نقش «افشان» در فرش دستباف

آشنایی با فرش‌هایی با طرح افشان

یکی از متداول‌ترین و پرطرفدارترین نقوش فرش ایرانی، طرح افشان است. بافت این طرح در برخی از مناطق فرش‌بافی ایران همچون خراسان و اصفهان معمول است. اگر در یک کلام بخواهیم این فرش را توصیف کنیم باید گفت فرش افشان، فرشی است مملو از پیچش ساقه‌ها، گل‌ها و برگ‌ها. در ادامه مطالب قصد داریم به طور مفصل به معرفی فرش‌های افشان ایرانی بپردازیم.

معنای واژه افشان

در لغت‌نامه دهخدا افشان به معنی پراکنده، متفرق، منتشر، ریزان و ریزنده است. افشان گری در هنر کتاب‌آرایی عملی است که در تزئیــن صفحات کتاب و اوراق خطــی به کار می‌رود به این صورت که متن یا حاشیه یا متن و حاشیه به وسیله ذرات طــلا و نقره و یا مواد الوان دیگر تزئین می‌شــود. در فرهنگ لغت واژه افشان یکی از طرح‌های قالی‌بافی ذکر شــده کــه در آن اغلب برگ‌ها، گل‌هــا و حیوانات به عنوان نقوش اصلی فرش بر سطوح آن پراکنده شــده اســت. همین کلمه در گویش کرمانی تبدیل به افشون شده و به نقشــی گفته می‌شود که دارای گل و بوته و شاخ و برگ زیاد و در هم باشــد. کرمانی‌ها به دستبافتی که با انواع ترکیب‌بندی بافته می‌شــود قالی افشون یا نقش افشون می‌گویند. در کتاب فرش‌نامه ایران آمده است که در طرح افشان گل‌های ریز و درشت شاه‌عباسی دســته گل، شکوفه، برگ و شــاخه و گاهی اســلیمی و ختایی و یا نگاره‌های دیگر بدون پیوســتگی با هم به طور پراکنده و در فاصله‌های مســاوی از هم و قرینه هم بر «متن» افشانده شده است. در فرهنگ جامع فرش ایران تألیف احمد دانش‌گر طرح افشــان این گونه تعریف شده است: برگ‌ها، گل‌هــا، پرندگان، حیوانات به عنوان نقش‌مایه‌های فرش بر کف آن افشــانده می‌گــردد. گل و برگ از نگاره‌هــای اصلی این نقش هستند، اگر چه به صورت جدا در زمینه فــرش پراکنده‌اند اما همگونــی و هماهنگی رنگ‌ها آن‌ها را چون اجزای یک مجموعه زیبا جلوه‌گر می‌سازد.

طرح افشان در فرش و پیشینه آن

طرح‌های افشان شاه‌عباسی با استفاده از نقش‌مایه‌های ختایــی بافته مــی‌شــوند و در آن کمتر نقوش اســلیمی مشــاهده می‌شود. شــاید بتوان گفت قدمت استفاده از این نوع ترکیب‌بندی در هنرهای تزیینی خراسان به دوره تیموریان می‌رســد. سردرهای ورودی مســجد گوهرشاد مشهد با استفاده از نقوش ختایی تزیین شده‌اندو در این طرح‌ها هنرمند کاشــیکار با ظرافت تمام لچکی‌ها را با گردش‌های ختایی و گل‌های برگ کنگری تزیین نموده است. این نوع ترکیب‌بندی در کمــتر بنای شــاخص هنر ایرانی_ اســلامی مشــاهده شــده اســت. می‌توان ترکیب‌بندی بــه کار رفته در این سردرها را شروعی برای طرح‌های افشــان شاه‌عباسی در خراســان در نظر گرفت، فرش‌هایی که مورد توجه اغلب محققــان و کارشناســان غربی بوده اســت.

