نقش «بته» در فرش دستباف

فرش دستباف طرح بته ای

فرش دستباف طرح بته‌ای یکی از قدیمی‌ترین و شناخته‌شده‌ترین طرح‌ها در هنر فرش‌بافی ایران است. این طرح که به شکل‌های مختلف در مناطق گوناگون ایران بافته می‌شود، یکی از نمادهای فرهنگی و هنری کشور به شمار می‌آید. طرح بته‌ای معمولاً به شکل یک غنچه یا برگ خمیده طراحی می‌شود که به صورت‌های مختلفی از جمله بته جقه، بته خرقه، بته سرابندی و بته هشت پر دیده می‌شود. بته‌ها ممکن است به صورت منفرد یا در ترکیب با دیگر نقوش هندسی و گیاهی در فرش حضور داشته باشند. این طرح در برخی موارد به شکل شعله‌ای تفسیر شده و نشان‌دهنده زندگی و حرکت است.

تاریخچه طرح بته‌ای در فرش‌های ایرانی

طرح بته‌ای، یکی از نقوش کهن و پرکاربرد در فرش‌های ایرانی، ریشه در دوره ساسانیان دارد و به تدریج در دوره‌های مختلف تاریخی، از جمله صفوی و قاجار، به اوج محبوبیت و تنوع رسید. این طرح که به شکل غنچه یا برگ خمیده نمایان می‌شود، نمادی از زندگی و جاودانگی است و در هنرهای مختلف ایرانی، از جمله نساجی و فرش‌بافی، حضور داشته است. در دوره صفوی، بته‌ای با جزئیات بیشتر و رنگ‌های متنوع‌تر بافته شد و در دوره‌های بعد، از جمله قاجار و معاصر، همچنان به عنوان یکی از نقوش اصلی در فرش‌های ایرانی حفظ شد. طرح بته‌ای امروز به‌عنوان نمادی از فرهنگ و هنر ایرانی در جهان شناخته می‌شود.

جایگاه طرح بته ای در فرش امروزی

طرح بته‌ای همچنان یکی از نقوش پرطرفدار و اصیل در فرش‌های امروزی ایرانی است که جایگاه ویژه‌ای در هنر و صنعت فرش‌بافی دارد. با وجود ظهور سبک‌ها و طرح‌های مدرن، بته‌ای به‌عنوان نمادی از سنت و هویت فرهنگی ایران حفظ شده و در بسیاری از فرش‌های دستباف و حتی ماشینی به کار می‌رود. این طرح به دلیل زیبایی، نمادگرایی و پیوند عمیقش با تاریخ و هنر ایرانی، در بازارهای داخلی و بین‌المللی همچنان مورد توجه قرار دارد. استفاده از بته‌ای در دکوراسیون‌های مدرن نیز به دلیل تطبیق‌پذیری آن با سبک‌های مختلف، باعث شده تا این طرح کلاسیک همچنان جایگاه خود را در میان علاقه‌مندان به هنر و فرش‌های دستباف ایرانی حفظ کند.

طرح بته‌ای در فرش‌های روستایی و عشایری ایران

طرح بته‌ای در فرش‌های روستایی و عشایری ایران به شکلی ساده‌تر، اصیل‌تر و گاه ابتدایی‌تر از فرش‌های شهری و کلاسیک ظاهر می‌شود. این طرح‌ها با خطوط ساده و کم‌جزئیات، اغلب به‌صورت نمادین و بدون پیچیدگی‌های رایج در فرش‌های شهری طراحی می‌شوند. مواد اولیه مورد استفاده در این فرش‌ها عمدتاً شامل پشم محلی و رنگ‌های طبیعی است که از گیاهان، مواد معدنی و حتی حشرات در منطقه استخراج می‌شوند. این مواد نه تنها به فرش‌ها بافتی گرم، لطیف و طبیعی می‌بخشند، بلکه باعث ایجاد رنگ‌هایی زنده و هماهنگ با محیط زیست محلی می‌شوند. طرح‌های بته‌ای در فرش‌های عشایری و روستایی اغلب الهام‌گرفته از محیط طبیعی و زندگی روزمره این جوامع است، بازتاب‌دهنده ارتباط عمیق آن‌ها با طبیعت و فرهنگ محلی خود. هر فرش بته‌ای در این سبک، به‌نوعی بازتاب‌دهنده سنت‌ها، باورها و هویت فرهنگی این جوامع است، که در عین سادگی، دارای اصالتی بی‌نظیر و ارزشمند است.

