انواع «طرح باغی» در فرش دستباف

انواع فرش‌های باغی

نقوش باغی یکی از انواع طرح‌های متنوع فرش ایرانی هستند که در آن از عناصری همچون درختان، گل‌ها، نهرها و برکه‌های آب و انواع پرندگان و حیوانات استفاده می‌شود. در مطالب گذشته به معرفی فرش‌های باغی و عناصر آن پرداختیم. در این مقاله قصد داریم به بررسی انواع فرش‌های زیبای باغی بپردازیم و ویژگی‌های هر یک را بیان کنیم.

قدیمی‌ترین فرش‌های باغی

در مورد قدیمی‌ترین طرح باغ در فرش، بعد از قالی پازیریک منابع مکتوب به فرش بهارستان ساسانی اشاره می‌نمایند. در توصیف این فرش آمده است که: آن را برای زمستان بافته بودند که گل و سبزه نبود و چون می‌خواستند می خواری کنند، بر آن می‌نشستند که گویی در باغی بودند... یکپارچه به اندازه یک جریب که در آن راه‌های مصور و آبنماها چون نهرها... و حاشیه‌ها چون کشتزار و سبزه‌زار بهاران بود اما همان‌طور که عنوان شد عمده قالی‌های نقش گلستان باقیمانده از دوران صفویه به بعد است. در کل تعداد فرش‌های موجود و باقیمانده از این نقش در جهان به بیست عدد می‌رسد.

دسته‌بندی فرش‌های باغی

فرش‌های باغی را بر اساس طرح‌های آن‌ها می‌توان به دو دسته اصلی تقسیم کرد:  
الف - طرح‌های باغی که با تقسیمات هندسی (چلیپایی) در زمینه فرش همراه شده‌اند که نشان‌دهنده تلاش هنرمند عارف ایرانی برای تجسم و تصویر مفاهیم بهشتی به صورتی قابل درک و منطبق با ادراک و ذهن مادی و ملموس انسان زمینی است. در طرح‌های فرش باغی دو محور اصلی به صورت چهار نهر آب، زمینه قالی را به چهار بخش هندسی تقسیم کرده‌اند که یادآور طرح چهارباغ در معماری باغ و پردیس ایرانی است، چنانچه در فرش باغی موجود در پنسیلوانیا قسمت‌های چهارگانه باغ با نهر از هم جدا شده‌اند و در هر قسمت نقش‌هایی از درخت و گل دیده می‌شود.  
ب- در طرح‌های باغی دیگر، جنبه رمزپردازی بیشتر به چشم می‌خورد، به این صورت که از تقسیم‌بندی هندسی و جوی‌های آب خبری نیست و فضای فرش به گونه‌ای گسترده است که فضای امن الهی در آن آشکار است و درختان و حیوانات و رموز و نقش‌های اساطیری و عرفانی همه در کنار هم بر متن و حاشیه قالی قرار گرفته‌اند. به همین دلیل است که در این فرش‌ها اغلب از عناصری همانند درخت، طاووس، ماهی و سیمرغ و برای نمایش تلاش و تکاپوی انسان در جهان مادی، از نقوش و مفاهیمی مانند گرفت و گیر استفاده می‌کنند. درواقع همین مفاهیم الهی است که در طرح و نقش فرش‌های باغی و بهشتی ایرانی جلوه‌ای خاص می‌یابد، چنانچه در طرح مایه‌ها و نقوش قالی به صورت جلوه انهار و کاشت گیاهان و درختان به صورت چهارباغ خود را نشان می‌دهد.

فرش‌های با نقشه باغ  

قالی‌هایی که طرح و نقشه کالبدی باغ را به نمایش می‌گذارند، نام اصیل ایرانی برای این نقشه‌ها گلستان است که به علت رواج آن از قدیم، در ترکیه هم به همین نام (golistan) معروف است. در دوره صفوی ظاهراً این نوع از فرش‌های باغی را گلزار هم می‌نامیده‌اند.

