فرش دستباف بیرجند

آشنایی با فرش دستباف بیرجند

شهرستان بیرجند در مشرق کشور ایران قرار گرفته و مرکز استان خراسان جنوبی است. فرش بیرجند به لحاظ نوع طرح، رنگ‌بندی و ساختار بافت ویژگی‌های خاص خود را دارد که در این مقاله به‌طور مختصر به بررسی آن می‌پردازیم. طرح ریزه ماهی فرش این منطقه شهرت جهانی دارد، و به لحاظ اصالت، زیبایی و قیمت، در زمره فرش‌های ارزشمند و نسبتاً گران‌قیمت به شمار می‌رود. در ادامه به جزئیات فرش ریزه ماهی بیشتر خواهیم پرداخت.

ویژگی‌های جغرافیایی بیرجند

شهرستان بیرجند، واقع در شرق ایران، مرکز استان خراسان جنوبی است. به عنوان یک شهرستان مرزی، بیرجند از ناحیه شرقی با افغانستان همسایه است. آب و هوا در اکثر مناطق این شهرستان گرم و خشک، و در مناطق کوهستانی، معتدل است.

پیشینه بافت فرش در بیرجند

«تورج ژوله» نویسنده کتاب «پژوهشی در فرش ایران» معتقد است که بدون شک تاریخ قالیبافی در بیرجند به سال‌های بسیار دور باز می‌گردد. اگر چه در کتاب‌های تاریخی به این مطلب اشاره‌ای نشده است، اما به علت موقعیت خاص جغرافیایی بیرجند، و همچنین توجه و تلاش حاکمان این شهر، بعید است که سابقه‌ی قالیبافی در بیرجند، کمتر از دیگر شهرهای خراسان باشد. بر اساس پژوهش‌های انجام شده، می‌توان تاریخچه‌ای حداقل دویست ساله برای فرش امروز بیرجند قائل شد. بر اساس همین مطالعات، پیشینه‌ی قالیبافی در برخی روستاهای بیرجند، حتی بیش از این نیز هست. مناطقی همچون «درخش» و «مود» قدیمی‌ترین و مشهورترین مناطق فرش‌بافی در اطراف بیرجند هستند که فرش آن‌هاشهرت بسیار بالایی دارد. این دو منطقه، از قدیمی‌ترین مناطق قالی‌بافی در شرق ایران و جنوب خراسان هستند. در حقیقت، مدرکی تا قبل از سال 1270 هجری شمسی که وجود فرش‌بافی در بیرجند را ثابت کند، وجود ندارد. احیای هنر فرش‌بافی در بیرجند و ناطق اطراف آن به‌سرعت اتفاق افتاد و فرش دستباف بیرجند در فاصله‌ی سال‌های 1310 تا 1320 هجری شمسی، در اوج شهرت خود قرار داشت. علی رغم طرح‌های یکنواخت خود، فرش بیرجند در آن زمان دارای کیفیت خوبی بود و بر بسیاری از دیگر مناطق قالی‌بافی در خراسان برتری داشت. با شروع جنگ جهانی دوم و فروپاشی بازارهای اروپا، فرش بیرجند نیز با کاهش صادرات مواجه شد و به دنبال آن فرش‌های بافته شده از لحاظ کیفیت و حتی مقدار تولید، با افت شدیدی مواجه شدند. اما از سال 1330 هجری شمسی و به همت و تلاش افرادی همچون عزیز محمد زهرایی، عبدالحمید جمشیدی، دکتر عبدالعلی احمدی و دیگران، که از تولیدکنندگان و تاجران فرش‌های دستباف مرغوب بیرجند بودند، اوضاع تغییر پیدا کرد. در همین زمان، یکی از تجار و تولیدکنندگان مطرح فرش بیرجند به نام حاج حسین امینی، بیش از همه در راستای ایجاد شهرت جهانی برای فرش بیرجند تلاش کرد.

