر قالی‌های نایینی طبس، دارای هویت و ویژگی خاصی شده است و به غیر از قالی طرح نایینی تولید دیگری در این شهر نیست. در حقیقت بعد از وقوع زلزله طبس در سال 1357، فرش محلی طبس جای خود را به قالی نایینی می‌بخشد.  

قالی قدیمی معروف به 24 رنگ طبس :

این نوع فرش‌ها حدود سال 1335 به بعد و با الهام از فرش مشهد در طبس بافته می‌شدند. در این فرش‌ها اغلب بین 18 تا 24 رنگ استفاده می‌شد که تمامی این رنگ‌ها با استفاده از رنگزاهای طبیعی به‌دست می‌آمد. اولین رنگ استفاده شده در این فرش‌ها لاکی است که از قرمزدانه بدست می‌آمد. قرمزدانه مورد استفاده برای تهیه این رنگ مرغوب نیز از خارج از کشور خریداری می‌شد. دومین رنگ رایج در این فرش‌های زیبای 24 رنگ، سرمه‌ای بود که از رنگدانه نیل که از کشور آلمان خریداری می‌شد، به دست می‌آمد. رنگدانه نیل به صورت پودری بود و هنرمندان رنگرز طبسی با استفاده از آن، پنج رنگ مختلف به دست می‌آوردند: سرمه‌ای، آبی تیره، دوغی 0آبی روشن)، سبز تیره و یشمی. سایر رنگ‌های مورد استفاده در این فرش از پوست انار، پوست گردو، زلیر و روناس به دست می‌آمد که همگی دارای منشأ گیاهی و طبیعی بودند و فرش‌های بافته شده با این رنگ‌ها به لحاظ ثبات رنگی و زیبایی بی‌نظیر بودند. اما متأسفانه پس از مدتی استفاده از رنگ‌های شیمیایی در این منطقه رایج شد و این امر سبب افت کیفیت فرش‌های طبس گردید.

ویژگی‌های ظاهری فرش دستباف طبس :

طرح و رنگ 

فرش طبس به لحاظ طرح، ویژگی‌های خاص خود را دارد؛ از جمله این که بافت طرح‌های گل‌فرنگ و تصویری در قالی‌های دستباف طبس معمولاً دیده نمی‌شوند و بافندگان این منطقه به بافت این‌گونه فرش‌ها تمایل کمتری دارند. اما بر خلاف آن، به علت نوع خاص رنگ‌آمیزی فرش، طرح‌های لچک و ترنج شاه عباسی و اسلیمی در انواع مختلف کاربرد بیشتری در طبس دارند. تنوع رنگی در قالی‌های امروزی بافته شده در طبس معمولاً بیشتر از 12 رنگ نیست. پر کاربردترین رنگ‌ها در فرش دستباف این منطقه عبارتند از:   
سفید، خاکی روشن، خاکی سیر (تیره)، آبی روشن، آبی سیر (تیره)، کرم، لاجوردی، قهوه ای، یشمی، فیروزه‌ای، لاکی و عنابی.

ابعاد قالی طبس

ابعاد رایج در فرش‌های امروز طبس عموما 3×2 و 2.5 × 3.5 متر مربعی است. تمابل به بافت ابعاد کوچکتر از این در طبس زیاد نیست.

ویژگی‌های فنی بافت در فرش طبس 

مواد اولیه:

 در فرش‌های طبس از نخ پنبه به عنوان تار و پود، و از نخ پشم به عنوان پرز استفاده می‌شود.

نوع گره:

 نوع گره مورد استفاده در این قالی‌ها به صورت فارسی یا گره متقارن است. جفتی بافی فارسی نیز در این منطقه رواج دارد؛ به این صورت که بافنده برای زدن هر گره، دو تار رو و دو تار زیر را درگیر می‌کند. 

