فرش دستباف اراک

آشنایی با فرش دستباف اراک

فرش اراک و مناطق اطراف آن، در حال حاضر یکی از اصیل‌ترین و سنتی‌ترین طرح و رنگ‌ها و شیوه‌های بافت ایران را دارا است. فرش‌هایی با طرح گل حنا، جغرافیا، بته میری و مرغ و ماهی، خاص منطقه اراک هستند و در بازارهای داخلی و خارجی فرش ایران، شهرت و طرفداران بسیاری دارند. فرش‌های دستباف این منطقه در دسته فرش‌های درشت باف و خوش قیمت قرار می‌گیرند. در این مقاله قصد داریم شما را با ویژگی‌های خاص فرش دستباف اراک، آشنا کنیم.

سابقه فرش‌بافی در اراک

اراک شهری جدید است که در سال 1231 هجری قمری و در زمان سلطنت فتحعلی‌شاه بنا شد و تا سال 1316 هجری شمسی، به نام سلطان‌آباد شناخته می‌شد. برخلاف آنچه تصور می‌شود، فرش‌بافی در اراک دارای پیشینه غنی است. در حقیقت، وجود شواهد تاریخی و شهرت و کیفیت فرش‌های بافته شده در سال‌های گذشته در اراک، ثابت می‌کند که این منطقه سابقه‌ی درخشانی داشته است. در برخی از مناطق حومه اراک، مثل فراهان و ساروق، قدمت هنر فرش‌بافی به سالیان دور باز می‌گردد؛ پس بعید نیست که شهر اراک را نیز یکی از مناطق باسابقه و خوشنام در تولید فرش دستباف بدانیم.

فرش اراک در سفرنامه ناصرالدین‌شاه قاجار

ناصرالدین‌شاه قاجار در سفرنامه‌ی خود در بازگشت از زیارت عتبات در عراق، به دیدارش از اراک اشاره می‌کند و توصیف می‌کند که تجار آذربایجانی و برخی از اهالی خود شهر، در اراک به خرید و فروش قالی مشغولند. همچنین وی در ادامه می‌گوید هر ساله قالی‌های زیادی از این شهر به کشورهای روسیه و عثمانی (ترکیه) فرستاده می‌شود. این توصیفات علاوه بر این‌که به مرغوبیت و کیفیت فرش‌های اراک اشاره دارد، همچنین نشان می‌دهد که تولید فرش از زمان‌های دور در این منطقه رواج داشته است.

تأسیس شرکت‌های خارجی برای تجارت فرش اراک

در حدود سال 1266 هجری شمسی، شهرت و ارزش اقتصادی فرش اراک به حدی رسید که تاجری انگلیسی یک شعبه از شرکت خود به نام «زیگلر و شرکا» را در این شهر تأسیس کرد تا بتواند به بافندگان اراکی سفارش بافت فرش‌هایی مطابق با سلیقه‌ی کشورهای اروپایی و آمریکایی بدهد. نتایج بررسی‌های انجام گرفته در مورد فرش‌بافی در مناطق مختلف استان مرکزی نشان می‌دهد که شهر اراک به این دلیل که سابقه طولانی در بافت فرش داشته است، و همچنین بیش از 15 شرکت خارجی در زمینه‌ی تولید و خرید و فروش فرش دستباف در این شهر فعالیت می‌کرده‌اند، از مهم‌ترین مناطق استان مرکزی درزمینهٔ تولید فرش‌های دستباف به شمار می‌رود. شرکت فرش زیگلر و شرکا، شرکت تولیدکنندگان قالی شرق، شرکت سلیم شاهانیان، شرکت تلفنیان، شرکت ایتالیایی برادران نیر کوکاستلی و شرکت تاوسهندچیان از شرکت‌های خارجی بودند که برای تولید و دادوستد فرش دستباف در اراک فعالیت داشته‌اند.