فرش با طرح گلستان 

این نوع از فرش باغی دارای چند (در حدود هفت) حاشیه گلدار و ازجمله حاشیه پهنی است، معمولاً پر گل، درختی یا گل و بلبل و متنی که شبکه آبیاری و چند استخر (آبگیر) آن را به چند قسمت اساسی (چهار، شش، هشت و امثال آن) تقسیم کرده و هر قسمت خود دارای شش و گاه چهار قسمت است، به طوریکه تقسیم‌بندی با مضارب شش (یا دوازده یا بیست و چهار) در آن رعایت شده است. حرکت آب در جوی‌ها با خط‌های موجی و رنگ آبی نشان داده می‌شود. در جوی‌ها ماهی و پرنده وجود دارد. ملاحظه می‌شود که چگونه نقشه باغ مینوی [گسترده] روی فرش آمده است. به عبارت دیگر، در طرح گلستان دیوار باغ به صورت حاشیه فرش دیده می‌شود. همچنین جوی‌ها، کرت‌بندی باغ، محل قرارگیری کوشک و یا آب‌نمای اصلی باغ و تمامی اجزاء و عناصر طبیعی شامل گل‌ها، گیاهان، درختان، حیوانات، پرندگان به صورت انتزاعی نمایش داده می‌شوند. می‌شود گفت یک قالی ایرانی با نقش باغ بی‌اغراق بازنمایی یک باغ ایرانی با کلیه تمثیلات و نمادهای آن است [و از دیدگاه شکلی] قالی ایرانی یک کار هنری دوبعدی است که مظهر یک واقعیت سه‌بعدی به شمار می‌آید.

طرح خشتی یا قابقابی

در این طرح، زمینه اصلی فرش به صورت قاب‌های مربع، لوزی یا مستطیل شکل به هم‌پیوسته است که داخل هر قاب را نقشی از گل و بوته و درخت تزیینی آذین نموده است. این طرح می‌تواند خلاصه مستقیمی از نقشه‌های گلستان باشد چرا که باقی ماندن این نقشه به طور شایع در غرب ایران که گهواره تمدن کهن ایرانی و سنت ویژه‌ای در بافندگی است، عجب نیست. [طرح] خشتی‌های قدیمی در چهارمحال به شیواترین شکل حکایت از آن دارد که یادگار نقشه گلستان است و همراه تغییر اعتقادات، کاملاً رنگ تزیینی و بومی گرفته است. همان طور که پیش از این نیز اشاره شد این طرح مشابهت بسیاری با نظام و ساختار هندسی باغ و به خصوص کرت‌بندی‌های باغ دارد که با نظام کاشت معینی، در هر کرت نوعی از درختان و گل کاشته می‌شود و این موضوع در فرش‌های با طرح خشتی کاملاً مشهود است.

طرح ترنج و لچک ترنج

در طرح‌های فرش ایرانی، نقش مرکزی قالی جایگاه ویژه‌ای دارد و به طور عمده به صورت گلی چهارگوشه، لوزی، بیضی، گرد و به شکل خورشید، ستاره یا گل‌های چند پر است که به آن ترنج می‌گویند. ترنج‌ها در اشکال مختلف هندسی، سه ترنج، برگ ترنج، ترنج تودرتو،... در طرح قالی‌ها به کار می‌روند. ترنج‌ها همان آبگیرهای مرکزی، باغ پردیس‌اند که به مرور به صورت ترنج و سرچشمه آب (دو بازوی باروری زمین) درآمده‌اند. در واقع نقشه ترنج از نقشه گلستان پدید آمد زیرا در این طرح به جای نشان دادن تمام باغ که تقریباً رسم جزئیات آن غیرممکن بود، گوشه یا قطعه‌ای از آن را با یک جوی آب و سه، چهار یا پنج آبگیر نشان دادند. جالب است که جوی رابط این ترنج‌ها را هم در ایران گلوگاه یا بغاز می‌گویند که معمولاً برای راه آب به کار می‌رود. از نقشه‌های ترنج بعدها طرح چند ترنج، مخصوصاً سه ترنج پدید آمد و بعدها این طرح به لچک ترنج مبدل شد. بنابراین نقشه‌های لچک ترنج خود فرزند نقشه گلستان هستند به همین دلیل است که در بسیاری از نقاط ایران، ترنج را هم حوض یا استخر می‌نامند. همچنین علت وجود گل و گیاه فراوان در نقشه‌های لچک ترنج همین است. بدیهی است در اثر مرور زمان، تحول اندیشه‌ها در اعتقادات ایرانیان و نیز به علت ذوق آرمانی، در نقشه لچک ترنج، عناصری وارد شد.