سال‌های اوج و فرود فرش‌بافی در بیرجند

روند تولید فرش دستباف در بیرجند را در سه دوره زمانی می‌توان بررسی کرد:  
1. سال‌های قبل از 1300 شمسی تا سال 1300 که زمان بافت فرش‌های خوب و ممتاز در این منطقه است و نمونه‌هایی از این فرش‌های ممتاز هنوز هم باقی مانده است.  
2. سال‌های 1300 تا حدود 1322 هجری شمسی، که در این دوره به علت وقوع جنگ جهانی دوم و پیامدهای ناشی از آن، با وجود تولید فرش‌های مرغوب در مناطقی همچون مود و خود شهر بیرجند، رکود و آشفتگی خاصی در اوضاع صادرات و فروش فرش این منطقه به وجود آمد.   
3. از حدود سال 1330 شمسی به این سو، دوران شکوفایی و احیای دوباره‌ی فرش بیرجند شروع شد. یعنی با آغاز فعالیت بافندگان و هنرمندان زبده، به‌تدریج فرش دستباف بیرجند شهرت سالیان گذشته خود را به دست آورد و توانست جایگاه نسبتاً خوبی در بازار فروش کشورهای اروپایی و حتی آمریکایی پیدا کند.

شاخص‌ترین مراکز بافت فرش در بیرجند

نواحی بافت بیرجند شامل بخش مرکزی و شهرستان‌های درمیان، سربیشه، نهبندان، خوسف و قاین است. دُرخش و مود، قدیمی‌ترین و مشهورترین مناطق قالیبافی حومه بیرجند و از قدیمی‌ترین مناطق قالیبافی شرق ایران و جنوب خراسان هستند. بهترین و اصیل‌ترین فرش‌های خراسان در درخش بافته می‌شود. تولید اندک آن، چه در گذشته و چه در حال حاضر، در بازارهای داخل و خارج هواخواهان زیادی داشته است.   
طرح و نقش در فرش بیرجند  
طرح‌های مورد استفاده در فرش شهرستان، مشتمل بر دو دسته نقوش مختص خود منطقه؛ شامل طرح سعدی و ریزه ماهی و همچنین نقوش اقتباسی از سایر مناطق مانند طرح‌های شیخ صفی، لچک و ترنج، شاه عباسی، خشتی، محرمات، بته جقه در چندین نوع، درختی و جنگلی، محرابی و سجاده‌ای، کله اسبی و تعداد زیادی طرح‌های واگیره‌ای است. از این میان، فرش‌های ریزه ماهی حدود 50 تا 60 درصد و پس از آن طرح خشتی، حدود 30 تا 35 درصد تولید منطقه را به خود اختصاص می‌دهند. یکی از مشهورترین طرح‌های رایج در بافت فرش در این منطقه، لچک و ترنج سعدی است که به نام «ربع سعدی» نیز مشهور شده است. این نوع فرش بیشتر در روستای درخش بافته می‌شود.