طرح و نقش در فرش اراک

طرح‌های مورد استفاده در بافت فرش در اراک، غالباً اصیل و بومی همان منطقه هستند. برخی از این طرح‌ها، همچون طرح مرغ و ماهی و گل حنا، خاص منطقه اراک هستند و در هیچ جای دیگری بافته نمی‌شوند. در ادامه به توضیح انواع طرح‌های مورد استفاده در بافت فرش اراک می‌پردازیم.  
-    طرح مرغ و ماهی: این نقش که یکی از خاص‌ترین طرح‌های فرش اراک است، از نظر ظاهری تفاوت‌های اندکی با فرش ماهی درهم دارد. در متن این فرش تصویر یک مرغ ماهیخوار نقش می‌شود که در حال شکار ماهی است. پیچش و انحنا و حرکات نرم و زیبای مرغ و ماهی، جلوه‌ای خاص به این نوع از فرش‌ها می‌بخشد. در حال حاضر بافت فرش‌هایی با نقش مرغ و ماهی در اراک متوقف شده است.  
-    طرح بته میری: نقشه بته میری یا بته سرابندی یکی از نقوش خاص در فرش منطقه اراک است که نوع اصیل آن را در روستای مالمیر در شهرستان سربند می‌بافند. نام «بته سرابندی» نیز از همین شهرستان گرفته شده است. در این طرح، تمامی متن فرش با استفاده از نقوش بته جقه‌ای پر می‌شود که به سر آن‌هابه‌صورت یک ردیف در میان به جهت چپ و راست قرار دارد. بته میری یا بته سرابندی نقشی بسیار معروف در میان نقوش ایرانی است که علاوه بر فرش، در سایر هنرها همچون رودوزی‌های سنتی، چاپ پارچه و حتی در جواهرسازی، مورد الهام و استفاده وسیع هنرمندان ایرانی قرار گرفته است.  
-    نقشه مستوفی: این طرح نیز یکی از نقوش اصیل و خاص فرش دستباف در اراک است.   
-    طرح ماهی در هم: این طرح یکی از قدیمی‌ترین نقوش قالی دستباف در منطقه اراک و به ویژه در دهستان فراهان است. مشابه طرح ماهی در هم را در مناطق دیگر ایران همچون کردستان، تبریز، زنجان و جنوب خراسان نیز می‌بافند. اما تفاوت نقش ماهی در هم در اراک این است که هنرمندان اراکی این نقش را با شیوه‌هایی معروف به نقشه ماهی زنبوری و ماهی فراهان طراحی کرده و می‌بافند.  
-    طرح گل حنا: این طرح، یکی از زیباترین و اصیل‌ترین فرش‌های منطقه اراک است که به نام «تره مذ» که محل بافت آن است نیز شهرت یافته است. در این طرح، متن فرش که غالباً نقشه سرتاسری دارد، با استفاده از بوته‌های گل درشت به رنگ قرمز حنایی پوشیده می‌شود.  
-    طرح جغرافیا: این طرح خاص در اراک با دو سبک به نام‌های «جغرافی خورشیدی» و «جغرافی گل‌وبوته» بافته می‌شود. طرح جغرافیا یکی از نقوش اصیل منطقه ساروق اراک است که در گذشته نام و شهرت این فرش دستباف در سراسر آمریکا و اروپا پیچیده بود و طرفداران زیادی را داشته و هم‌اکنون نیز دارد.  
-    طرح زیر خاکی: این طرح که بافت آن در سال‌های اخیر در اراک رواج بیشتری پیدا کرده است، معمولاً در روستاهای شمال اراک و اطراف شهر محلات، در بافت فرش مورد استفاده قرار می‌گیرد. در این طرح، در متن و حاشیه‌ی فرش، اشیایی مانند گلدان، کوزه، کاسه و قوری و اشیای مشابه آن در میان نقوش گل و برگ بافته می‌شود. درواقع این اشیاء، بیانگر و نشان‌دهنده‌ی اشیاء زیر خاکی و عتیقه هستند.  
-    طرح گلدانی: بافت این طرح در برخی از دیگر مناطق فرش‌بافی ایران، همچون قم، نیز رایج است و مختص اراک نیست. این طرح شامل گلدان یا گلدان‌هایی در متن فرش است که بوته‌های گل و بوته از آن بیرون آمده و تمامی سطح فرش را می‌پوشاند.  
-    طرح دسته گلی یا دستگاهی: این طرح نیز ازجمله نقوش قدیمی منطقه اراک است و در حال حاضر نیز در تمامی مناطق فرش‌بافی استان مرکزی، بافته می‌شود.  
-    طرح تک بته: این طرح عبارت است از نقش یک بته جقه بزرگ در متن فرش. در بعضی از نمونه‌های این طرح، انتهای قسمت این نقش بته جقه، پهن طراحی می‌شود که به دلیل شباهت به شکل تبر، به نام «بته تبری» نیز مشهور شده است.

