فرش دستباف بیجار

آشنایی با ویژگی‌های فرش بيجار، معروف به «فرش آهنین»

بيجار يكي از شهرهاي شمال غرب ايران واقع در استان كردستان است. فرش بيجار (فرش آهنين) يا فرش گروس يكي از مشهورترين و نفیس‌ترین فرش‌هاي ايرانی در جهان است. فرش‌های این منطقه دارای شیوه بافت و همچنین طرح و رنگ منحصر به خود است. در این مقاله قصد داریم به معرفی فرش بیجار و مهم‌ترین ویژگی‌های آن بپردازیم.

موقعیت جغرافیایی بیجار

بيجار از شمال و شمال شرقي و مشرق به استان زنجان، از جنوب به شهرستان قروه و همدان، از مغرب به شهرستان سنندج محدود است. اين شهر به دلیل ارتفاع زياد آن از سطح دريا پس از شهركرد از مرتفع‌ترين شهرهاي ايران است. بيجار مركز منطقه‌اي به نام گروس است. نام گروس ظاهراٌ  از طايفه‌اي به همین نام گرفته شده است که از کردهای چادرنشین بوده‌اند. از اواخر قرن نوزدهم و اوايل قرن بيستم فرش‌هاي منطقه بيجار با نام گروس شناخته شده‌اند. گروس نام قديم بيجار و نام يكي از اقوام كرد منطقه است. بیجار از قرن هجدهم یکی از مهم‌ترین مناطق فرش‌بافي ايران بوده است. توليداتي كه به نام فرش بيجار عرضه مي‌شود تنها در شهر بیجار بافته نمی‌شوند، بلکه حدود 30 روستای اطراف آن نیز به تولید فرش مشغول هستند و به همین دلیل طرح‌ها و توليدات متنوع‌تري نسبت به منطقه سنه (کردستان) دارد. بر همين اساس خریداران کشورهای اروپایی فرش‌هاي اين منطقه را به دو دسته طبقه‌بندي كرده‌اند: بيجار شهري و بيجار روستايي. برخي از طرح‌ها داراي الگو مشخص هستند مانند هراتي و برخي ديگر با الهام از نقش و طرح‌هاي متنوع روستايي بافته مي‌شوند.

پیشینه فرش‌بافی در بیجار

در بيجار همزمان با روي كارآمدن ساسانيان (پیش از اسلام) فرش‌هاي گره‌دار با پرزهاي بلند پشمي بافته مي‌شد. در دوره‌ی ايلخانان در بيجار علاوه بر بافت قالي، بافت گليم و سجاده متداول شد و به دليل استحكام و پشم مرغوب در مبادلات ايران و خارج از ايران مورد معامله قرار گرفت. در دوره‌ی صفويه كه دوره‌ی اوج ترقي فرش‌بافي در ايران است، به دستور شاه عباس هر كانون بافت فرش، مي‌بايست فرش توليدي خود را به شيوه‌اي مي‌بافت كه ویژگي‌هاي اصالتي و هنري خود را حفظ کند. در اواسط دوره‌ی صفوي در بافت فرش بيجار تغييراتي به وجود آمد كه مي‌توان به تغيير در نقش‌هاي اسليمي و نقش‌هاي مشابه به آن و تغيير رنگ، تغيير مواد، مصالح و اندازه فرش‌ها اشاره نمود. در دوره‌ی افشاريه و زنديه فرش‌بافي ايلي، روستايي و عشايري در روستاهاي بيجار رونق داشته است. دوره‌ی قاجار، دوره‌ی پيشرفت اين هنر در بيجار است. در دوره‌ی قاجار در كارگاه قالي‌بافي روستاي خسروآباد و ديگر مناطق قالي‌هاي نفيسي بافته مي‌شد و به بافندگان خانم دستمزد پرداخت مي‌شد. در ابتدا دستگاه‌هاي بافندگي بسيار ابتدايي بوده كه سبب عدم كيفيت فرش‌هاي بافت بيجار مي‌شده است. در زمان تصدي حسن عليخان گروسي اميرنظام به عنوان سفير ايران در پاريس به درخواست او فرش‌بافان بيجار، فرش‌هاي خود را مطابق با استانداردهاي بين‌الملي توليد كردند بدين ترتيب تغييرات جديدي در بافت فرش گروس به وجود آمد.

