فرش دستباف تبریز

معرفی فرش دستباف تبریز

شهر تبریز یکی از مهم‌ترین قطب‌های قالی‌بافی در ایران است. فرش‌های تبریز، چه نمونه‌هایی که در معروف‌ترین موزه‌ها و کلکسیون‌های جهان هستند، و چه آن‌هایی که به تعداد زیاد و به‌صورت تجاری در بازارها و چهار سوق‌ها ارائه می‌شوند، همواره مورد استقبال و پسند مشتریان هستند. ویژگی اصلی فرش‌های تبریز، که سبب شهرت و ارزش بالای این فرش‌ها شده است، تنوع رنگی بسیار زیاد آن است. در این مقاله قصد داریم به معرفی فرش‌های دستباف شهر تبریز، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین قطب‌های فرش‌بافی در ایران بپردازیم.

سابقه‌ی فرش‌بافی در تبریز

استان آذربایجان به دلیل برخورداری از منابع وسیع، زمین‌های کشاورزی، آب و هوای مناسب و طبیعت کوهستانی، همواره در زمینه تولید فرش دستباف سابقه غنی داشته است. شهر تبریز در میان سایر مناطق فرش‌بافی این منطقه، مقام و اعتباری بالاتر دارد. تبریز در زمان جانشینان مغول، همگام با هرات مرکز مهم تجارت قالی بوده است. همچنین، در زمان صفویان، با ایجاد کارگاه‌های بزرگ قالیبافی، بافندگان درجه یک در تبریز گرد آمدند و به بافت فرش‌های بسیار نفیسی پرداختند که در حال حاضر بسیاری از آن‌هازینت‌بخش موزه‌های بزرگ و مشهور جهان، همچون موزه متروپولیتن در روسیه و ویکتوریا و آلبرت لندن است. در دوره صفویه، شهر تبریز به‌عنوان کانون هنر مورد توجه قرار گرفت، و در نتیجه هنر فرش‌بافی نیز با استقرار نقاشان و طراحان چیره‌دستی همچون بهزاد و سلطان محمد، دو چندان رشد یافت. تبریز که در بسیاری از زمینه‌ها همواره پرچمدار نهضت‌های مختلف بود، در اعتلا و گسترش جهانی فرش ایران نقش بسزایی ایفا نمود، و رونق و احیای هنر فرش‌بافی ایران در اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی، و راهیابی فرش ایران به بازارهای بین‌المللی و گسترش این هنر- صنعت در سایر نقاط ایران، تا حدود زیادی به تلاش بازرگانان، تجار و قالیبافان آذربایجان، و به‌ویژه شهر تبریز مدیون است. در زمان قاجار، صادرات فرش ایران به‌عنوان یک کالای تجاری، از شهر تبریز به ترکیه و سپس اروپا آغاز شد، و زمانی که ذخیره فرش ایران در آذربایجان رو به پایان بود، با تلاش بازرگانان تبریزی، کارگاه‌های قالیبافی در سایر شهرهای بزرگ همچون مشهد، کرمان، کاشان، اراک و همدان، تأسیس گردید. صادرات فرش ایران از تبریز تا آن اندازه برای دولت ایران مایه افتخار و مهم بود، که تصاویری از این رویداد بر روی نخستین کارت پستال‌های زیبایی که در اواخر دوره قاجار چاپ شده بود، نقش بست و به سرتاسر دنیا ارسال شد. از بزرگ‌ترین صادر کنندگان فرش تبریز، که به نوعی نخستین صادر کنندگان فرش ایران نیز به شمار می‌روند و همچنین برخی از آن‌ها خود نیز دستی در تولید فرش داشتند، می‌توان به حاج یوسف قالیچی، حاج عبدالله قالیچی، حاج میرزا جعفر اسلامبولچی، حاج صمد قره قالیچی، میرزا علی اصغر و میرزا علی اکبر و اسماعیل قالیچی، صدقیانی، ایپکچی، حاج محمد ممقانی، کاسباریان و اردوبادی اشاره کرد.

تبریز، شهر جهانی فرش‌بافی

در اینجا ذکر این نکته لازم است که شهر تبریز، از سوی «شورای جهانی صنایع‌دستی» در حال حاضر به‌عنوان «شهر جهانی بافت فرش» انتخاب شده است، که یک افتخار برای این شهر و برای تمامی ایران به شمار می‌رود.

ویژگی‌های فنی و هنری فرش تبریز  

در حال حاضر، شهر تبریز به‌عنوان مرکز تولید و عرضه‌ی فرش‌های به‌اصطلاح شهری بافت استان آذربایجان شناخته می‌شود. در ادامه به ذکر مهم‌ترین ویژگی‌های فرش‌های دستباف شهر تبریز، از جمله طرح و رنگ، جنس، الیاف مورد استفاده، رجشمار و نوع بافت می‌پردازیم.