سایر طرح‌های فرش دستباف در استان مرکزی

در مناطق فرش‌بافی استان مرکزی علاوه بر طرح‌هایی که گفته شد، نقوش و طرح‌های دیگری همچون انواع لچک و ترنج شاه‌عباسی، افشان و انواع طرح‌های گل فرنگ نیز بافته می‌شود. همچنین در این منطقه گاهی شاهد تقلیدهایی از فرش‌های خشتی بختیار نیز دیده می‌شود که بیشتر در میان فرش‌های سال‌های اخیر استان مرکزی دیده می‌شود. طرح‌های محلی و خاص منطقه اراک که معمولاً ذهنی نیز هستند در سال‌های گذشته و به‌ویژه در اوایل قرن حاضر، اغلب تولیدات اراک را به خود اختصاص داده‌اند. بزرگ‌ترین محل عرضه‌ی این فرش‌های اصیل و محلی، فراهان است. تولیدات قدیمی قالیچه‌های معروف ساروق از نظر طرح و رنگ ارزش هنری و اقتصادی بسیار بالایی دارند و در بازارهای داخلی و خارجی فرش دستباف، طرفداران زیادی دارند. فرش‌های بافته شده در ساروق اغلب به خاطر نقش ترنج‌دار خود معروف هستند.

رنگ‌ها در فرش اراک

در حال حاضر متأسفانه در اکثر موارد الیاف مورد استفاده در بافت فرش در منطقه اراک با استفاده از رنگزاهای شیمیایی وارداتی رنگرزی می‌شوند. تنها شرکت سهامی فرش ایران است که از شرکت‌های باسابقه در زمینه تولید و فروش فرش در اراک است و همچنان الیاف مورد استفاده در تولیدات خود را با استفاده از مواد طبیعی رنگرزی می‌کند. رایج‌ترین رنگ‌های مورد استفاده در فرش اراک و مناطق اطراف آن عبارتند از: سرمه‌ای، لاکی، سبز، کرم، بژ، مسی، حنایی، قهوه‌ای و آبی که هر کدام از این رنگ‌ها در انواع مختلف تیره و روشن در بافت فرش این منطقه مورد استفاده قرار می‌گیرند. یکی از مهم‌ترین شاخصه‌های فرش فراهان که در واقع ملاک تشخیص آن نیز است، استفاده از رنگ کرم استخوانی و دوغی در متن فرش است در حالی که ساقه‌های گل‌ها با رنگ سبز بافته شده‌اند.

ویژگی‌های فنی بافت در فرش اراک

در ادامه، به توضیح ویژگی‌های فنی فرش دستباف منطقه اراک، همچون جنس، نوع دار و گره، رجشمار و غیره می‌پردازیم:

مواد اولیه مورد استفاده در فرش اراک

نخ پنبه به‌عنوان تار و پود، و الیاف پشم برای پرز فرش، تنها مواد اولیه مورد استفاده در فرش‌های این منطقه هستند. الیاف ابریشم در بافت فرش در این منطقه کاربردی ندارد.

ابعاد رایج فرش اراک

در این منطقه، معمولاً فرش‌های دستباف را در ابعاد پشتی، ذرع و نیم، دو ذرعی، 6 متری، 2.5 × 3.5 متر و حتی بزرگ‌تر از این ابعاد نیز می‌بافند. همچنین در میان فرش‌های اراک می‌توان کناره‌هایی با طول چهار تا شش متر نیز مشاهده کرد که ازجمله ابعادی است که بافت آن از قدیم در این منطقه رواج داشته است. به‌طور کلی، فرش منطقه اراک به لحاظ ابعاد دارای تنوع بالایی است.

