فرش دستباف فراهان

با فرش دستباف زیبای فراهان آشنا شویم

در این مقاله قصد داریم شما را با ویژگی‌های فنی و ظاهری فرش فراهان آشنا کنیم. فراهان شامل ناحیه وسیعی بین شهرستان‌های اراک، تفرش و آشتیان است. این ناحیه بسیار کهن از دوران مادها تاکنون یادگارهایی در خود نگه داشته است. هنر فرش‌بافی ظاهراً خیلی دیر به دشت فراهان راه یافته است و ابتدای ورود آن احتمالاً به اواخر قرن دوازدهم هجری می‌رسد. فراهان از حدود سال 1254 شمسی به دلیل تقاضای زیاد بازارهای خارجی، تبدیل به منطقه شناخته شده برای صادرات فرش شد. در گذشته بافت فرش‌هایی ترنج‌دار در سبک شاخه شكسته و در زمینه‌ای ساده و عاری از نقش اکثراً به رنگ زرد طلایی با حاشیه‌ای سماوری و همچنین طرح‌های درختی در متنی به رنگ آبی سرمه‌ای در فراهان رواج داشت. بافندگان فراهانی امروزه فرش‌ها و کناره‌هایی در طرح هراتی مینیاتوری در زمینه سبز متمایل به زرد را کنار سایر طرح‌های متداول در این منطقه می‌بافند. تقریباً تمامی فرش‌هایی که به نقشه هراتی در این منطقه بافته می‌شوند، ترنج میانی ندارند.

ویژگی‌های فنی بافت

در ادامه می‌خواهیم مهم‌ترین ویژگی‌های فنی در بافت فرش فراهان را بررسی کنیم. این موارد شامل اندازه، تراکم بافت و نوع پود هستند.

تراکم بافت و ابعاد در فرش فراهان

یكی از عوامل مؤثر بر کیفیت و مرغوبیت قالی تعداد گره در رج (رجشمار) است. هر چه فرش ریز بافت‌تر باشد، یعنی تعداد گره در هر رج بیشتر باشد، مرغوبیت و نوع آن بهتر است. تراکم گره در فرش‌های فراهان بسیار بالا است و گاهی به رقم حدودی 7000 گره در دسی‌متر مربع نیز می‌رسد. به لحاظ رجشمار، فرش‌های دستباف فراهان معمولاً رجشماری بین 35 تا 40 دارند.

نوع چله‌کشی و گره در فرش فراهان

چله‌کشی در فرش‌های فراهان به‌صورت فارسی انجام می‌شود و گره نیز در فرش‌های این منطقه معمولاً از نوع فارسی یا نامتقارن است.

ابعاد فرش فراهان

ابعاد فرش‌های فراهان از گذشته تا امروز تقریباً بی‌تغییر باقی مانده است که بیشتر شامل اندازه‌های ذرع و نیم و دو ذرع است و کناره‌های آن غالباً در طول 1.5 تا 3.5 متر وارد بازار می‌شوند. در فراهان نیز مانند سنندج، قالیچه‌هایی به‌صورت قاچ زین اسب می‌بافند. فرش‌هایی با بافت متوسط این ناحیه به نام فراهان- موصل در بازار شهرت دارند. فرش‌های فراهان بین سال‌های 1870 تا 1913 میلادی در یكی از شهرهای واقع در شمال و شمال شرق اراک بیشتر برای اشراف فارسی تولید می‌شدند. بافندگان در بافت این نوع فرش از یک پود استفاده می‌کردند و به لحاظ شیوه بافت، تخت بودند. اندازه آن فرش‌ها معمولاً بلند و باریک یا بزرگ درست به اندازه اتاق در نظر گرفته می‌شد. معمولاً نقش فرش فراهان از نوع هراتی یا سراسر پوشیده از گل و برگ‌های مواج بود. فرش‌های ساروق فراهان نمایشگاهی از رنگ‌های غنی است و معمولاً زمینه‌ی فرش‌ها با رنگ قرمز پوشیده شده است، از رنگ نیلی در اطراف مدالیون و حاشیه‌ها استفاده می‌کردند، همچنین از رنگ سبز برای سایه‌های ظریفی که در اکثر طرح‌ها دیده می‌شود، استفاده می‌شد. رنگ‌ها به اندازه‌ای درخشان و زیبا بودند که نیازی به استفاده از ابریشم نبود.