توصیف قالی‌های افشان شاه‌عباسی از نظر آرتور پوپ

آرتور پوپ با نــگاه دقیقــی که به هــنر ایرانی دارد این قالی‌ها را در جلد ششم ســیری در هنر ایران این گونه توصیف می‌کند:... در سده‌های دهم و یازدهم هجری یک نوع قالی بر سایر انواع برتری داشــته اســت، زمینه لاکی ســیر که گاهی به طیف‌های شرابی رنگ یــا سرخ یاقوتی تغییــر می‌یابد و گهگاه صورتی فام می‌شــود، با حاشیه‌ی پهن محصور شده که در نمونه‌های قبلی به رنگ سبز زمردی سیر و در نمونه‌های بعدی به رنگ سبز متمایل به آبی یا همان آبی است؛ زیرا که مهارت در امر در آوردن این رنگ دشوار به انحطاط می‌گراید. نگاره‌های برجسته آن عمدتاً شامل گل‌های شاه‌عباسی‌وار بزرگ که بر نیلوفر آبی، گل صدتومانی و اشکال برگ‌های خیالی و پیچیده، بنا شده‌اند که همگی منشاهای مختلف ولی کهن دارند. نوشتن تاریخچه کامل این گل‌های شاه‌عباسی‌وار متضمن بررسی هــنر تزیینی از مصر تا چین اســت. ایــن گل‌های عظیم چندان بر ســاقه پیچ‌درپیچ قرار داده شــده‌اند و غالباً آنقدر ظریفنــد که کمابیش نامرئی‌ به نظر می‌رسند و پایه اصلی ســاختاری را تشــکیل می‌دهند که توزیع نقش‌ها را بر عهده دارند اما خــود آن‌ها چنان کم جلوه شــده‌اند که تقریباً به چشــم نمی‌آیند. شکل آن‌ها همان درخت کیهانی است با پیچ‌های متقارن در دو ســوی محور مرکزی... نگاره‌های ابری در گروه فرش‌های قدیمی با چنان درکی از هنر به کار رفته اســت که تقریباً هیچ نوع دیگری معادل آن‌ها را نمی‌توان توان یافت، حتی در نقوش قالی‌های شمال غربی ایران.

اصول و قواعد طراحی نقش افشان

غالباً این طور به نظر می‌رسد که طرح افشان از تزئین نسخ خطی آمده است و طرحی است بی‌قاعده و بدون اصول و لازمه آن این است که هنرمند طراح تعدادی گل شاه‌عباسی را رنگ‌بندی کند و آن را بر سطح قالی متفرق یا پراکنده سازد. درصورتی‌که این چنین نیســت و رســم این گونه از طرح‌ها جزء سخت‌ترین و قانونمندترین طرح‌هــای فرش ایرانی اســت. پهنه و گســتره کاغذ طراحی فرش تنها با خلاقیت و هــوش هنرمند طــراح در به حرکــت در آوردن گردش (اســپیرال) ختایی اســت که جان می‌گیرد و این گردش نیز دارای قواعد خاصی اســت. طراح قالی باید تمام فضای طــرح را به صورت یکنواخت با انواع نقش‌مایه‌های بزرگ و کوچک ختایی و اســلیمی تزیین کند، به طوری که تعادل و تــوازن بین عناصر اصلی مشــاهده شود. لازم به ذکر است نقش‌مایه‌های ختایی و اسلیمی (گل‌های شاه‌عباسی، برگ‌های ترکیبی، غنچه‌ها و اسلیمی‌های ابری) در اندازه‌های گوناگون نسبت به هم رسم می‌شوند و تمام آن‌ها با گردش‌های ختایی به یکدیگر متصل شده‌اند. حرکت باقاعده قوس‌های حلزونی در جهت‌های مختلف باعث فضاســازی عناصر ختایی در متن قالی می‌شــود و اسلیمی‌های ابری آزادانه در اطــراف نقوش ختایــی قرار گرفته‌انــد. طراح فرش با توجه به قواعد طراحی و تکیه بر خلاقیت خود می‌تواند طرحی زیبا و اصیل خلق کند و این امر در قالی‌های افشان مشهد از عصر صفوی تا دوران حاضر قابل مشاهده است.

مهم‌ترین ویژگی فرش‌های افشان

فرش‌های افشان ویژگی‌های منحصر به خود را دارد که سبب می‌شود به راحتی بتوانیم آن را از سایر نمونه‌ها تشخیص دهیم. این ویژگی‌ها شامل موارد زیر است:

مهم‌ترین ویژگی طرح‌های افشان این است که این طرح‌ها فاقد ترنج میانی هستند و متن فرش به صورت سرتاسری با استفاده از ساقه‌های در هم تنیده ختایی و انواع گل‌های شاه‌عباسی و لاله‌عباسی، غنچه‌ها و برگ‌ها آراسته می‌شود.

در طرح افشان تمامی ساقه‌ها و تصاویر موجود به شکل مرتبط و به هم پیوسته هستند و از ابتدا تا انتهای طرح به شکلی است که طراح نقشه کاغذ را برش نداده و این ارتباط را بین تصاویر مختلف ایجاد می‌کند. در حقیقت فرش‌های افشان دارای واگیره سرتاسری یا یک‌دوم هستند. به ندرت این فرش‌ها با واگیره یک‌چهارم طراحی می‌شوند.

یکی دیگر از ویژگی‌های طرح و نقش افشان این است که گل‌ها، برگ‌ها و غنچه‌ها در این فرش‌ها هیچ شباهتی به گل‌های طبیعی ندارند و در حقیقت نوعی تجریدی و تغییر شکل یافته از گل‌های طبیعی هستند.