رجشمار در فرش اراک

فرش‌های دستباف اراک و مناطق اطراف آن به لحاظ رجشمار دارای تنوع هستند. روستاهای شمال اراک همچون ساروق، جیریا و غیاث آباد در حال حاضر فرش‌هایی در ابعاد قالیچه و با رجشمار حدود 40 تا 45 می‌بافند. اما در جنوب اراک که فرش‌هایی تولید می‌کنند که به نام «مشک‌آباد» و «قالی‌های محل» معروفند، اغلب رجشماری بین 20 تا حداکثر 30 دارند و در دسته فرش‌های درشت باف قرار می‌گیرند. مشک‌آباد نام محلی در اطراف اراک است که فرش‌های آن معمولاً دارای ابعاد کوچک، بافت درشت و پرزهای بلند است. طرح‌های فرش مشک‌آباد معمولاً شامل مینا خانی، هراتی و گل حنایی است. گره فرش‌های این منطقه فارسی یا نامتقارن است، و مشخصه آن این است که رنگ پود آن آبی است. قالی مشک‌آباد دارای رنگرزی خیلی خوب، دارای طرح‌های بی‌سابقه و چشمگیر و پشم مورد استفاده در آن باکیفیت می‌باشد و به همین دلیل شهرت جهانی دارد. البته بایستی اشاره کرد که اغلب قالی‌های اصیل و قدیمی در روستاهای اطراف اراک همچون ساروق، دارای رجشمار پایین بین 20 تا 25 بوده و به لحاظ رجشمار، درشت بافت بوده‌اند.

نوع گره، دار قالی و چله کشی در فرش اراک

تمامی فرش‌های دستباف در منطقه اراک با گره فارسی بافته می‌شوند. چله‌کشی فرش‌های این منطقه نیز به روش فارسی است و از دارهای عموی ثابت برای چله‌کشی و بافت فرش، استفاده می‌شود.

نحوه پودگذاری در فرش اراک

فرش‌های اصیل و قدیمی منطقه اراک به‌خصوص فرش‌های شمال آن معروف به فراهان، همگی با استفاده از یک پود (پود ضخیم) بافته می‌شوند. بنابراین این‌گونه فرش‌ها به لحاظ مکانیزم بافت، تخت باف هستند. فرش‌های قدیمی محل و مشک‌آباد، نیز هم از نوع یک پود ضخیم و هم دو پود به شیوه نیم لول بافی بوده‌اند. اما در حال حاضر، تمامی فرش‌های دستباف در اراک از نوع دو پود (یک پود ضخیم و یک پود نازک) هستند و به لحاظ مکانیزم بافت، تمام لول هستند.

شیرازه‌بافی و پرداخت در فرش‌های اراک

تمامی فرش‌های اراک و مناطق اطراف آن هنگام بافت شیرازه پیچی می‌شوند. پرداخت و روگیری فرش‌های این منطقه نیز در هنگام بافت و با استفاده از قیچی صورت می‌گیرد.

طراحان و بافندگان مشهور اراک

در زمینه طراحی فرش اراک به اسامی مطرحی همچون اسدالله دقیقی، عبدالکریم رفیعی، جعفر چگنی، ذبیح‌الله ابطحی، حاج آقا عشقی گلباز، عزت‌الله ابراهیمی و محمد آستانه برمی‌خوریم که از مشهورترین طراحان فرش در این منطقه هستند و طرح‌های آن‌هاهنوز هم مورد استفاده بافندگان قرار می‌گیرد.  
از تولیدکنندگان برجسته فرش اراک نیز می‌توان به شرکت‌های خارجی همچون شرکت تولیدکنندگان قالی شرق، شرکت سلیم شاهانیان، شرکت تلفنیان و ناوسهندچیان اشاره کرد که ازجمله مهم‌ترین تولیدکنندگان فرش اراک به شمار می‌روند. خانواده مشتاقی و مدنی نیز ازجمله تولیدکنندگان خصوصی فرش اراک هستند.

نتیجه‌گیری

در یک برداشت کلی بایستی گفت فرش اراک به لحاظ کیفیت در سطح متوسط و مرغوب و به لحاظ قیمتش نسبتاً در مقایسه با سایر مناطق ارزان است و دلیل ارزان بودن آن نیز به خاطر بافت درشت و سنگینی وزن آن می‌باشد. فرش اراک به دلیل استفاده از طرح‌های اصیل و خاص این منطقه همچون بته میری یا بته سرابندی، گل حنا، مرغ و ماهی و جغرافیا، شهرت جهانی دارد.

شما می‌توانید جهت خرید فرش دستباف ، خرید گلیم و گبه دستباف و همینطور خرید تابلو فرش دستبافت به صورت اینترنتی و آنلاین از فروشگاه فرش هویدا استعلام گرفته و کلیه سفارشات خود را ثبت نمایید و هرجای دنیا که هستید کمتر 4 روز کاری آنرا در آدرس مورد نظر تحویل بگیرید  

اگر علاقه مند به مطالعه سایر مقالات در زمینه  فرش دستباف و یا تابلو فرش دستباف هستید، به قسمت پایگاه مقالات بازرگانی فرش هویدا مراجعه نمایید .