فرش بیجار از نگاه اروپائیان

سيسيل ادوادز در كتاب قالي ايران مي‌نويسد: «قالي بيجار مقام خاصي را حائز است، بافت و جنس منحصر به فردي دارد كه در ايران و ساير كشورهاي جهان نظيرآن را نمي‌توان يافت طرح و رنگ آن با وجود خامي و ناهنجاري‌هاي طرح، مملو از ويژگي‌هايي است كه به قالي‌بافان اين ناحيه تعلق دارد. اميد است كه ميراث خود را همچنان دست نخورده و بي‌عيب نگهداري كنند.«

چرا فرش بیجار به «فرش آهنین» مشهور است؟

فرش بيجار در جهان به نام فرش آهنين معروف است؛ زيرا اولاً هنرمندان فرش‌باف بیجاری در بافت فرش‌هاي خود پس از رد كردن پود ضخيم، نوعي طناب را از لابه‌لای چله‌ها (همانند پود ضخيم اصلی) رد می‌کنند و در واقع دفه (یا دفتین) روي اين پود طناب مانند ضربه وارد آورده و چون طبق عادت بافندگان بيجار فرش‌هاي خود را محكم دفه مي‌زنند، فشار حاصل از اين عمل باعث پايين رفتن پود ضخيم اصلي و درنتيجه وارد آمدن فشار زياد به رج‌هاي بافته شده مي‌شود. در اين حالت بافت فشرده‌تر شده و رج‌ها به خوبي روي هم قرار مي‌گيرند. در نهایت و پس از کوبیدن پود ضخیم، پود طناب مانند برداشته می‌شود. دليل دوم تناسب استفاده‌ی پشم و نخ و تار و پود در فرش‌هاي بيجار است. ميانگين پشم مصرفي 70 درصد و ميانگين نخ تار و پود مصرفي 30 درصد است و استفاده‌ی بيشتر از پشم در فرش‌هاي بيجار باعث استحكام و دوام آن می‌شود.

ویژگی‌های شاخص فرش بیجار

فرش‌بافي در بيجار و منطقه‌ی گروس به دسته‌ی عشاير روستايي تعلق دارد و تك‌بافي و ذهنی‌بافي از مهم‌ترين ويژگي‌هاي فرش‌هاي روستايي گروس در ادوار گذشته بوده كه داراي تنوع زيادي بوده است. به همين سبب بافت‌هاي روستايي و عشايري از سال‌ها پيش در بيرون از مرزهاي ايران شناخته شده بودند. انواع طرح‌ و نقش‌هاي روستايي و عشايري گروس را مي‌توان شامل نقش‌هاي انساني، جانوري، جانوران سودمند و اسطوره‌اي در زندگي آدميان و نقش‌هاي گياهي یا طبيعي همچون ماه و خورشید و نقش‌هاي اشيایی مانند داس دانست. از مهم‌ترين طرح‌هاي شهري فرش بيجار مي‌توان به لچك و ترنج واگيره‌اي، شكارگاه و باغي اشاره كرد.

تغییر سبک بافت در طول زمان

ويژگي‌هاي خاص بافت مانند دو پوده بودن و چگالي بالاي پرز در واحد سطح، نقش‌ها، طرح‌هاي اصيل و قديمي و زيبا، تكامل روش بافت در طول زمان (مثلاً تغيير در روش بافت در دوره‌ی صفويه و قاجاريه) سبب شد تا در آغاز جنگ جهاني دوم و پس از آن قالي‌بافان گروس سنت ديرين خود يعني بافت قالی‌هاي كوچك و زمخت و درشت را رها کنند و موفق به تهيه‌ی قالي‌هايي شوند كه از لحاظ بافت منحصر به فرد باشد. آنها اقدامي جهت بافت فرش‌هايي با طرحي زيباتر نمودند. يعني تعداد تارهاي قالي‌ها را زيادتر به كار بردند و براي تار و پود آنها به جاي پشم از نخ استفاده كردند كه به استحكام قالي مي‌افزود. ولي به جهت فشرده بودن بافت ناگزير شدند نخ‌ها را خيلي نازك بتابند و همان طور كه عادت داشتند اين قالي‌ها را دو پوده و با گره تركي ببافند، پودها را نيز خيلي ظريف كردند و با خيلي كوتاه كردن پرزها طرح‌ها را واضح‌تر و روشن‌تر ساختند.