عناصر و اجزای طرح بته‌ای

طرح بته‌ای از عناصر و اجزای مختلفی تشکیل شده است که هر یک به‌طور خاصی طراحی شده و در کنار هم، ترکیبی زیبا و معنادار را ایجاد می‌کنند. در ادامه به شرح این عناصر و اجزا می‌پردازیم:

بته:

بته اصلی: قلب این طرح را تشکیل می‌دهد و معمولاً به شکل یک غنچه یا برگ خمیده نمایش داده می‌شود. بته می‌تواند ساده یا پیچیده باشد و اغلب به صورت منفرد یا در کنار سایر بته‌ها قرار می‌گیرد. شکل بته ممکن است کشیده، گرد یا پهن باشد و در برخی از سبک‌ها، به شکل شعله یا قطره‌ای آب طراحی می‌شود.  
بته جقه: یکی از معروف‌ترین انواع بته است که به شکل یک بته اصلی با پیچ و تاب‌های اضافی و تزئینات بیشتر طراحی می‌شود. این نوع بته بیشتر در فرش‌های دوره صفوی دیده می‌شود.

حاشیه‌های بته:

خطوط منحنی: در برخی از طرح‌های بته‌ای، خطوط منحنی یا اسلیمی‌هایی وجود دارند که به دور بته اصلی می‌پیچند و آن را تزئین می‌کنند. این خطوط ممکن است به شکل ساقه‌های گیاهی یا شاخه‌هایی باشند که از بته اصلی منشعب می‌شوند.  
حاشیه‌های گل‌دار: گاهی بته‌ها با حاشیه‌هایی از گل‌های کوچک و تزئینی احاطه می‌شوند که به زیبایی و پرکار بودن طرح کمک می‌کنند.

زمینه بته:

رنگ‌های زمینه: بته معمولاً بر روی زمینه‌ای از رنگ‌های متضاد یا مکمل قرار می‌گیرد. رنگ زمینه می‌تواند نقش مهمی در برجسته کردن بته‌ها داشته باشد و به جذابیت بصری طرح کمک کند.  
نقوش مکمل: در بسیاری از فرش‌ها، علاوه بر بته اصلی، نقوش دیگری مانند برگ‌ها، گل‌ها یا اسلیمی‌ها در زمینه قرار می‌گیرند تا طرح کامل‌تری ایجاد کنند.

جزئیات داخلی بته:

جزئیات هندسی یا گیاهی: داخل بته‌ها ممکن است با جزئیاتی مانند خطوط موازی، نقوش هندسی یا طرح‌های گیاهی پر شود. این جزئیات به ظرافت و زیبایی طرح بته‌ای می‌افزایند.  
نقوش داخلی: گاهی در داخل بته‌ها نقوشی مانند ترنج یا گل‌های کوچک‌تر دیده می‌شود که به پیچیدگی و تنوع طرح کمک می‌کنند.

تکرار و ترکیب:

تکرار بته‌ها: بته‌ها معمولاً به صورت تکراری در سراسر فرش یا در قالب الگوهای خاصی مثل بته جقه یا بته سرابندی تکرار می‌شوند. این تکرار به طرح هماهنگی و نظم می‌بخشد.  
ترکیب با دیگر نقوش: بته‌ها می‌توانند با نقوش دیگری مانند ترنج، حاشیه‌های اسلیمی، یا نقوش گیاهی ترکیب شوند تا یک طرح کامل و منسجم ایجاد کنند.  
طرح بته‌ای با وجود سادگی در ظاهر، از عناصر و اجزای متعددی تشکیل شده که با دقت و هنرمندی خاصی در کنار هم قرار می‌گیرند. این عناصر با هم ترکیبی هماهنگ و زیبا ایجاد می‌کنند که نه تنها جذابیت بصری دارد، بلکه دارای عمق فرهنگی و معنایی نیز هست.

