فرش دستباف قشقایی

معرفی دستبافته‌های ایل قشقایی

ایل قشقایی از جمله اقوام کوچ‌نشین ایران است که قرن‌ها پیش به استان فارس آمده و در آنجا ساکن شدند. دست‌بافته‌های ایل قشقایی به لحاظ رنگ و نقش، یکی از زیباترین و حیرت‌انگیزترین دست‌بافته‌های ایران هستند و شهرت زیادی در خارج از کشور نیز دارند. اگر این دست‌بافته‌های زیبا و شاد در بین عشایر قشقایی بر روی اسب و قاطر انداخته می‌شوند، در عوض در آپارتمان‌های مجلل اروپایی، مکانی بر روی کاناپه یا مبل برای خود یافته و یا جایگزین تابلوهای نقاشی بر دیوارهای داخلی ساختمان می‌شوند. در این مقاله قصد داریم شما را با این دست‌بافته‌های زیبا و منحصر‌به‌فرد بیشتر آشنا کنیم.

تاریخچه ایل قشقایی

ایل قشقایی بزرگترین ایل استان فارس و حتی ایران است که از زمان‌های بسیار دور در این سرزمین ساکن شده است. بنابر شواهد تاریخی اقوام مختلف این ایل از نواحی غربی دریای خزر (آذربایجان و قفقاز) و همچنین مناطق شرقی آن (ترکمنستان و نواحی شمالی خراسان) به این سرزمین کوچانیده شده‌اند، اما آنچه مسلم است مهاجرت آن‌ها از نواحی شمال به یک بار انجام نشده و اقوام مختلف قشقایی به‌تدریج به فارس مهاجرت کرده‌اند. نظام ایلی در میان قشقایی‌ها در اواخر دوره صفویه به وجود آمد و گروه‌های پراکنده خلج و قشقایی را تحت یک نظام واحد متشکل ساخت. این ایل بزرگ ترک زبان هستند و به زبان ترکی صحبت می‌کنند، مرکز اصلی این ایل استان فارس است اما به دلیل گستردگی مناطق ییلاق و قشلاق در دیگر استان‌ها نیز ساکن هستند.  

دستبافته‌های ایل قشقایی

قشقایی‌ها مردمانی هنرمند هستند و کارهای هنری آن‌ها سالهاست که شهرت جهانی دارد و می‌توان گفت قالی و گلیم قشقایی در ایران و حتی جهان رقیب و نظیر ندارد و به نام قالیچه‌های ترکی شیراز شهرت پیدا کرده است. قالی‌بافی پیشنه و هنری است که به دست زنان و دختران قشقایی انجام می‌شود. این  دستبافته‌ها فقط نیاز‌های خانواده را بر طرف می‌کند و جنبه اقتصادی آن اصلا مطرح نبوده است. با آمدن سران ایل قشقایی به فارس هنر و صنعت فرشبافی این خطه رونق تازه گرفت و این صنعت بیش از بیش در مناطق ایل نشین تمرکز یافت. که این ویژگی اساسی فرشبافی فارس است که هنر-صنعتی است عشایری و روستایی و پیش از همه عشایری.

قدیمی‌ترین دست‌بافته‌های قشقایی

از دستبافته‌های قدیم قشقایی تعداد انگشت شماری باقی مانده است، عمر قدیمی‌ترین فرش قشقایی در جهان به سیصد سال نمی‌رسد، بنابراین به سختی می‌توان پی‌برد قشقایی‌هایی که حدود 600 سال پیش به فارس آمدند چگونه فرش‌هایی می‌بافتند و چه طرح‌ها و نقش‌هایی استفاده می‌کردند. سیروس پرهام فرشبافی عشایری را یک هنر سنتی و پایبند سنت می‌داند که در عین تاثیرپذیری به‌ندرت دچار تغییر و تحول می‌شود. نقش‌هایی در دستبافته‌های ایل قشقایی وجود دارد که از صدها سال پیش بدون تغییر به کار برده می‌شود و از سوی دیگر طرح‌ها و نقوشی وجود دارد که بافنده با توجه به ذوق و سلیقه خود و یا آشنایی با نقوش و اندیشه‌های نو آن‌ها را تغییر داده است یا با سایر نقوش حوزه‌های بافندگی تلفیق می‌شود و نقوش جدیدی به وجود می‌آورد. دلیل اصلی تداوم تولید فرش به شیوه باستانی در ایل قشقایی، در تداوم و تسلط شیوه زندگی عشایر و رونق کوچ و کوچ‌نشینی است. قشقایی‌ها پس از ورود تدریجی خود در قرن 8 هجری به فارس، سنت دیرینه فرشبافی خود را با نقش‌های باستانی فارس در هم آمیختند و باعث رونق گرفتن و تعالی بخشیدن این هنر شدند.