بافت فرش‌هاي نفيس

براي بافت فرش‌هاي نفيس از پشم‌هاي بلند گوسفند زنده‌ی خود منطقه به دليل داشتن الياف بلند و كيفيت عالي استفاده مي‌شود. از حاشيه‌هاي فرش آهنين مي‌توان به حاشيه‌ی هراتي، حاشيه‌ی گل و برگ، حاشيه‌ی بته و حاشيه‌ی شيپوري اشاره كرد. حاشيه‌ی شيپوري با نقشه‌ی گلفرنگ از مشهورترين نقش‌هايي است كه داراي قدمتي بسيار زياد است و در بافت فرش بيجار بسيار به كار رفته است. در اين نقش، گل‌هاي شيپوري به صورت منظم تك شاخه و يا به صورت دسته‌هاي چندتايي در كنار نگاره‌ها در ميان حاشيه‌ی فرش ترسيم مي‌شوند. در واقع حاشيه‌اي است با نگاره‌ی تاك خميده كه با گل‌هاي شيپوري زينت يافته‌اند. هنرمندان از گل و برگ، انواع گل‌ها و برگ‌هاي زينتي پهن و باريك و كوچك به صورت شكسته و يا گردان در حاشيه‌ی فرش استفاده مي‌کردند. حاشيه‌ی بته يكي از زيباترين طرح‌هاي ايراني است. بيجار يكي از مراكز عمده‌ی توليدكننده نقش بته در حاشيه فرش است. طرح مستوفي در حاشيه از طرح‌هاي كهن بيجار است. در اين نقشه حاشيه‌ی بزرگ از دو سو به حاشيه‌هاي كوچك دوگانه مي‌پيوندد.

شیرازه، گره و پود در فرش بیجار

شيرازه‌ی فرش بيجار از نوع شيرازه پيچ متصل و متوازي است. فرش‌های بیجار حین بافت شیرازه می‌شوند. نوع گره در بافت فرش بيجار گره متقارن يا اصطلاحأ گره تركي است و فرش‌های این منطقه اغلب داراي رجشمار 40، 45 و 50 است. در واقع اين گره بر روي دو تار زير و رو زده مي‌شود. فرش‌های بیجار داراي دو پود است. به ترتيب اولويت در بافت يك پود ضخيم و يك پود نازك دارد. قابل ذكراست پس از پايان عمل دفه زدن طنابي كه در اصطالح زبان كردي به «بان پو» مشهور است، از روي رج‌ها برداشته شده و سپس پود نازك زده مي‌شود اين عمل در هر رديف بافت تكرار شده و باعث استحكام و فشردگي زياد فرش مي‌شود. دار فرش گروس (بیجار) از نوع دار عمودي فندك‌دار و در حال حاضر بيشتر از جنس آهن است.

ابعاد فرش بیجار

فرش‌های بیجار (گروس) اغلب در ابعاد 6 متری، 12 متری، کله‌گی یا سرانداز (2.5×112) یا (3.5×112)، دو ذرعی (140×224)، ذرع و نیم (168×112) و پشتی (60×80)، (85×65) و (90×70) بافته می‌شوند.   
مهم‌ترين مراكز توليد فرش بيجار (گروس) در گذشته و حال   
روستاي حسن تيمور، روستاي ده بنه، (ديونه، از مراكز فرش‌بافي بوده است و تمام اهالي روستا به شغل فرش‌بافي مي‌پرداختند)، روستاي ميرك، روستاي حلوايي، روستاي گوهر چين (گور چين)، روستاي خسرو آباد، روستاي رحمت آباد از جمله مهم‌ترین مراکز فرش‌بافی در منطقه بیجار هستند.