سایر ویژگی‌های فرش فراهان

قالی فراهان به دلیل فشردگی بافت و کوتاهی پرز معروف است که از جمله کانون‌های مهم قالی‌بافی در اراک به شمار می‌رود. طرح ماهی فراهان، طرح لچک ترنج بر زمینه نخودی یا آبی سیر آن معروف هستند. قالی‌های ساروق فراهان را گاهی به نام ساروق هم می‌خوانند که از دو پود استفاده می‌کنند و از وزن بیشتری برخوردار است؛ اما به لحاظ فنی این فرش‌ها دارای تعداد گره‌های بیشتری از شهرستان اراک است و زمینه این نوع فرش معمولاً آبی یا عاجی است و معمولاً طرح و نقشه‌ی آن دارای ترنج‌های بزرگ یا پر از نقوش درختان و پرندگان است. هر دو فرش‌های فراهان و فراهان-ساروق نسبت به ساروق آمریکایی به لحاظ محبوبیت، رو به افول هستند. فرش‌های ساروق آمریکایی از شهرت خوبی برخوردار هستند و به درخواست مصرف کننده‌های آمریکایی طراحی و بافته می‌شوند. رنگ آمیزی فرش ساروق آمریکایی معمولاً کبود و مایل به صورتی است که رنگ آبی هم در آن زیاد به چشم می‌خورد و پر از نقوش گل و گیاه است. این رنگ‌ها بیشتر سازگار با مبلمان چوبی انتخاب شده بودند.

انواع طرح‌ها و نقش مایه‌های مطرح منطقه فراهان

قالی ساروق منحصربه‌فرد است، یكی از ویژگی‌های فرش ساروق به‌خصوص فرش‌های قدیم آن، کیفیت جالب در انتخاب رنگ می‌باشد، انتخاب رنگ کرم و لاجوردی در نزد ایشان به همراه رنگ مسی از ارزش خاصی برخوردار است.

طرح‌های تاریخی، اسطوره‌ای 

طرح‌های خاصی که به اجرا در آمده در این روستا عبارتند از: طرح شخصیت‌ها و آثار تاریخی، مناظری از ابنیه، ظروف تاریخی و زیر خاکی و شخصیت‌های معروف که در آن ممکن است تصاویر پادشاهان، پهلوانان به چشم بخورد.

طرح گلفرنگ

همانطور که از نام این طرح مشخص است با اجرای گل‌های سرخ و گلبرگ‌ها در سراسر کار خود را نشان می‌دهند و گاهی در درون گلدان و یا به‌صورت ترنج دار، دسته گلی آمریکایی و مستوفی خود را نشان می‌دهد. طرح افشان دارای انواع گوناگونی است، مانند افشان اسلیمی، ختایی، بندی و شاه‌عباسی.

گل فرنگ لچک ترنج 

طرح تلفیقی که با الهام از نقش‌های گوناگون در به‌وجود آوردن طرح جدید مؤثر واقع شود. از جمله شاخه پیچ ترنج‌دار، لچک ترنج گلدانی، بند اسلیمی کف ساده که می‌توان به آن اشاره کرد.

طرح افشان 

که خود انواع مختلفی دارد، افشان اسلیمی، خطایی، بندی و شاه‌عباسی، که در بین طراحان و بافندگان از ارزش خاصی برخوردار است.

طرح شاه‌عباسی شکسته (شاخه شکسته) 

این طرح همان گل‌های شاه‌عباسی است اما به‌صورت نقوش زاویه‌دار که اصطلاحاً به آن شکسته یا شاخه شکسته نیز می‌گویند. (البته در سال‌های معاصر نقشه‌های شاه عباسی نیز بافته می‌شود).

ماهی فراهان

از نقش‌های سنتی نواحی اراک، از جمله فراهان است و از انواع نقوش ماهی درهم محسوب می‌شود. در این طرح، نگاره ماهی به غیر از متن، حاشیه‌ها را نیز تزیین می‌کند و با نگاره لاک‌پشتی یا سوسماری نیز همراهی می‌شود.

ماهی ساروق

طرح ماهی ساروق یا ماهی درهم ساروق نیز از اصول کلی طراحی نقش ماهی تبعیت کرده، به‌صورت ریز و درهم و ظریف به کار برده می‌شود، به‌طور که ظرافت آن تداعی کننده نقش پارچه‌های ترمه است

طرح و نقشه مشایخی 

یا ماهی سراب (مشایخی)؛ ماهی مشایخی در اصل متعلق به شهر سراب است که در مناطق دیگری همچون آذربایجان شرقی و استان مرکزی نیز بافته می‌شود. ماهی مشایخی تلفیقی از سبک شهری و روستایی است و به نظر می‌رسد که شیوه بافت نیم لول در ایجاد آن مؤثر باشد. تعادل رنگی و رعایت تناسب در طراحی از ویژگی‌های طرح ماهی مشایخی است.

طرح بته و تک بته 

طرح بته جقه و تک بته انواع مختلف در بین بافندگان ساروقی از محبوبیت خاصی برخوردار بوده است. به گفته دکتر ابطحی، فرزند طراح قابل فرش استاد ذبیح‌الله ابطحی و همچنین با تأیید آقای عباس ابراهیمی که از شاگردان ایشان بوده است، نقش تک بته و بته ترمه‌ای از کارهای استاد ذبیح‌الله ابطحی می‌باشد.

