فرش دستباف بابا حیدر

آشنایی با فرش اصیل باباحیدر و ویژگی‌های آن

شهر باباحیدر یکی از شهرهای کم‌جمعیت استان چهارمحال و بختیاری است که در 45 کیلومتری غرب شهرکرد (مرکز استان) قرار گرفته است. باباحیدر به دلیل قرار گرفتن در دامنه کوه‌های کلک و سلم و کوه تاپو و شیار حاصل از این کوه‌ها، در زمستان آب و هوای سرد و به دلیل ارتفاع زیاد استان چهارمحال و بختیاری از سطح دریا و استقرار در رشته کوه‌های زاگرس و گذر رودخانه «دومن ده» از میان این شهر، بارندگی برف و رطوبت زیاد در فصل یاد شده و اعتدال دما و شرایط مدیترانه‌ای در فصول گرم را دارا است. به گفته مردم محلی حیدر ابن مالک اشتر در نزدیکی گوجان کنونی مجروح می‌شود و به این شهر پناه می‌آورد و به همین دلیل نام این شهر را درب باز شده بروی حیدر یا باب الحیدر نامیده‌اند که به مرور زمان به باباحیدر تغییر نام یافته است.

فرهنگ اهالی باباحیدر

مردم این شهر تا صد و پنجاه سال قبل نیز رویه زندگی کوچ‌نشینی را -به صورت محدود و با حفظ خانه دایمی در ییلاق- حفظ کرده بودند. اما به مرور زمان و تا به امروز این سبک از زندگی ایشان تغییر کرده و تمام مردم ساکن روستا در خانه‌هایی که برای ییلاق در این شهر بنا نهاده بودند به طور کامل ساکن شدند. که همین امر سبب شده تا سبک عشایری قالی باباحیدر اندک اندک به فراموشی سپرده شود. اما شیوه فرش‌بافی و نقوش مورد استفاده در دست‌بافته‌های اصیل این منطقه، هنوز هم طبق همان سنت و فرهنگ عشایری و کهن‌شان انجام می‌گیرد. در ادامه به ذکر مهم‌ترین ویژگی‌های فرش دستباف این منطقه می‌پردازیم.

ویژگی‌های فنی بافت در فرش دستباف باباحیدر

در ادامه مطالب، به ذکر مهم‌ترین ویژگی‌های فنی و ظاهری فرش‌های دستباف منطقه باباحیدر می‌پردازیم.

مواد اولیه و ابزار مورد مصرف در قالی‌های باباحیدر

تولیدکنندگان فرش در باباحیدر استفاده از کیفیت بالای مواد و ابزار ابتدایی برای بافت را ضروری می‌دانند چراکه این امر طبیعتاً بر بهبود و کیفیت تولید می‌افزاید. منطقه باباحیدر یکی از قطب‌های دامداری کشور است که گونه سنجابی گوسفند را با پشمی نیم زبر و طول الیاف 30 میلیمتر را می‌دهد. مواد ابتدایی بافت قالی باباحیدر شامل پنبه و پشم است که در این میان از پنبه برای چله و دو نوع پود زیر و رو و از پشم نیز برای چله و پرز استفاده می‌شود. این پشم‌ها در ابتدا دست ریس بوده اما امروزه به صورت ماشین ریس استفاده می‌شوند. در بسیاری موارد با استفاده از جاروی باغی کرک و سر پرز نرم فرش را (به عنوان تمیز کردن اولیه و اقدامات پس از بافت) از بین برده و این کار سبب زبری اندک قالی (ناشی از سر موی باقی مانده در الیاف فرش) می‌گردد.

تکنیک بافت و انواع آن در منطقه باباحیدر

از دو نوع گره فارسی و ترکی، فقط نوع ترکی (متقارن) را در قالی‌های باباحیدر می‌توان مشاهده نمود. اما به لحاظ سبک بافت این قالی‌ها از شیوه نیم لول تبعیت می‌کنند که در شیوه نیم لول‌باف، فاصله بین تارها یک قطر چله، استفاده از پود کلفت -یک و نیم تا دو برابر قطر یک تار (و نازک) یک پنجم تا یک هفتم قطر یک تار- است. صرف‌نظر از شیوه گره زنی علاوه بر کشیدن رشته‌های پود در جهت افقی و به تبع آن قرار گرفتن تارها در دو سطح متفاوت، پود را چندان می‌کوبند تا رج‌های گره بیشتر بچسبد و قالی سفت‌تر و محکم‌تر شود. از لحاظ مشخصات ظاهری، پشت قالی یک قوس و نیم گره مشخص است و حالت پود نما می‌شود. این در صورتی است که به سبب استفاده از دفتین متفاوت و کشش بیشتر پودها، شیوه نیم لول را به شیوه لول تغییر داده شده یعنی چله کشی نیم لول اما به سبب بافت و کوبش تغییر سبک نیم لول به لول بافت را می‌توان به راحتی توضیح داد.