هنر و زيبايي در فرش گروس

تا به اینجا، اطلاعات کاملی در مورد ویژگی‌های فنی بافت فرش‌های بافت بیجا (گروس) ارائه کردیم. در ادامه مطلب، در مورد طرح و نقش و رنگ‌بندی این دست‌بافته‌های زیبا مطالب مفیدی ارائه شده است.

رنگ در فرش بیجار:

در فرش بيجار (گروس) رنگ از اهميت ويژه‌اي برخوردار است. رنگ‌هاي اصيل و گياهي كه در گذشته در تعدادي از فرش‌هاي بيجار به كار رفته است، در برابر عوامل جوي پايدار و ثابت مانده و رنگ آن چندان تغيير نكرده است. متداول‌ترین رنگ‌هاي به كار رفته در فرش گروس شامل: رنگ معروف به چهره‌اي (اُکر)، چهره‌اي روشن، قرمز، قرمز روشن، گل خار، قهوه‌اي، قهوه‌اي روشن، قهوه‌اي سير، سماقي، سرمه‌اي، فيروزه‌اي، آبي، پوست پيازي، كاهي، خاكي و لاكي است. مواد گياهي كه از آن براي رنگ‌آميزي پشم جهت توليد قالي استفاده مي‌شده است نیز شامل: پوست گردو، زاج سفيد، زاج سياه، روناس (رونياس)، پوست انار، نيل، قره قروت، كاه، پوست پياز، سماق، برگ بيد، زرد چوبه، سنگ ترش، شقايق، برگ مو، ليمو خشك، سنجد، بادام، پوست بادام، گل بابونه، دانه قوره، دانه انگور، پوست بادمجان سياه وغیره هستند. رنگ‌هاي به كار رفته در فرش بيجار  همچون لاكي، لاكي قرمز، فيروزه‌اي و آبي از يادگارهاي دوره‌ی صفوي است كه نتيجه‌ی تلاش و همكاري هنرمندان نقاش عصر صفوي با اساتيد و هنرمندان بافنده‌ی فرش است. رنگ‌هايي كه به كمك فراورده‌هاي گياهي توليد مي‌شوند روي پشم‌هايي به عمل مي‌آيند كه قبلاً با استفاده از ماده‌ای به نام زاج سفيد دندانه شده باشند.

طرح و نقش در فرش بیجار

در طراحي فرش گروس مفاهيم ذهني در هنر نقش‌پردازي بارز و آشكار است و رمز و رازهايي از آيين‌ها و ميراث كهن ايراني را در معرض ديد بيننده قرار مي‌دهد. طرح هراتي یا ماهي درهم، ترنج وسط و معمولاً بدون لچك‌هاي گوشه و يا حاشيه‌ی اسليمي، بيد مجنون، ميناخاني، که ميناخاني و گل شيپوري از نقش‌هاي منطقه‌ی گروس در گذشته بوده است. ميناخاني از نقش‌هاي معروف كردستان و گروس است و منشأ اصلي آن غرب كشور است. همچنین اسليمي سرداري، گلفرنگ مستوفي، فرش‌هاي باغي، گلداني، درختي، گلستان، شاه عباسي، گل و بلبل از نقش‌هاي كهن بيجار به شمار می‌آیند. ترنج و لچك‌هاي هندسي شكل با نگاره‌هايي از ماهي از ويژگي‌هاي فرش بيجار درگذشته و حال است. همچنين طرح نگاره‌هاي ذهني، جانوري، گياهي و هندسي در قالي‌هاي شناسه‌دار در گذشته مورد استفاده هنرمندان قرار مي‌گرفت. در دوره‌ی قاجاريه طرح نگاره‌هايي مانند هراتي، ميناخاني، لچك ترنج، شاه‌عباسي بيجار، نقش‌هاي اسليمي، به ويژه گلفرنگ، گل و بلبل، در بافت فرش بيجار رونق فراوان گرفت. گلفرنگ مستوفي از طرح‌هاي معروف بيجار است.