در نهایت بزرگ‌ترین ویژگی طرح افشان این است سبب می‌شوند فضای محیطی که در آن استفاده می‌شوند، بزرگ و دلباز به نظر برسد. دلیل این امر نیز این است که این فرش‌ها فاقد لچک و ترنج هستند.

انواع فرش با طرح افشان

طرح افشان در فرش دستباف در انواع و اشکال مختلف و رنگ‌بندی متنوع بافته می‌شود. رنگ‌بندی در فرش افشان معمولاً بستگی به محل بافت آن دارد؛ چرا که همانطور که می‌دانیم مناطق مختلف ایران رنگ‌بندی خاص خود را در فرش دارند. اما در مورد طرح، بسته به نوع گل به کار رفته، به طور کلی می‌توان انواع طرح‌ها یا قالب‌های فرش افشان را شامل موارد زیر دانست:

فرش افشان اسلیمی

در این فرش، نقش غالب همان پیچش شاخه‌های اسلیمی است که سرتاسر فرش را پر می‌کند. گاهی اوقات در فرش افشان اسلیمی از شاخه‌های ختایی نیز استفاده می‌شود؛ اما در هر صورت ترکیب‌بندی طرح به این صورت است که نقش اسلیمی بیشتر به چشم می‌آید.

افشان شاه‌عباسی

در این طرح، تمامی سطح فرش و حاشیه با استفاده از نقوش ختایی که مزین به گل‌های بزرگ و زیبای شاه‌عباسی هستند، پوشیده می‌شود. قم، مشهد، نائین و اصفهان معروف‌ترین فرش‌های افشان شاه‌عباسی را می‌بافند.

افشان گلفرنگ

در طرح افشان گلفرنگ، ساقه‌های در هم تنیده به جای طرح‌های اسلیمی و ختایی، با انواع گل‌های فرنگی و طبیعت‌گرایانه همچون انواع گل رز، گل محمدی، ختمی و غیره آراسته می‌شوند.

طرح افشان بندی

در این نوع از طرح افشان، ساقه‌ها اغلب با گل‌های مرتبط به هم پوشیده می‌شود.

طرح افشان شاخه پیچ

در طرح افشان شاخه پیچ کلیت طرح این طور به نظر می‌آید که انگار شاخه گل‌ها باهم پیوستگی و اتصال دارند.

طرح افشان دسته گل

در این طرح، که از نقوش گلفرنگ برای آراستن آن استفاده می‌شود، گل‌ها اغلب به جای این که به صورت پراکنده بر ساقه‌ها سوار شوند، به شکل دسته گل‌ و کومه‌ ترسیم می‌شوند و تمامی متن فرش به این شکل تزئین می‌شود.

طرح افشان حیوانات

در این طرح، نقوش انواع حیوانات و پرندگان در میان پیچش گل‌ها و ساقه‌ها دیده می‌شوند.

طرح افشان ترنج دار

هرچند طرح‌های افشان در بیشتر موارد فاقد لچک و ترنج هستند، اما گاهی اوقات و معمولاً به صورت سفارشی با ترنج میانی نیز بافته می‌شوند.

طرح افشان شکسته 

در این طرح، تمامی عناصر شامل گل‌ها، غنچه‌ها، برگ‌ها و ساقه‌ها به صورت هندسی و شکسته اجرا می‌شوند. نمونه این طرح را در مناطق فرش‌بافی کردستان می‌توان مشاهده کرد.

سخن پایانی

در این مقاله به طور مفصل به معرفی و بررسی مهم‌ترین ویژگی‌های فرش‌های ایرانی با طرح افشان پرداختیم. در یک نتیجه‌گیری کلی باید گفت اگر به دنبال فرشی هستید که بتوانید با استفاده از آن فضای مورد نظر خود را بزرگ و دلباز جلوه دهید، فرش افشان یک انتخاب خوب خواهد بود.

شما می‌توانید جهت  خرید فرش دستباف ، خرید گلیم و گبه دستباف و همینطور  خرید تابلو فرش دستبافت به صورت اینترنتی و آنلاین از فروشگاه فرش هویدا استعلام گرفته و کلیه سفارشات خود را ثبت نمایید و هرجای دنیا که هستید کمتر 4 روز کاری آنرا در آدرس مورد نظر تحویل بگیرید.  

اگر علاقه مند به مطالعه سایر مقالات در زمینه  فرش دستباف و یا  تابلو فرش دستباف هستید، به قسمت پایگاه مقالات  بازرگانی فرش هویدا مراجعه نمایید.