ابزارهای بافت فرش در باباحیدر

چاقوی فارسی و در برخی موارد قلاب یا حتی چاقوی معمولی، دفتین (کَریکت یا دفته)، شانه و قیچی، ابزار بافت فرش در باباحیدر هستند.

نوع گره در فرش باباحیدر

گره یا گند در قالی باباحیدر با دست و به سبک ترکی بافته می‌شوند که متقارن است. برش پرزهای اضافه نیز با استفاده از کارد یا همان چاقوی معمولی صورت می‌گیرد که این چاقو در برخی نقاط دست‌ساز مردان ایل. در بسیاری نقاط از تکه‌ای اره نازک برای پیش کشی گره‌ها و در مناطقی دیگر از همان کارد برای پیش کشی استفاده می‌کنند و معمولاً دفتین‌ها یا در زبان محلی کرکیت‌ها از نوع سنگین با دسته‌هایی عمودی هستند که به کوبش هرچه بیشتر گره‌ها کمک می‌کنند. برش نهایی سر گره‌ها در انتهای بافت هر رج و با استفاده از قیچی معمولی و در برخی موارد نیز با قیچی با طول تیغ بلندتری انجام می‌شود. طول گره‌ها معمولاً بین 15 تا 30 میلیمتر است.

دار بافندگی

دار یا استخوان‌بندی کار بافت در منطقه باباحیدر به سبب کوچ‌نشین بودن ایشان در گذشته به صورت کاملاً چوبی و زمینی مورد استفاده قرار می‌گرفته است؛ اما در حال حاضر به سبب یکجانشینی و به وجود آمدن تکیه‌گاه های محکم به صورت دیوار، دارها به شکل عمودی و به منظور بالا بردن کیفیت بافت و جابجایی بسیار کمتر به جنس فلزی تغییر شکل داده‌اند.

چله کشی

در فرش‌های باباحیدر به روش فارسی و با استفاده از چوب کوجی انجام می‌شود.

رجشمار

یکی از خصوصیاتی که باعث تناسب قالی‌های باباحیدر می‌شود، رجشمار رایج در قالی‌های منطقه است. تعداد گره یا رج خورده شده در یک واحد گره ذرعی (7 سانتیمتر برای گره متقارن و 6.5 سانتیمتر برای گره نامتقارن) را رجشمار می‌نامند. قالی باباحیدر دارای رجشمار بین 15 تا 25 گره در 7 سانتی‌متر است و به لحاظ نقش نیز فرش‌های این منطقه کاملاً هندسی هستند. در حقیقت پایین بودن رجشمار با ایجاد نقوش هندسی در بافت ارتباط مستقیم دارد و نقوش فرش‌های با رجشمار پایین به طور اجتناب‌ناپذیری هندسی هستند. طرح‌های اصیل منطقه بختیاری با فرم‌های کاملاً هندسی بر اصالت خود باقی مانده‌اند. تکنیک تبکو یا تپه کو (در گویش بختیاری زبانان) در برخی موارد سبب پایین زدگی طرح شده اما این تکنیک از آن جهت که این قالی‌ها با پود درشت‌تر از قالی خشتی و با سبک نیم لول بافته می‌شوند، نتوانسته تاثیری به جز استحکام بر قالی‌های مذکور بگذارد.