نقشه مرغ ماهی‌خوار 

این نقشه در منطقه فراهان مخصوصاً در بین بافندگان ساروق و جیریا خواهان دارد. که شامل نگاره مرغ ماهی‌خوار و نهر یا چشمه آب است.

گل فرنگ مستوفی 

مستوفی عنوان و عبارتی بوده است که پادشاهان و سلاطین قاجار برای منشی‌ها، کارگزاران و بیجار و همچنین در استان، پیش کاران ویژه خود می‌نهادند و بافت این‌گونه از طرح‌ها در تبریز مرکزی اراک و خصوصاً ساروق رایج بوده است، اما متأسفانه کمتر به آن پرداخته شده و در حال فراموشی است. اساس این طرح را لوزی‌هایی در ترکیب گل‌های فرنگ و شاخه‌های زینتی تشکیل می‌دهند. گاهی نیز خطوط اسلیمی را برای آرایش مضاعف دسته‌گل ها به کار می‌برند به‌گونه‌ای که دسته گل‌های فرنگ را به هم پیوند می‌دهد.

نقشه گوبلنی 

نقشه گوبلن نیز از نقشه‌های غیر ایرانی است که در آن گل‌هایی نظیر دسته گل‌های رز درشت و نیز شکوفه‌های گوناگون در متن و حاشیه قالی به‌صورت متراکم و مکرر نقش‌پردازی می‌شود. در نقشه گوبلنی قاعده لچک ترنج سنتی ایرانی رعایت نمی‌شود و به تعبیر دیگر، حریم حاشیه در جهت طول و عرض و در نقطه میانی شكسته می‌شوند.

نقشه محرابی 

نقش محرابی که معمولاً در فرش‌های سجاده‌ای به کار گرفته می‌شود، یک طرح محراب در متن فرش است که با عناصر تزئینی مانند درخت، مرغ، گل، قندیل، گلدان و یا ستون ترکیب شده است. یکی از مشخصات طرح‌های محرابی منطقه فراهان، اتصال محراب به شکل لچک در دو گوشه بالای قالی است. لچک‌های تشکیل شده معمولاً با خطوط اسلیمی، گل و برگ‌های ختایی و شاه‌عباسی، گل فرنگ، درخت و مرغ و یا نگاره‌های زینتی شكسته و هندسی طراحی می‌کنند. طرح‌های محرابی در استان مرکزی در اراک، فراهان ساروق و تفرش بافته می‌شود.

نقشه محرمات 

طرح محرمات را به‌صورت راه‌راه در جهت عمودی فرش با خطوط موازی به شكل نوارهای پهن و باریک آراسته به نقوش بته و گل و گیاه و خطوط اسلیمی که از بالای فرش به پایین امتداد می‌یابند، ترسیم می‌شود. در فراهان نوع محرمات با الگوی جند رنگ بافته می‌شود.

نقشه باب آمریکا 

همچنان که قبلاً اشاره شد. پس از آنکه شرکت‌های چند ملیتی در شهرهای مثل کرمان، اراک و مشهد و... برای تولید فرش دستبافت سرمایه‌گذاری نمودند، برخی نقشه‌ها و طرح‌های باب سلیقه و بازار آمریکا توسط طراحان بومی و یا طراحان خارجی به‌وجود آمدند که گرچه چهارچوب کلی نقشه‌ها اصالت ایرانی داشتند ولی ترکیب اجزاء آن‌هارا مطابق سلیقه مشتریان به عمل آوردند، نقشه ساروق آمریکایی یا دسته گلی (دستگاهی) یکی از همین نقشه‌ها است.

نقشه خشتی 

همانطور که از اسم آن بر می‌آید طرح این نقشه به شکل خشت مربع است و یک نوع طرح بندی محسوب می‌گردد، در داخل هر خشت یا مربع از کل شبکه که از نقوش ریز گل و برگ و یا نقش گلدان پر از گل و یا نقوش دیگر پر می‌شود.

نقشه فراموش شده گل حنای ترمزد

شما می‌توانید جهت خرید فرش دستباف ، خرید گلیم و گبه دستباف و همینطور خرید تابلو فرش دستبافت به صورت اینترنتی و آنلاین از فروشگاه فرش هویدا استعلام گرفته و کلیه سفارشات خود را ثبت نمایید و هرجای دنیا که هستید کمتر 4 روز کاری آنرا در آدرس مورد نظر تحویل بگیرید  

اگر علاقه مند به مطالعه سایر مقالات در زمینه  فرش دستباف و یا تابلو فرش دستباف هستید، به قسمت پایگاه مقالات بازرگانی فرش هویدا مراجعه نمایید .