طرح‌های معاصر در فرش بیجار

طرح‌هايي كه در دوره‌ی معاصر در فرش بیجار مورد استفاده قرار گرفته است شامل: شكارگاه، شكارگاه ترنجدار، شكارگاه دورنما، گلفرنگ، گلفرنگ مستوفي، گلفرنگ طرحدار، گلفرنگ لچك ترنجدار، گلفرنگ اسليمي (پيچي)، گلفرنگ بيجار، دسته گل، گل و بلبل، گلداني، طرح خرچنگي، طرح بندي مانند بندي خاتم شيرازي، بندي گلفرنگ، ميناخاني و گل شيپوري، دار و گل، ربعي‌دار و گل، مستوفي‌دار و گل، شاه عباسي، شاه عباسي افشان، شاه عباسي بيجار، لچك ترنجدار، كف ساده، اسليمي، مانند اسليمي گلفرنگ، اسليمي هندسي (سرداري)، دهان اژدر، درختي مانند بيد مجنون، درختي گل و بلبل، درختي دورنما، درختي گلدان، درختي ترمه (بته جقه)، ماهي درهم، ماهي بيجار، ماهي افشار، ماهي ميرك، ماهي زبيده، ماهي حسن تيمور، (طرح ماهي بيجار، ماهی حسن تيمور، و ماهي حلوايي يكي است. طرح ماهي زبيده و ماهي حسن آباد يكي است كه به ماهي درشت معروف است. ماهي ميرك كوتاه و پهن است و شلوغ‌ترين طرح ماهي مي‌باشد). طرح‌هاي هندسي مانند سمن بر خانم، اسليمي شكسته، خاتم شيرازي، نقشه هراتي با ترنج وسط و ... است. اما طرح نگاره‌هايي كه امروزه بيشتر مورد استفاده‌ی هنرمندان فرشباف بیجار قرار مي‌گيرد عبارتند از: دارگل، گلفرنگ مستوفي، گلفرنگ، شاه عباسي، مستوفي بيجار. طرح‌هاي بوته‌اي، درختي، گلستان، باغي، ميناخاني، گلفرنگ، گل سرخ، شاه عباسي، بندي، واگيره‌اي، دسته گل، گل شيپوري و ... که از نقوش گياهي، به شمار مي‌آيند. پرنده، اسب، ماهي بيجار ، ماهي افشار، ماهي درهم، و انواع ديگر ماهي، شير و... از مهم‌ترين نقوش جانوري، در بافت فرش بيجار هستند.

جمع‌بندی

فرش بیجار (یا گروس) یکی از نفیس‌ترین، اصیل‌ترین و زیباترین فرش‌های ایرانی است که در بازارهای خارجی طرفداران بسیار زیای دارد. این فرش به دلیل نحوه خاص پودکشی و همچنین تناسب نخ پشم نسبت به پنبه، به فرش آهنین معروف است؛ که این نام را به دلیل تراکم بالا و استحکام این فرش‌ها بر آن گذاشته‌اند. با خرید فرش بیجار می‌توانید از کیفیت و زیبایی منحصر‌به‌فرد آن لذت ببرید.  

شما می‌توانید جهت خرید فرش دستباف ، خرید گلیم و گبه دستباف و همینطور خرید تابلو فرش دستبافت به صورت اینترنتی و آنلاین از فروشگاه فرش هویدا استعلام گرفته و کلیه سفارشات خود را ثبت نمایید و هرجای دنیا که هستید کمتر 4 روز کاری آنرا در آدرس مورد نظر تحویل بگیرید.    

اگر علاقه مند به مطالعه سایر مقالات در زمینه فرش دستباف و یا تابلو فرش دستباف هستید، به قسمت پایگاه مقالات بازرگانی فرش هویدا مراجعه نمایید.