انواع طرح های بته

طرح هشت بته: این طرح که به کردستان نسبت داده می‌شود، معمولاً در قاب‌های چهارگوش به کار می‌رود. در هر ضلع مربع، یک جفت بته قرینه دیده می‌شود. خطوط آن شکسته است و در امتداد هر زاویه مربع، شاخه‌ای انتزاعی از گندم طراحی شده است. تزئینات داخلی بته کوچکتر با خطوط منحنی است و سر بته شبیه به مرغی است که سرش را به پهلو خوابانده است.  
طرح بته اردبیل: این بته با خطوط راست و بدون منحنی بافته شده و به شکل کیسه‌ای است که سر آن بسته شده است.  
طرح بته قمشه‌ای و سراب: بته‌هایی که با گل‌های چندپر و گل‌های خاص منطقه پر شده‌اند به گونه‌ای که گاهی خطوط اصلی بته ناپدید می‌شود و طرح بته با جایگزینی گل‌ها در خط فرضی نمایان می‌شود.  
طرح بته خراسان: در این منطقه، بته‌ها به شکل‌های مختلفی طراحی می‌شوند. بته‌های خراسان را می‌توان به سه دسته تقسیم کرد: بته‌های شبیه سروهای کوتاه که نسبت به بته خرقه‌ای کوتاه‌تر و چاق‌تر هستند و با خطوط منحنی طراحی شده‌اند؛ بته‌های لاغر اندام با قد بلند و کشیده که نوک سر بته در خود فرو رفته و تزییناتی خاص منطقه در آن به کار رفته است؛ و بته‌هایی که مشابه بته اصفهان و بته ترمه هستند و در حالت‌های مختلف، از جمله مادر و بچه، بافته می‌شوند.  
طرح بته ساروق: این بته از نظر قد و اندازه شبیه بته کرمان است و به نام بته ساروق معروف است. تفاوت این بته در ایستایی بیشتر و رسم بر محور عمودی و رقص کمتر نسبت به بته کرمان است. گاهی بته کوچکتر درون آن تزیین شده است.  
طرح بته اصفهان: در اصفهان، بته‌ها با خطوط بسیار نرم و لطیف طراحی می‌شوند و دارای تزئینات فراوان هستند که از ذوق و سلیقه هنرمند نشأت می‌گیرد. تنوع بته‌ها در این منطقه بسیار زیاد است و شامل بته ترمه، بته جقه، بته برگی و بته قلمکار می‌شود.  
طرح بته تبریز: این طرح مشابه بته‌های اصفهان است و با تزئینات داخلی برگ و گل و زایده‌هایی شبیه به یک نیمه اسلیمی که در قسمت بیرونی بته کشیده شده، شناخته می‌شود.  
طرح بته خرقه‌ای: بته‌ای بزرگتر و شبیه به کاج که به دلیل اندازه بزرگش به نام بته خرقه شناخته می‌شود. درون این بته با شاخه‌های پر گل تزیین شده و بیشتر در قالی‌های کرمان دیده می‌شود. این بته شبیه به بته‌های میری و ترمه‌ای است، اما با قدی کمی کشیده‌تر و انحنای کمتر.  
طرح بته میرسربند: بته‌هایی که با خطوط شکسته و بدنه‌ای با خطوط زیگزاگ طراحی شده‌اند که یادآور میوه درخت کاج است.  
طرح بته سیستان: در سیستان دو نوع بته وجود دارد: یکی شبیه به بته جقه و دیگری انتزاعی‌تر با خطوط شکسته‌تر.  
طرح بته تاکی: این طرح که در قالی‌های بولوردی و همچنین در ایل قشقایی و برخی دیگر از کانون‌های بافندگی جنوب ایران رایج است، شبیه به داربست درخت انگور یا آلاچیق پر گل است و ترکیبی از خطوط راست و کمانی دارد.  
طرح بته قشقایی: یکی از انواع رایج بته‌ها در این منطقه، بته قباد خانی است که شباهت زیادی به بته صوفی دارد. این بته احتمالاً از نقشه‌هایی که به ابتکار قباد خان در فارس ابداع شده، نشأت گرفته است و در ایل نفر بافته می‌شود. دیگر نمونه‌های بته در فارس شامل بته عقابی برای طایفه رحیم لو و بته جوجه‌ای برای طایفه کشکولی هستند. بته جوجه‌ای بزرگتر و هندسی‌تر از بته جقه است و در طایفه کشکولی کاربرد دارد.