نقش ریزه ماهی یا ماهی درهم در فرش بیرجند

ماهی درهم، نقشی زیبا، ماندگار و مورد پسند بازارهای دنیا است که ریشه در فرهنگ ایران باستان دارد. از آنجا که این طرح، در دوره تیموریان و در هرات، مرکز هنری و سیاسی آن دوره، رواج یافته و تعداد زیادی طرح شاهانه، چه در فرش و چه در معماری با این طرح شکل گرفته است؛ به نام طرح هراتی نیز شناخته می‌شود. بنیاد نقشه‌های هراتی دو ماهی است که گل بزرگی (معمولاً هشت پر) را در میان گرفته‌اند. متخصصان عقیده دارند که این نقش با ایران باستان و آیین مهر ارتباط دارد. در آیین مهر، باور بر این بوده که مهر (میثره/ میترا) درون آب متولد شده است. به همین دلیل در آثار این آیین، مهر را به صورت کودکی بر روی نیلوفر آبی و در حال بیرون آمدن از آب توسط دو ماهی دلفین تصویر می‌کنند. طرح سرتاسر ماهی درهم از تکرار نقش‌مایه اصلی و به هم پیوستن آن‌هابه وجود می‌آید. از تکرار متقارن چهار نقش‌مایه ماهی درهم، یک نگاره لوزی که آن را «چرخ و فلک» نامیده‌اند در وسط شکل می‌گیرد. معمولاً در بالا و پایین هر چرخ و فلک، نقشی که از خانواده نقش‌مایه‌های نیلوفر آبی یا نخل بادبزنی است قرار می‌گیرد. نقش‌مایه لوزی را می‌توان نماد حوض و گل هشت‌پر وسط آن را سمبل نیلوفر آبی نیز دانست. نقش‌مایه ماهی درهم در بیرجند به نام «ریزه ماهی» مشهور است. ساختار طرح در فرش‌های ریزه ماهی در بیرجند و مناطق اطراف آن را می‌توان در دو گروه اصلی نقشه سراسری و لچک و ترنج دسته‌بندی نمود. طرح‌هایی مثل لچک و ترنج لوزی و لچک و ترنج ستاره هشت‌پر، تنها یک دهه در این منطقه بافته شده و امروز از فرآیند تولید خارج شده‌اند. اما دو طرح سراسر واگیره‌ای و لچک و ترنج خورشیدی هستند که با سابقه‌ای طولانی در دهه‌های متمادی تکرار شده و تا به امروز نیز باقی مانده و حتی جزء پرفروش‌ترین طرح‌ها قرار گرفته‌اند.

بافت «ماهی درهم» در تمام مناطق ایران رایج شد 

علاوه بر بیرجند و مناطق اطراف آن، شهرهای دیگری نیز به بافت فرش‌هایی با نقش ماهی درهم یا ریزه ماهی می‌پردازند که شامل موارد زیر است: ساروق، فراهان، اراک، سنه (سنندج)، بیجار، همدان، زنجان، تبریز، خوی، مشهد و ایل قشقایی. اما فرش ریزه ماهی بیرجند در این میان، شهرت و اعتبار خاصی دارد.

رنگ‌بندی در فرش بیرجند

تعداد رنگ‌های مورد استفاده در فرش شهرستان بین دوازده تا پانزده رنگ است که در اصطلاح محلی به نام‌های لاکی (قرمز)، تخم لاکی (جگری)، گلخار (صورتی)، ماسی (آبی متوسط)، دوغی (آبی روشن)، لاجورد (آبی تیره)، علفی (سبز)، سنجدی (سبز روشن)، پیازی (نارنجی)، جوزی (سبز لجنی)، کرب (کرم)، پسته‌ای، هلی (خاکی)، شکلاتی، مسی، فولادی (طوسی)، شتری (قهوه‌ای روشن)، و کبود (سورمه‌ای تیره) مشهور هستند.

مواد اولیه مورد استفاده در فرش بیرجند

مواد اولیه بافت شامل پشم، پنبه و ابریشم است. پشم برای گره و پنبه برای نخ تار، پود نازک و پود ضخیم به کار می‌رود. ابریشم بیشتر جنبه تزئینی داشته و در موارد محدودی به کار می‌رود.