زنان قشقایی، آفرینندگان هنر و زیبایی

بافندگان ایل قشقایی سرآمد همه فرشبافان عشایری ایران و بلکه جهان هستند و دستبافت زنان قشقایی تا حدود نیم قرن پیش عالی‌ترین نمونه فرشبافی عشایری بوده است. خیال‌های آزاده‌ی رنگارنگی که زنان چادرنشین ایل بزرگ در پهنه‌ی دستبافت‌های خود رها کرده‌اند، بی‌مانند است و این بی‌مانندی نقش‌پردازی و رنگ‌آمیزی قشقایی محدود به سرزمین فارس یا دیگر ایل‌ها و روستاهای ایران نیست و بسیاری از فرش‌های شهری بافت را، در بیشتر نقاط ایران در بر می‌گیرد. اصالت و خلاقیت نقش‌پردازی و قدرت و طراوت رنگ‌آمیزی در فرش قشقایی به کمال رسیده است. این فرش قشقایی است که نام ایل قشقایی را در تاریخ تمدن و فرهنگ جهانی ثبت کرده است. تنوع رنگ و طرح فرش قشقایی انتها ندارد. دامنه این تنوع در دنیای فرش‌بافی گاهی تا بی‌نهایت می‌رسد. و همین است که دستبافته‌های قشقایی همواره ما را غافلگیر می‌کند. قشقایی‌ها علاوه بر قالی و قالیچه برای رفع احتیاجات خود، دستبافته‌های دیگری مانند گبه، گلیم، جاجیم، خورجین، چنته، جوال، انواع طناب، جای رختخواب، نمکدان وغیره نیز تولید می‌کنند.

شیوه بافت و رنگ در دستبافته های ایل قشقایی

قشقایی‌ها دارهای خود را بر روی زمین و به صورت افقی بر پا می‌کنند که در حقیقت سنت زندگی عشایری است. فرش‌های عشایری با استفاده از گره فارسی نا متقارن بافته می‌شوند. قشقایی‌ها جنس تار و پود فرش‌های اصیل و زیبای خود را از پشم انتخاب می‌کنند و در مواردی از پشم بز و شتر نیز استفاده می‌کنند. قالی و قالیچه‌های فارس بیشتر به صورت دو پود و دارای تارهای ضخیم و به رنگ‌های قهوه‌ای مایل به سیاه است و از پود قرمز استفاده می‌کنند و از به کار بردن پود سفید اکراه دارند؛ چرا که معتقداند پشت فرش را بیحال می‌کند. بافندگان خوش سلیقه قشقایی گاهی اوقات فرش‌های خود را با استفاده از منگوله‌های رنگی زیبا می‌آرایند.

ابعاد فرش‌های قشقایی

ابعاد قالی در میان قشقایی‌ها اغلب به صورت کوچک و در اندازه‌های ذرع و نیم، پرده‌ای، شش  متری و مربع چهار متری است. بافت ابعاد بزرگ‌تر این در میان قشقایی‌ها رایج نیست.

فرآیند بافت در فرش‌های قشقایی

فرآیند بافت دستبافته‌های قشقایی به صورت ذهنی بافت، حفظی بافت و بداهه بافی است و در مواردی از قالیچه‌های دیگری که به آن دستور می‌گویند، الهام می‌گیرند و کار بافت را انجام می‌دهند. قشقایی‌ها کمتر در زمان کوچ کار بافندگی می‌کنند و بیشتر در ماه‌های تابستان و در ارتفاعات خنک و مرتفع زاگرس جنوبی بافندگی می‌کنند.

دلایل شهرت دست‌بافته‌های قشقایی

طراوت و شفافیت رنگ و تنوع و غنای رنگ‌آمیزی بیش از هر عامل دیگر در شهرت جهانی دستبافته‌های قشقایی موثر بوده است. توانایی زنان قشقایی در احساس رنگ‌ها و رنگ‌آمیزی نیز هم به دلیل فراوانی رنگ و ریزه‌کاری‌های رنگ آمیزی است و هم از پختگی و گیرایی و چشم‌نوازی‌رنگ‌ها و هم از هماهنگی پر جاذبه و افسون‌کننده‌ای که زیبایی و تنوع بی‌نظیر رنگ‌ها ایجاد می‌کند. تفاوت بارز قالی قشقایی و پر رنگ‌ترین دستبافته‌های ایلیاتی و روستایی، از سایر نقاط فارس گرفته تا بختیاری و ترکمن و قفقاز در رنگ‌آمیزی «مینیاتوری» قشقایی است که گاه به حد ذره‌بینی می‌رسد. تفاوت یک قالیچه‌ی ممتاز و خوش‌رنگ قفقاز با یک قالیچه طراز اول قشقایی تنها در این نیست که اولی هرگز بیشتر از دوازده رنگ ندارد و دومی گاه تا بیست رنگ متمایز دارد، بلکه تفاوت در این است که یک دستبافته قفقازی ممتاز تکه‌هایی از رنگ‌های خوب دارد، حال آنکه یک قشقایی نفیس ترکیب ذره‌هایی است از رنگ‌های درخشان.   
در هنر فرشبافی قشقایی رنگ قرمز تند سرخ فام که در فارس به رنگ گلی معروف است، رنگ اساسی به حساب می‌آید و بعد از آن رنگ‌های قهوه‌ای ، آبی، زرد و طلایی است.