طرح و رنگ در فرش تبریز

به لحاظ طرح و رنگ، فرش تبریز به گونه‌ای است که می‌توان از هر طرح فرش زیبای ایرانی اثری در آن یافت. به شکلی که بافندگان فرش تبریز در حال حاضر، هر طرح زیبایی را مورد استفاده قرار داده و با ترکیب آن طرح با رنگ‌های مختلف، طرحی جدید ایجاد می‌کنند. انواع طرح‌های لچک و ترنج، درختی، گلدانی، بته‌جقه‌ای از جمله معروف‌ترین نقشه‌های مورد استفاده در فرش تبریز هستند. شادابی و طراوت رنگ، ویژگی است که بیشتر از هر چیز خریداران را جذب فرش تبریز می‌کند. اما در سال‌های اخیر، رواج طرح گل فرنگ، و استفاده از رنگ‌های نامتعارف و ناهماهنگ همچون صورتی، زرد، نارنجی و بنفش، بر شهرت و زیبایی فرش‌های تبریز اثر منفی گذاشته است. در حقیقت، گرایش بافندگان تبریز به استفاده از رنگ‌های جدید در بافت فرش، سبب شده است تا مواد رنگی کشورهای غربی در فرش‌های این منطقه وارد شود و ترکیب رنگ‌های جدید جایگزین موارد قدیمی گردد.  
فرش‌های تبریز در هفتاد سال گذشته اغلب با طرح‌های درختی، محرابی، گلدانی، نقش آثار باستانی و ابنیه اسلامی، نقشه اسلیمی، طرح افشان، طرح ماهی در هم یا هراتی، طرح قندیل‌دار، طرح حیوانی، طرح شکارگاه، طرح شاخ و برگی، طرح گل فرنگ، طرح محرمات، طرح بندی خشتی یا قاب قابی، منظره بافی، قاب قرآنی، و نقوش هندسی از کوچک‌ترین تا بزرگ‌ترین اندازه بافته شده‌اند. فرش‌هایی با حاشیه طرح سماوری یا تو سباغی، نقش معروف تبریز است. این طرح، به شکل دو نقش اسلیمی است که در کنار هم قابی را تشکیل داده‌اند که همانند شکل سماور است. به این نوع نقش، هراتی نیز گفته می‌شود.

مواد اولیه مورد استفاده در فرش دستباف تبریز

مانند بسیاری از مراکز فرش‌بافی در ایران، در تبریز نیز از پشم، پنبه و ابریشم در بافت فرش استفاده می‌شود. تارها یا چله‌ها در فرش‌های این شهر معمولاً از الیاف پنبه هستند که استحکام و مقاومت بسیار بالایی دارد. نخ پشم، در پود و پرز فرش‌های دستباف تبریز مورد استفاده قرار می‌گیرد. پشم استفاده شده در فرش‌بافی در تبریز، یک ویژگی منحصربه‌فرد دارد، و آن خشن بودن و زبر بودن الیاف پشم است. این ویژگی سبب می‌شود که فرش‌های این منطقه دارای استحکام بسیار بالایی باشند، اما درخشندگی و به‌اصطلاح حالت مخملی فرش تبریز در مقایسه با سایر مناطق کمتر است. فرش‌های ابریشمی شهر تبریز به سه شکل چله ابریشم (فقط تارهای فرش ابریشمی هستند)، گل ابریشم (گل‌ها و یا خطوط اطراف آن با ابریشم بافته می‌شوند)، و یا تمام ابریشم بافته می‌شوند، و قالی‌های چله ابریشم این شهر توانسته‌اند محبوبیت بالایی به دست آورند. در سال‌های اخیر برخی بافندگان خبره شهر تبریز، فرش‌های گل ابریشم بسیار ظریفی با رجشمار 50 و 60، در مقیاس وسیع تولید کردند. این فرش‌های نفیس، که برخی دارای چله ابریشمی نیز هستند، اغلب با طرح‌های لچک و ترنج، و با رنگ‌های بژ روشن و نخودی بافته می‌شوند. در رنگ‌آمیزی گل‌ها و نقوش این این فرش‌ها، از رنگ‌های سرخابی، عنابی، زیتونی و سرنجی به وفور استفاده می‌شود.