تفاوت‌های منطقه‌ای در طراحی بته‌ای

طرح بته‌ای یکی از نقوش فراگیر در فرش‌های ایرانی است که در مناطق مختلف کشور با سبک‌ها و ویژگی‌های خاصی بافته می‌شود. هر منطقه از ایران با توجه به فرهنگ، تاریخ و مواد اولیه محلی خود، تغییرات و تفاوت‌هایی در طراحی و اجرای طرح بته‌ای دارد.  
فرش‌های اصفهان به ظرافت و دقت بالا در بافت و طراحی مشهور هستند. طرح بته‌ای در فرش‌های اصفهان معمولاً با جزئیات فراوان و تزیینات پیچیده همراه است. بته‌های این منطقه اغلب کشیده و متقارن هستند و با استفاده از رنگ‌های زنده و متنوع مانند قرمز، آبی و سبز بافته می‌شوند. در اصفهان، بته‌ها معمولاً با نقوش اسلیمی، ترنج و گل‌های شاه‌عباسی ترکیب می‌شوند و به‌صورت متقارن در سراسر فرش تکرار می‌شوند.  
فرش‌های کاشان به داشتن طرح‌های متراکم و کلاسیک شناخته می‌شوند. بته‌های کاشان اغلب به شکل کوچک‌تر و ساده‌تر از اصفهان هستند، اما با دقت در جزئیات بافته می‌شوند. این بته‌ها بیشتر به صورت دسته‌ای و تکراری در سراسر فرش قرار می‌گیرند. رنگ‌های استفاده شده در فرش‌های کاشان معمولاً ملایم‌تر هستند و از طیف رنگ‌های قرمز، آبی تیره و کرم استفاده می‌شود.  
فرش‌های تبریز به استفاده از طرح‌های هندسی و زاویه‌دار مشهور هستند. بته‌های تبریز نیز اغلب با خطوط مستقیم‌تر و کمتر منحنی طراحی می‌شوند. این بته‌ها ممکن است در ابعاد بزرگ‌تر و با تکرار کمتری در فرش قرار گیرند. در تبریز، بته‌ها معمولاً با نقوش هندسی و گاهی با نقوش حیوانی ترکیب می‌شوند و فرش‌هایی با الگوهای پیچیده و متنوع خلق می‌کنند.  
فرش‌های کرمان به طرح‌های شلوغ و پرجزئیات خود شناخته می‌شوند. بته‌های کرمان معمولاً کوچک‌تر و با تزئینات گیاهی و گل‌های فراوان بافته می‌شوند. این بته‌ها در طرح‌های متراکم و پر از نقش‌مایه‌های مختلف قرار می‌گیرند. فرش‌های کرمان از رنگ‌های گرم‌تر مانند قرمز و صورتی در کنار رنگ‌های خنثی مانند کرم و بژ استفاده می‌کنند.  
فرش‌های مشهد به طراحی‌های متقارن و سنتی خود معروف هستند. بته‌های مشهد معمولاً ساده‌تر از بته‌های مناطق دیگر هستند و اغلب به صورت منفرد در طرح‌های ساده‌تر قرار می‌گیرند. این بته‌ها بیشتر با نقوش گل و برگ همراه می‌شوند. رنگ‌های استفاده شده در فرش‌های مشهد عمدتاً تیره‌تر مانند قرمز لاکی و آبی است.  
فرش‌های شیراز به طراحی‌های عشایری و ساده مشهور هستند. بته‌های شیراز معمولاً کوچک‌تر، ساده‌تر و با فرم‌های ابتدایی‌تری بافته می‌شوند. در فرش‌های شیراز، بته‌ها بیشتر به‌صورت تکراری و بدون جزئیات زیاد قرار می‌گیرند. این بته‌ها با نقوش هندسی و ساده‌ای مانند لوزی و مثلث همراه می‌شوند که نمادی از سبک‌های عشایری است.  
تفاوت‌های منطقه‌ای در طراحی بته‌ای نشان‌دهنده تنوع و غنای فرهنگی در فرش‌بافی ایران است. هر منطقه با توجه به تاریخ، فرهنگ و سبک زندگی خاص خود، تفسیر متفاوتی از طرح بته‌ای ارائه می‌دهد. این تفاوت‌ها باعث شده‌اند تا هر فرش بته‌ای به عنوان یک اثر هنری منحصربه‌فرد شناخته شود که بازتاب‌دهنده هویت و اصالت منطقه‌ای خاص است.