طرح و نقش در دستبافته‌های ایل قشقایی

طرح و نقش هر فرش است که موجب زیبایی و چشم‌نوازی آن می‌شود و پس از رنگ‌آمیزی، بهترین عامل اعتبار و ارزش فرش است. طرح‌ها و نقش‌ها، یکی از مهم‌ترین و برجسته‌ترین عناصر زیباشناسی در دستبافته‌های ایرانی به شمار می‌روند. نقش در دستبافته‌های ایرانی‌تنها عنصر بنیادی است که همیشه مورد توجه قرار می‌گیرد. طرح‌ها و نقش‌ها در دستبافته‌های ایرانی به دو صورت شکسته، انتزاعی، تجریدی و نوع گردان و منحنی تقسیم می‌شود. دسته اول بیشتر در مناطق عشایری و در بین ایلات و قبایل مختلف ایران همچون ایل قشقایی استفاده می‌شود و دسته دوم بیشتر در مناطق شهرنشین و روستایی به کار می‌رود. مهم‌ترین انگیزه برای خلق نقوش در دستبافته‌های قشقایی ذوق، زیبایی و تزئین است. با نگاهی اجمالی به نقش و رنگ دستبافته‌های عشایری از گذشته تا امروز پی خواهیم برد که خلق نقشمایه‌ها فقط برای پر کردن گلیم یا دستبافته‌های دیگر نبوده، بلکه به این وسیله عشایر به زیباسازی محیط زندگی‌شان می‌پرداختند. این خصلت، زدن رنگ شادی و طرب به محیط زندگی، از جمله مهم‌ترین ویژگی‌ها و عوامل خلق کنندگی در بین عشایر قشقایی است. این نگرش زیباسازی محیط، غرضی جز خود زیبایی نداشته و تبیینی جز نقش زیبایی به خود نمی‌گیرد. زندگی قشقایی‌ها با زیبایی قرین و آمیخته است.

نقش معروف «هزار گل» بر دست‌بافته‌های قشقایی

بافنده‌های قشقایی از طرحی که به نام «هزار گل» یا «ناظم» مشهور شده است، قالیچه‌های سجاده‌ای بسیار ظریفی می‌بافند که در بازارهای داخلی و خارجی فرش دستباف، طرفداران بسیاری دارد. متن این فرش به صورت محرابی طراحی می‌شود و ستون‌های این محراب را دو نیمه طولی درخت سرو که به حاشیه‌ی متن چسبیده‌اند، تشکیل می‌دهد. سر ستونها با استفاده از یک قوس کنگره‌دار به یکدیگر متصل شده‌اند و قوس دیگری با اتصال زیر ستون‌ها به هم، کف محراب را ساخته است. از گلدان بزرگی که کف محراب قرار داده شده است، شاخه‌های مملو از برگ‌ها و گل‌های نرگس و سوسن که در دشت‌های فارس به وفور می‌رویند و همراه با درخت سرو که به نمادهای طبیعی شهر شیراز معروفند همراه با سایر ترکه‌های گل‌دار بیرون آمده و تمام متن فرش را می‌پوشاند. اکثر متخصصین مبدأ پیدایش این طرح را در میان بافندگان ایل قشقایی می‌دانند، در حالی که عده‌ای دیگر اصل این طرح را از هندوستان می‌دانند. علاوه بر طرح هزار گل، طرح‌های ترنج‌دار، بته‌ای، درختی، مرغی، گل‌سرخی و محرابی که به صورت هندسی بافته می‌شوند، از دیگر نقوش مورد علاقه بافندگان قشقایی هستند.