ابعاد و تناسبات قالی باباحیدر

تناسب مفهومی ریاضی است که در هنرها، بر کیفیت رابطه مناسب میان اجزای اثر با یکدیگر و کل اثر دلالت دارد. این اصل، رابطه بصری هماهنگ بین اجزای اثر هنری را بیان می‌کند. قالب بکار رفته برای قالی‌های باباحیدر بیشتر مستطیل است. اشکال چهارگوش که به طور خاص در اینجا مستطیل مدنظر است، اشکالی هستند که شکل‌گیری آن‌هابر اساس نسبت‌های خاص به وجود آمده که می‌توان آن را نسبت طلایی نامید. البوزجانی نیز در این زمینه و در کتاب هندسه ایرانی نیز عنوان کرده است: سطوحی که نسبت میان طول و عرض آن‌هابین یک و دو نوسان داشته باشند، جذابیت بیشتری برای مردم دارد. بر اساس یک تقسیم‌بندی در زمینه ابعاد کلی می‌توان پنج نوع قالی در منطقه باباحیدر را شناسایی نمود. این نمونه‌ها به این قرار است:  
1. قالی‌های باباحیدر که معمولاً در ابعاد کلگی (1.5×3) متر، چهار متری، شش متری، دوازده متری، نه متری، و بیست و چهار متری است. اما نه لزوماً مستطیل‌های پیروی کننده از نسبت طلایی، بلکه در برخی موارد خاص از تعاریف مشخص ابعاد قالی فاصله گرفته و به سبک لری و یا فیل‌آبادی نزدیک‌تر می‌شوند.  
2. قالیچه: اندازه‌های ذرع و نیم (1×1.5) متر و ذرع و چارک (1.8×1.2) متر.  
3. پرده‌ای: در گذشته این قالی‌ها در اندازه یک و نیم در دو و نیم بافته می‌شده است اما به سبب سلیقه بازار از عرض قالی گرفته شد و به جای آن به طول قالی‌ها اضافه گردید. در حال حاضر قالی‌های پرده‌ای در این منطقه با ابعاد 1.7×2.4 بافته می‌شوند.

طرح و نقش فرش‌های باباحیدر

اغلب طرح فرش‌های باباحیدر دارای ساختار لچک و ترنج (تک ترنج در فیل آباد، تک حوض تکراری عمودی در هیرگان و امید آباد و... و بالاخره دو ترنج در باباحیدر) هستند. الگوی کلی طراحی فرش این منطقه در حوضه روستایی و عشایری تولید فرش قرار می‌گیرند. این که این نوع قالی تنوع چندانی در طراحی ندارد را می‌توان به ویژگی هنر روستایی-عشایری نسبت داد به طوری که در این گروه طرح‌ها نه اثری از شاخه‌ها و برگ‌های گردان و نه خبری از کاربرد گل‌های گرد و منحنی‌دار است. از سویی بته به شکل هرچند کوچک اما با انحنایی ظریف به کار رفته و در جای دیگر با وجود ترنج پر رنگ و لعاب، از لچک در فرش استفاده نمی‌شود. در واقع نقشه اصیل و قدیمی باباحیدر به گونه‌ای است که ضمن حفظ ترنج معنادار قالی شاه عباسی، با کمی تغییر، ترکیب هندسی به آن داده و با استفاده از خطوط کاملاً شکسته هویت آن را از قالی‌های شهری به طور کامل متمایز می‌کند.

سخن پایانی

فرش دستباف باباحیدر، از جمله فرش‌های اصیل و عشایری باف منطقه چهارمحال و بختیاری و از جمله فرش‌های زیبای ایرانی هستند که باکیفیت بافت و مواد اولیه و همچنین طرح و نقش زیبای خود، طرفداران بسیاری را به خود جلب کرده است. نقوش فرش در این منطقه از نوع هندسی هستند و رنگ‌بندی این فرش‌ها نیز مانند بسیاری از فرش‌های عشایری باف، پخته و متوازن هستند. فرش دستباف، یکی از انواع فرش‌های با هویت و اصیل ایرانی است که ریشه در اقلیم، فرهنگ و باورهای مردم هنرمند استان چهارمحال و بختیاری است. 

شما می‌توانید جهت خرید فرش دستباف ،  خرید گلیم و گبه دستباف و همینطور خرید تابلو فرش دستبافت   به صورت اینترنتی و آنلاین از  فروشگاه فرش هویدا استعلام گرفته و کلیه سفارشات خود را ثبت نمایید و هرجای دنیا که هستید کمتر 4 روز کاری آنرا در آدرس مورد نظر تحویل بگیرید. 

اگر علاقه مند به مطالعه سایر مقالات در زمینه  فرش دستباف و یا  تابلو فرش دستباف هستید، به قسمت پایگاه مقالات بازرگانی فرش هویدا مراجعه نمایید.