طرح گل افشان 

در این طرح، نقوش گل‌های مختلف مانند شاه‌عباسی، ختایی، غنچه و اسلیمی‌ها جدا از هم و به صورت پراکنده و بدون پیوستگی در فواصل مساوی از هم و گاه قرینه قرار می‌گیرند و به نظر می‌رسد که بر متن قالی افشانده شده‌اند. همگی این گل‌ها که به صورت نقوشی انتزاعی و یا شبیه به گل‌های طبیعی (بر اساس پژوهش‌های انجام شده، انواع گل در فرش‌های ایرانی شناسایی شده‌اند، از جمله می توان به طرح‌های واقعی و یا انتزاعی از گل‌های لاله، نرگس، زنبق، سرخ، شیپوری، سوسن، بنفشه و.. اشاره کرد که حتی امکان شناسایی گونه‌ای خاص از گیاه در دوران مربوط به تاریخ بافت فرش، وجود دارد)، نمایش داده می‌شوند و درون قاب یا حاشیه فرش قرار می‌گیرند. همچنین برخی از گیاهان دارویی نیز از روی نقوش آن‌ها در فرش قابل بازشناسی است.

طرح شکارگاه 

این طرح فرش و قالی ایرانی با طرح شکارگاه است و به نمایش گل و گیاه و حیوانات و حالات شکار آن‌ها می‌پردازد. مراسم شکار از دیرباز در سرزمین ایران رایج بود، در دوره حکم‌فرمایی هخامنشیان در اطراف تخت جمشید، شکار شیر صورت می‌گرفت. انواع حیوانات در حالت رویارویی یا گرفت و گیر در حجاری‌های پاسارگاد و پرسپولیس، جام‌های سیمین و...، منسوجات و همه مظاهر زندگی دیده می‌شود. در این طرح‌ها شیر را به عنوان نمادی از رشادت و شجاعت و مهر در حال شکار است و این طرح در فرش‌های طرح شکارگاه دیده می‌شود که ارتباط نزدیکی با طرح باغ گسترده ایرانی با کارکرد شکارگاه دارد. همچنین در برخی از فرش‌ها با طرح شکار کوشک مرکزی باغ نمایش داده شده است. قالی‌های مشهور شکاری، انسانی را میان یک منظره گل و گیاه نشان می‌دهد و گاه یک کوشک که از میان شاخ و برگ درختان سر بیرون آورده، نیز دیده می‌شود.

فرش‌هایی با اجزا و عناصر باغ

در این بخش به طور خلاصه به بررسی فرش‌هایی با اجزا و عناصر باغ می‌پردازیم که می‌توان به نحوی آن را در دسته فرش‌های باغی نیز قرار داد. برخی از این عناصر کالبدی باغ به عنوان بخشی همیشگی از طرح فرش‌ها باقی مانده‌اند: مثل حاشیه فرش ایرانی که نمادی از دیوار پیرامونی باغ است و برخی از اجزاء و عناصر باغ خود به طور مشخصی طرحی جداگانه به وجود آورده‌اند. مانند فرش‌ها با طرح محراب که برگرفته از دروازه ورودی باغ‌ها است.

حاشیه فرش یا دیوار باغ

دیوار پیرامونی باغ ایرانی، با تمامی نظام‌های کارکردی و معنایی و نیز ویژگی‌های کالبدی‌اش یکی از شاخصه‌های باغ ایرانی است که در طرح فرش ایرانی به صورت حاشیه فرش نمایش داده می‌شود. فردوس چنان که از معنی ریشه آن بر می‌آید (pairidaeza) باغی است محصور، با چند (معمولاً هفت) حصار پشت سر هم که یک حصار آن از همه بلندتر و پهن‌تر (کلفت‌تر) است، به طوری که اهریمن نتواند به آن راه پیدا کند. حاشیه‌های مکرر [معمولاً هفت یا پنج] و مخصوصاً یک حاشیه پهن و مشخص میانی در فرش ایران همین دیوارهای مکرر فردوس است. حاشیه فرش ایرانی نیز مانند دیوار باغ ایرانی از ویژگی‌های نمایان و پایدار طرح قالی ایرانی شده است. به عنوان نمونه در قالی‌های کرمان، به طور معمول حاشیه اصلی همراه دو جفت حاشیه کناری بافته می‌شوند، پهنای حاشیه اصلی یا میانی معمولاً دو برابر مجموع حاشیه‌های فرعی است. گاهی در بعضی از طرح‌های سبزی‌کاری و درختی و یا گلزارها، حاشیه بافته نشده و حاشیه باریک بافته می‌شود. نسبتی میان پهنا و باریکی حاشیه‌ها و پهنای فرش رعایت می‌شود که در مکتب غرب و بخش‌های مرکزی ایران یک ششم و در بخش‌های شرقی یک پنجم است. در مناطق شمال ایران و قفقاز، حاشیه‌ها به تعداد زیاد با نقوش هندسی منظم ساخته می‌شوند و این نسبت‌ها گاهی در مراکز مختلف نادیده گرفته شده و حاشیه ها پهن‌تر یا باریک‌تر بافته می‌شوند. حاشیه باغ فرش و یا باغ محصور در میان دیوارها، اکثراً با نقوش متنوعی تزیین می‌شوند که گاهی هماهنگ با طرح اصلی قالی است؛ یعنی با استفاده از نقوش متن اما با ترکیب‌های تازه بافته می‌شوند. گاهی نیز طرح‌ها صرفاً به صورت سنت زمانه با کمک اسلیمی‌های مواج، تاک‌های پیچان، کتیبه‌هایی با خطوط مختلف، نقوش انتزاعی حیوان‌ها بافته شده‌اند.