نحوه چله کشی:

 چله کشی فرش‌های طبس به صورت فارسی است، به این صورت که ابتدا بر روی زمین چله‌ها را آماده می‌کنند و سپس بر روی دار قالی قرار می‌دهند.    
 

رجشمار : 

رجشمار فعلی و اغلب قالی‌های طرح نایین در طبس بین 30 و حداکثر 40 متغیر است. در برخی موارد رجشمارهای بالاتر نیز دیده می شود. (تقریبا همگی قالی‌های طبس در مقایسه با قالی‌های اصیل نایین به صورت 9 لا بافته می‌شوند و این مشخصه‌ی اصلی قالی های نایینی است که یا به صورت 9 لا یا 6 لا و یا 4 لا بافته می‌شوند. 

گلیم بافی: 

قالی‌های طبس در ابتدا و انتهای بافت، به سبک فارسی گلیم‌بافی می‌شوند. 

شیرازه: 

تمامی قالی‌های طبس به طور همزمان با بافت شیرازه می‌شوند.  

پرداخت فرش:

 در گذشته پرداخت اولیه فرش طبس پس از بافت هشتاد سانت از فرش، با استفاده از قیچی‌های بزرگ پیش از پایان بافت و باز کردن فرش از دار انجام می‌شد. اما پرداخت فرش در حال حاضر در این منطقه اغلب پس از اتمام فرش و با استفاده از قیچی‌های برقی صورت می‌گیرد. 

نحوه پود کشی:

 قالی‌های طبس از نوع دو پود هستند و در برخی موارد به شیوه نیم لول گرایش دارند. طرح‌های فرش طبس نیز عموما همان طرح های فرش نایین است. در واقع بایستی اشاره کرد که به علت فروش بالای فرش نایین در بازار، به‌تدریج بافت فرش طرح نایین جای خود را در طبس و روستاهای اطراف باز کرد و کم‌کم فرش طبس را کنار زد، به طوری که در حال حاضر قالی‌های نایینی بافت طبس دارای هویت و ویژگی خاصی شده‌اند و به جز فرش طرح نایین، تولید دیگری در این شهر نیست.  
 

استادان طراح و تولید کننده فرش های طبس 

بدی عطاری، محمد نخعی، قاسم نیا، محمد على مقداری، عباس علی غلامی، محمد حسن نصیری و جلال رسولوف از مشهورترین تولیدکنندگان قالبهای معاصر طبس هستند. همچنین توکل فتحی، عبدالله فتحی، محمد صفرزاده، محمدرضا شیبانی، ماشاالله هادی، حسن سلطانی و حسین فتحی از طراحان دهه‌های اخیر و امروز قالی طبس به شمار می‌روند.   
 

سخن پایانی

به طور کلی باید گفت فرش دستباف امروزی طبس، غالباً الهام و کپی طرح و رنگ فرش دستباف نایین است. یعنی طرح لچک و ترنج شاه‌عباسی با رنگ غالب زمینه لاکی، بیشترین مقدار تولیدات فرش طبس را به خود اختصاص داده است. فرش‌های قدیمی طبس که با استفاده از مواد طبیعی رنگ‌آمیزی می‌شدند، زیبایی و کیفیت بی‌نظیری داشتند و به لحاظ تنوع رنگی، تا 24 رنگ نیز در آنها به کار برده می‌شد.  

شما می‌توانید جهت  خرید فرش دستباف ،  خرید گلیم و گبه دستباف و همینطور  خرید تابلو فرش دستبافت به صورت اینترنتی و آنلاین از  فروشگاه فرش هویدا   استعلام گرفته و کلیه سفارشات خود را ثبت نمایید و هرجای دنیا که هستید کمتر 4 روز کاری آنرا در آدرس مورد نظر تحویل بگیرید. 

اگر علاقه مند به مطالعه سایر مقالات در زمینه فرش دستباف و یا تابلو فرش دستباف هستید، به قسمت پایگاه مقالات  بازرگانی فرش هویدا     مراجعه نمایید .