ویژگی‌های فنی بافت

رجشمار: اکثر فرش‌های دستباف در بیرجند اغلب دارای رجشماری بین 30 تا 40، و حداکثر 45 هستند (45 گره در هر 6.5 سانتی‌متر مربع).  
نوع گره: گره در فرش‌های این منطقه از نوع نامتقارن یا فارسی و به صورت جفتی است (دو عدد تار رو و دو عدد تار زیر برای یک گره گرفته می‌شود در حالی که در فرش‌های عادی یک تار رو و یک تار زیر برای هر گره گرفته می‌شود).  
شیرازه بافی: شیرازه‌بافی در تمامی فرش‌های بیرجند و نواحی اطراف آن، در حین بافت انجام می‌شود.  
پرداخت و روگیری: پرداخت فرش‌های دستباف در حال حاضر در این منطقه پس از اتمام بافت، و با استفاده از قیچی‌های برقی انجام می‌شود.  
نوع دار قالی: دارهای فرش‌بافی قدیمی در بیرجند و مناطق اطراف آن در گذشته به صورت دارهای عمودی و متحرک و کاملاً، مشابه دارهای منطقه کرمان بوده‌اند (به صورت کمان‌دار). در حال حاضر نیز در بیرجند از همان دارهای عمودی متحرک استفاده می‌شود اما بدون کمان.   
چله کشی: نوع چله کشی در بیرجند و مناطق اطراف آن، هماهنگ با نوع بافت این منطقه، به روش فارسی است.  
گلیم‌بافی: نوع گلیم‌بافی ابتدا و انتهای فرش، در تمامی فرش‌های این منطقه به روش فارسی و با استفاده از پود ضخیم است.  
نوع پود کشی: در حال حاضر فرش‌های بیرجند از نوع دو پود هستند (یک پود نازک و یک پود ضخیم در هر رج از بافت). شیوه سه چین یک پود نیز از جمله ویژگی‌های قدیمی فرش بیرجند است. این شیوه به این صورت است که پود نازک را به جای هر رج، پس از اتمام هر سه رج از بافت می‌کشند. قالی‌های شهری باف بیرجند در گذشته به لحاظ مکانیزم بافت، بیشتر در گروه فرش‌های نیم ‌لول قرار داشته‌اند، اما امروزه اغلب لول باف هستند. در ضمن نوع فرش‌های روستایی بافت این منطقه از سبک یک پود بافی (یک پود ضخیم پس از هر رج از بافت) پیروی می‌کنند.

ابعاد متداول در فرش دستباف بیرجند

ابعاد رایج برای تولید فرش دستباف در بیرجند و مناطق اطراف آن در حال حاضر غالباً 6 و 9 و 12 متر مربعی است. بافت فرش با ابعاد کوچک‌تر همچون قالیچه و ذرع و نیم در حال حاضر در این منطقه چندان رایج نیست. اما در گذشته و اغلب در روستاها در این منطقه، خصوصاً در مود و درخش، به لحاظ بافت فرش در ابعاد قالیچه شهرت زیادی داشته‌اند.

طراحان و بافندگان مشهور فرش بیرجند

شهر بیرجند در تاریخ قالیبافی خود مجموعه‌ای از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان قالی در جنوب خراسان را به همراه دارد. میرزاعلی درخشی، شرکت شرق بیرجند با سهامدارانی مانند ابراهیم علم و امیر اسداله علم، محمدرضا سپهری، شاهزاده معتضدی، مرغوبی، عبدالعلی احمدی، عبدالمجید جمشیدی، حاج قاسم خامنه‌ای، غلامحسین کامیابی، اسدی، ابوالقاسم ملک، غلامرضا بازرگان، فرساد، و پرآوازه‌تر از همه حاج حسین امینی از معروف‌ترین استادان و تولیدکنندگان فرش بیرجند از گذشته تا به امروز هستند. همچنین در میان طراحان قدیمی قالی در منطقه بیرجند، حسین سعدی، استاد عزیز محمد زهرایی و جمشید مود از شهرت و اعتبار زیادی برخوردار هستند. محمد کریم کرمانی و محمد محسن لطفی از دیگر طراحان قدیم بیرجند هستند. در حال حاضر محمدعلی صمیمی، فعال‌ترین و مطرح‌ترین طراح امروز فرش بیرجند است.

شما می‌توانید جهت خرید فرش دستباف ، خرید گلیم و گبه دستباف و همینطور خرید تابلو فرش دستبافت به صورت اینترنتی و آنلاین از فروشگاه فرش هویدا استعلام گرفته و کلیه سفارشات خود را ثبت نمایید و هرجای دنیا که هستید کمتر 4 روز کاری آنرا در آدرس مورد نظر تحویل بگیرید  

اگر علاقه مند به مطالعه سایر مقالات در زمینه  فرش دستباف و یا تابلو فرش دستباف هستید، به قسمت پایگاه مقالات بازرگانی فرش هویدا مراجعه نمایید .