طرح محراب (محر آب)

فرش‌های جانمازی همواره شکلی را نشان می‌دهد که یادآور محراب مساجد است. محراب که شکل و طرح معماری است دروازه بهشت است. نقوش داخل محراب، غالباً با تصویر درخت زندگی، گلدان، باغی با گل، گیاه، بوته، درخت، مرغ، پرندگان گوناگون است. محراب یادآور عنصر ورودی به این باغ است. مشهورترین فرش ایرانی با محراب با نام دروازه بهشت یا محرابی دورنما است.

طرح‌های اسلیمی

اسلیمی‌ها نقوش بسیار انتزاعی از گیاهان هستند که از پیچ و خم‌های مواج و منحنی‌های پیچ‌درپیچ مانند پیچک‌های گیاه عشقه یا شاخه‌های درختان مو تشکیل شده‌اند و در این بین پیچک‌ها اشکال هندسی‌تر دارند و از مجموعه خطوطی تشکیل می‌شوند که به هم می‌پیوندند، یکدیگر را قطع و گاه تکمیل می‌کنند و همچون وزن و قرینه‌ای بی‌نقص تکرار می‌شوند. طرح اسلیمی‌ها در فرش یادآور درخت زندگی در باورهای ذهنی فرهنگ کهن ایرانی و درخت طوبی در اعتقادات مبتنی بر دین اسلام است که پویایی این نقوش، دنیایی به شدت متراکم از گیاهان، مانند عناصر طبیعی و مصنوعی به وجود می‌آورد و مانع از تمرکز به جزییات صحنه در فرش می‌شود. به این دلیل که در این فرش‌ها نیز از عناصر طبیعت الهام گرفته شده است، می‌توان آن‌ها را در دسته فرش‌های باغی قرار داد.

سخن پایانی

همان‌طور که مشاهده کردیم، فرش دستباف با طرح باغی، از جمله زیباترین فرش‌های ایرانی است. در این فرش‌ها عناصری زیبا همچون انواع درختان و گیاهان، گل‌ و بوته‌ها در اشکال مختلف، نهر و برکه و حوض آب، و همچنین انواع حیوانات و پرندگان به کار رفته است تا نمودی باشد از چهارباغ مشهور ایرانی و در نهایت بهشت و فردوس. در این مقاله انواع فرش باغی را بررسی کردیم و دیدیم که طرح باغی در فرش ایرانی در قالب‌های متنوعی همچون لچک و ترنج، افشان، گلستان، محرابی، خشتی و غیره تجلی می‌یابد.  

شما می‌توانید جهت  خرید فرش دستباف ، خرید گلیم و گبه دستباف و همینطور  خرید تابلو فرش دستبافت   به صورت اینترنتی و آنلاین از  فروشگاه فرش هویدا استعلام گرفته و کلیه سفارشات خود را ثبت نمایید و هرجای دنیا که هستید کمتر 4 روز کاری آنرا در آدرس مورد نظر تحویل بگیرید.  

اگر علاقه مند به مطالعه سایر مقالات در زمینه فرش دستباف و یا  تابلو فرش دستباف   هستید، به قسمت پایگاه مقالات  بازرگانی فرش هویدا مراجعه نمایید.