تکنیک‌ها و مواد مورد استفاده در بافت فرش بته‌ای

بافت فرش بته‌ای با استفاده از مواد اولیه باکیفیت و تکنیک‌های دقیق انجام می‌شود. پشم مرغوب گوسفندان ایرانی، به دلیل نرمی و دوام بالا، به‌عنوان اصلی‌ترین ماده در این فرش‌ها به کار می‌رود، در حالی که ابریشم به‌عنوان ماده‌ای لوکس برای افزایش درخشندگی و ظرافت در نقوش بته‌ای استفاده می‌شود. رنگ‌های طبیعی که از گیاهان، مواد معدنی و حشرات استخراج می‌شوند، به فرش‌ها رنگ‌های زنده و پایداری می‌بخشند. تکنیک‌های بافت شامل گره‌های متقارن و نامتقارن، بافت دقیق و توجه به جزئیات در ایجاد الگوهای بته‌ای هستند که به هر فرش بته‌ای زیبایی و اصالت خاصی می‌دهند.

ترکیب‌بندی فرش با طرح بته‌ای

ترکیب‌بندی فرش با طرح بته‌ای یکی از پیچیده‌ترین و هنرمندانه‌ترین جنبه‌های طراحی فرش ایرانی است که به توازن دقیق و هماهنگی بین نقوش مختلف وابسته است. در این طرح، بته‌ها که به شکل غنچه یا برگ خمیده تصویر می‌شوند، نقش اصلی را ایفا می‌کنند و معمولاً به صورت تکراری، متقارن یا در الگوهای خاص در سراسر فرش پخش می‌شوند.  
الگوی سرتاسری (پراکندگی یکنواخت):  
در این نوع ترکیب‌بندی، بته‌ها به‌طور یکنواخت و در سراسر فرش تکرار می‌شوند. این الگو می‌تواند به شکل ردیفی، مورب یا به صورت پخش آزادانه در تمامی سطح فرش دیده شود. این نوع ترکیب‌بندی به فرش حالتی منظم و هماهنگ می‌دهد که برای فضاهای رسمی و کلاسیک بسیار مناسب است.  
الگوی مرکزی (ترنج و لچک):  
یکی از محبوب‌ترین ترکیب‌بندی‌ها برای طرح بته‌ای، استفاده از ترنج مرکزی است. در این الگو، بته‌ها به‌صورت متقارن در اطراف یک ترنج مرکزی قرار می‌گیرند و لچک‌های چهارگانه نیز به‌طور متقارن با بته‌ها تزئین می‌شوند. این نوع ترکیب‌بندی، به‌ویژه در فرش‌های مناطق اصفهان و تبریز رایج است و به دلیل تقارن و توازن بالا، زیبایی خاصی به فرش می‌بخشد.  
الگوی گروهی (بته‌های ترکیبی):  
در برخی طرح‌ها، بته‌ها به صورت گروهی در کنار هم قرار می‌گیرند و هر گروه یک الگوی مشخص را تشکیل می‌دهد. این نوع ترکیب‌بندی معمولاً در فرش‌های با طرح بته جقه‌ای یا بته خرقه‌ای دیده می‌شود که هر گروه از بته‌ها یک مجموعه مستقل را تشکیل داده و در نقاط مختلف فرش تکرار می‌شوند.