نوع گره و بافت در فرش تبریز

فرش‌های دستباف تبریز به طور کلی با استفاده از گره ترکی بافته می‌شوند. نوع گلیم‌بافی در فرش‌های روستایی و عشایری آذربایجان، به‌خصوص در نمونه‌های قدیمی‌تر، به سبک فارسی و با استفاده از پود ضخیم بافته می‌شوند. اما گلیم بافی فرش‌های تبریز که در سال‌های اخیر بافته شده‌اند، به سبک ترکی (با استفاده از پود ضخیم و نازک) و بسیار ظریف‌تر از نوع فارسی باف آن است. رجشمار فرش‌های روستایی و عشایری این منطقه معمولاً بین 15 تا 25، و درشت باف هستند. این در حالی است که رجشمار فرش‌های شهری در نمونه‌های ظریف بافت حتی تا رقم 110 نیز می‌رسد (110 گره در هر 7 سانتی‌متر). به طور کلی، در شهر تبریز برای بافت فرش‌های ارزان قیمت معمولاً از رجشمار 25، فرش‌های معمول موجود در بازار از رجشمار 30، در فرش‌های صادراتی از رجشمار 35، و در بافت فرش‌های نفیس از رجشمار 50 و حتی بیشتر، استفاده می‌شود. رجشمار 35 را معمولاً شرکت‌های اروپایی به بافندگان تبریز سفارش می‌دهند، در اکثر موارد، مطابق باسلیقه و طرح اروپایی بافته می‌شوند.   
تمامی فرش‌های شهری باف شهر تبریز و اطراف آن به‌صورت دو پود (دو پود نازک و ضخیم بین هر دو رج از بافت) بافته می‌شوند. اما در روستاها، به‌ویژه در نمونه‌های قدیمی‌تر، فرش‌های تک پود و تخت بافت (تک پود ضخیم) مشاهده می‌شود. در یک تقسیم‌بندی کلی، فرش‌های شهر تبریز و سایر شهرهای آذربایجان را می‌توان در دسته لول باف قرار داد که دارای استحکام و دوام بسیار خوبی هستند.

نوع شیرازه در فرش تبریز

در گذشته، تمامی فرش‌های تبریز، و به طور کلی آذربایجان، در حین بافت شیرازه می‌شدند، اما در حال حاضر تمامی فرش‌ها اغلب پس از اتمام بافت شیرازه می‌شوند.

ابعاد فرش دستباف تبریز

تنوع ابعاد در فرش دستباف تبریز زیاد است. اما ویژگی و شاخصه فرش‌های این شهر، بافت فرش‌های ابریشمی ظریف بافت در ابعاد بزرگ است، که در سایر نقاط ایران کمتر دیده می‌شود. بسیاری از این نمونه فرش‌های نفیس شهرت جهانی دارند و در معروف‌ترین موزه‌ها و کلکسیون‌های خارجی نگهداری می‌شوند. رایج‌ترین ابعاد قالی‌های جدید شهری باف تبریز 2×3 و 2.5×3.5 و 3×4 متر مربع است. ابعاد کوچک‌تر از این معمولاً در فرش‌های قدیمی تبریز رایج بوده است. ابعاد خاص، همچون دایره و چند ضلعی نیز در سال‌های اخیر در این منطقه بافته شده است.

نتیجه‌گیری

در نهایت باید گفت که فرش دستباف تبریز، فرشی است که به لحاظ ظرافت بالا در بافت، دوام و استحکام، تنوع رنگی و طراحی اصیل و ارزشمند، شهرت جهانی دارد. همچنین شهر تبریز نخستین نقطه در ایران است که صادرات فرش از آنجا به خارج از کشور آغاز شد (در دوره قاجار). هم‌اکنون نیز این شهر یکی از مهم‌ترین بازارهای تأمین فرش دستباف در ایران و خارج از ایران محسوب می‌شود. فرش‌های ظریف بافت و ابریشمی تبریز، اکنون در موزه‌ها و کلکسیون‌های مطرح دنیا به‌عنوان کالایی ارزشمند نگهداری می‌شوند و این امر مایه‌ی فخر و مباهات ایرانیان است.  

شما می‌توانید جهت خرید فرش دستباف ، خرید گلیم و گبه دستباف و همینطور خرید تابلو فرش دستبافت به صورت اینترنتی و آنلاین از فروشگاه فرش هویدا استعلام گرفته و کلیه سفارشات خود را ثبت نمایید و هرجای دنیا که هستید کمتر 4 روز کاری آنرا در آدرس مورد نظر تحویل بگیرید  

اگر علاقه مند به مطالعه سایر مقالات در زمینه  فرش دستباف و یا تابلو فرش دستباف هستید، به قسمت پایگاه مقالات بازرگانی فرش هویدا مراجعه نمایید .