منبع نقوش چشم‌نواز و حیرت‌انگیز دست‌بافته‌های عشایری

نقوش و طرح‌های عشایری از سه خط مستقیم عمودی، افقی، اریب بافته می‌شوند و قدمت این گونه نقوش که از خطوط مستقیم بافته می‌شوند از نقوش گردان و منحنی بیشتر است. سیر تطور و تحول نقش‌ها در قالی قشقایی را می‌توان در چهار نوع یا دسته مشاهده کرد. در ادامه به این منابع الهام نقوش زیبای دست‌بافته‌های قشقایی اشاره می‌کنیم.  
-  اولین دسته شامل نقوشی است که قشقایی‌ها هنگام کوچ به نواحی شمال غربی و مرکزی ایران از قفقاز و فلات آناتولی (آسیای صغیر) و ترکمنستان با خود آوردند، هر چند تعداد این نگاره‌های مشترک ترکی در مقایسه با نقشمایه‌های ایرانی و فارسی بسیار کم است.   
- دسته دوم نقشمایه‌هایی که زنان قشقایی در مدت اقامت خود در نواحی شمالی، غربی و مرکزی ایران، از آذربایجان و کردستان و لرستان تا حدود ساوه و اراک و گذشتن تدریجی از چراگاه‌های دامنه زاگرس آموخته‌اند و بر میراث هنری خود افزوده‌اند.   
- دسته سوم شامل نقشمایه‌هایی است که پس از آمدن قشقایی‌ها به فارس و آشنا شدنشان با سنت کهن فرشبافی آن سرزمین و نقشمایه‌های کهن لری و حوزه‌های بافندگی باستانی چون داراب و نی ریز  به بار آمده است که این نقشمایه‌ها تقریبا نیمی از نقشمایه‌های قشقایی را تشکیل می‌دهد.   
- چهارم نقشمایه‌ها و طرح‌هایی است که دستاورد کوچ  طایفه‌هایی از ایل قشقایی است که پس از ماندگار شدن در فارس در سال 1150 هجری قمری توسط نادرشاه به مدت بیست و چند سال به خراسان کوچانیده شدن و همچنین رفتن دسته‌هایی از این ایل به کرمان در زمان محمد شاه قاجار است.

مهاجرت به فارس، مهم‌ترین عامل در شکل گیری نقوش قشقایی

مهم‌ترین عامل در ایجاد تغییر و تحول و شکل‌گیری نقشمایه‌های ایل قشقایی، مهاجرت این ایل به ایران است و ماندگار شدن آنها در فارس. این سیر تاریخی به مرور زمان اساس هنر و صنعت بافندگی قشقایی، و بیش از همه قالیبافی آن را دگرگون کرد و از تنگناها و محدودیت‌های سنتی فرش‌بافی ترکی رها ساخت و آن را به حدی متحول و متنوع و غنی کرد که در دنیای فرش‌بافی عشایری به مقام نخست رسید. قشقایی‌ها چه از قفقاز و ترکمنستان آمده باشند چه از آسیای صغیر، به سرزمینی آمدند که از قرن‌ها پیش مرکز پر رونق فرش‌بافی بوده است و سرشار از هزاران طرح و نقش. برخلاف ترکمن‌ها که هرگز از ترکمنستان فراتر نرفتند، طایفه‌های قشقایی دامنه‌های زاگرس را از شمال تا جنوب، آن هم به آهستگی و در طول چند قرن، زیر پا گذاشتند و با طرح‌ها و نقش‌ها و نگاره‌هایی آشنا شدند که هر بافنده صاحب سلیقه‌ای را وسوسه می‌کند. از این‌رو بسیاری از بافندگان قشقایی چون به فارس رسیدند توشه‌ای گران از سنت‌های بافندگی و اندوخته‌ای سرشار از نقش‌ها و تصویرها به همراه داشتند.

سخن پایانی

در این مقاله سعی کردیم شما را با یکی از زیباترین و مشهورترین فرش‌های دستباف ایرانی، یعنی فرش اصیل قشقایی آشنا کنیم. قالی‌های قشقایی به سبب اصالت و زیبایی در طرح رنگ در بازارهای داخلی و خارجی فرش دستباف ایران، طرفداران بسیاری دارند.

شما می‌توانید جهت  خرید فرش دستباف ، خرید گلیم و گبه دستباف و همینطور  خرید تابلو فرش دستبافت به صورت اینترنتی و آنلاین از  فروشگاه فرش هویدا   استعلام گرفته و کلیه سفارشات خود را ثبت نمایید و هرجای دنیا که هستید کمتر 4 روز کاری آنرا در آدرس مورد نظر تحویل بگیرید.  

اگر علاقه مند به مطالعه سایر مقالات در زمینه فرش دستباف و یا  تابلو فرش دستباف هستید، به قسمت پایگاه مقالات بازرگانی فرش هویدا مراجعه نمایید.