حاشیه‌ها و جزئیات تکمیلی:

حاشیه‌های فرش بته‌ای معمولاً با نقوش مکمل مانند اسلیمی‌ها، گل‌های شاه‌عباسی یا طرح‌های هندسی تزیین می‌شوند. این حاشیه‌ها به توازن و کادربندی کلی طرح کمک می‌کنند و از نظر بصری، بته‌ها را در مرکز توجه قرار می‌دهند. جزئیات ظریف و تزیینی مانند خطوط منحنی، برگ‌های کوچک و گل‌های فرعی نیز اغلب در داخل بته‌ها و اطراف آن‌ها دیده می‌شود که به طرح عمق و غنای بیشتری می‌بخشد.  
رنگ‌بندی و تأثیر آن در ترکیب‌بندی:  
رنگ‌بندی در ترکیب‌بندی فرش‌های بته‌ای نقش حیاتی دارد. استفاده از رنگ‌های متضاد یا مکمل، بته‌ها را از زمینه جدا کرده و آن‌ها را برجسته‌تر می‌کند. به عنوان مثال، بته‌هایی با رنگ قرمز یا طلایی بر روی زمینه‌ای تیره، نظیر آبی یا مشکی، جلوه‌ای برجسته و قدرتمند دارند. در مقابل، استفاده از رنگ‌های ملایم و هماهنگ، به فرش حالت آرامش‌بخش و یکپارچه‌ای می‌بخشد.

سخن پایانی

طرح بته‌ای، با تاریخچه‌ای غنی و تنوعی بی‌نظیر، همچنان به عنوان یکی از نمادهای برجسته هنر فرش‌بافی ایرانی شناخته می‌شود. این طرح که از ترکیب‌بندی‌های مختلف و مناطق جغرافیایی متفاوت نشأت گرفته، نشان‌دهنده مهارت، ذوق و سلیقه هنرمندان در طول تاریخ است. از بته‌های شگفت‌انگیز در قالی‌های کرمان تا تنوع منحصربه‌فرد بته‌های اصفهان و تبریز، هر کدام از این طرح‌ها به نوبه خود گویای فرهنگ و هنر منحصر به فرد مناطق خود هستند. تحول و تکامل طرح بته‌ای در طول زمان، نشان‌دهنده چگونگی تأثیرپذیری آن از تحولات اجتماعی، فرهنگی و هنری است. با ادامه توجه به این هنر اصیل و حفظ و نگهداری تکنیک‌های بافت و طراحی آن، می‌توانیم از این میراث فرهنگی گرانبها محافظت کرده و آن را به نسل‌های آینده منتقل کنیم. این تلاش‌ها نه تنها به حفظ هویت فرهنگی و هنری ایران کمک می‌کند بلکه به معرفی و تقدیر از هنر بی‌نظیر فرش‌بافی ایران در سطح جهانی نیز می‌افزاید.

شما می‌توانید جهت  خرید فرش دستباف ،خرید گلیم و گبه دستباف و همینطور  خرید تابلو فرش دستبافت به صورت اینترنتی و آنلاین از فروشگاه فرش هویدا استعلام گرفته و کلیه سفارشات خود را ثبت نمایید و هرجای دنیا که هستید کمتر 4 روز کاری آنرا در آدرس مورد نظر تحویل بگیرید.

اگر علاقه مند به مطالعه سایر مقالات در زمینه    فرش دستباف   و یا  تابلو فرش دستباف   هستید، به قسمت پایگاه مقالات  بازرگانی فرش هویدا   مراجعه نمایید .