معرفی قالیچه‌های بلوچ در خراسان
در این مقاله قصد داریم شمار را با طرح و رنگ و ویژگی‌های منحصربه‌فرد قالیچه‌های اصیل اقوام بلوچ خراسان آشنا کنیم. اقوام بلوچ در قسمت‌های مختلفی از خراسان بزرگ پراکنده هستند، اما تقریباً مهم‌ترین مرکز تجمع و عرضه دستبافتههای آن‌هاشهرهای تربت‌حیدریه و تربت جام است. در ادامه با ویژگی این دستبافتههای زیبا بیشتر آشنا خواهیم شد.
پیشینه اقوام بلوچ در خراسان
شهرهای تربت‌حیدریه و تربت جام که به ترتیب از شهرهای مرکزی و شرقی استان خراسان هستند، از سال‌ها قبل به‌عنوان بزرگ‌ترین مرکز بافت قالیچه‌های بلوچ شهرت و اعتبار خود را حفظ نموده و هم‌اکنون نیز به‌عنوان بزرگ‌ترین مرکز تولید و عرضه و فروش قالیچه‌های بلوچی سهم عمده‌ای در تولید فرش این استان بر عهده دارند. طوایف مختلف بلوچ در خراسان در زمان سلطنت نادرشاه افشار به خراسان انتقال یافته و در شهرهای مختلف آن از جمله تربت جام و تربت‌حیدریه ساکن شدند. به غیر از این دو شهر گروهی از این طوایف در شهرهای درگز، سرخس، تایباد و حتی مشهد اسکان یافتند. برخی از مهم‌ترین طوایف بلوچ خراسان عبارتند از: میر رحمانی، پری کاری، کوه کن، عیسی زایی، زرداد خانی، سالار خانی، سید محمد خانی، چاکر زایی، شانبری و سنگ چولی.
ویژگی‌های فنی بافت در قالیچه‌های بلوچ خراسان
- شیوه بافت و نوع گره:
شیوه بافت یک پود (یک پود نازک) مهم‌ترین ویژگی قالیچه‌های بلوچی در خراسان است. همچنین استفاده از گره فارسی یا نامتقارن، بیان‌کننده ویژگی دیگری در این نوع از بافته‌های خراسان می‌باشد.
- مواد اولیه: استفاده از موی بز در کنار پیچ یا شیرازه فرش‌ها از ویژگی قالیچه‌های قدیمی بلوچ است. این ویژگی در بافته‌های جدیدی که در سال‌های اخیر بافته شده‌اند، به‌تدریج تغییر یافته و کاربرد پشم به‌جای موی بز روز به روز افزایش یافته است. با این وجود، همین امر، یعنی استفاده از موی بز در شیرازه، تا حدی به‌عنوان یکی از وجوه تمایز بین بافته‌های جدید و قدیم بلوچی به شمار می‌رود. همچنین استفاده از چله پشم در بافته‌های قدیمی از دیگر ویژگی‌های مهم آن بوده است که در سال‌های اخیر کاربرد نخ پنبه تا حدی از اصالت اولیه این بافته‌ها کاسته است. از طرف دیگر در دهه اخیر افزایش مهاجرت‌های بی‌رویه افغان‌ها به داخل ایران که بسیاری از نگاره‌ها و نقوش فرش و قالی‌های افغانی را به همراه خود آورده‌اند باعث شده است تا در بسیاری از موارد، این طرح‌ها با نقوش اصیل فرش‌های بلوچ در هم آمیخته شوند و می‌توان نتایج این آمیزش را در برخی از بافته‌های جدید اقوام بلوچ ایران مشاهده نمود. اگرچه نمی‌توان دقت و ظرافت بافته‌های افغان‌ها که نشان از مهارت و استادی بسیاری از آن‌ها در این رشته را دارد منکر شد، اما همین امر در برخی موارد باعث ایجاد مشکلات در تشخیص بافته‌های این دو گروه گردیده و اظهارنظر کارشناسانه در برخی موارد با شک و ابهام باقی می‌ماند.
- ابعاد دستبافتههای بلوچ: اندازه بافته‌ها عمدتاً کوچک است: از 60 تا 152 سانتی‌متر در 90 الی 280 سانتی‌متر؛ که در شرایطی کاملاً ابتدایی بر روی دارهای افقی بافته می‌شود. بسیاری از دست بافته‌های قدیمی تمام پشم است و گره فارسی دارد و بین هر ردیف از گره‌ها دو رشته پود ضخیم و نازك کشيده شده است. این بافته‌ها عموماً گليم بافتي (گليمک) بلند در دو سو دارد. غالباً (مگر در مواردی استثنا) شيرازه‌هایي از جنس موی بز به رنگ سياه یا قهوهای تيره دارد که به دور تارها پيچيده شده است. بسياری از قالیچه‌های جدید با استفاده از تارهای پنبه‌ای بافته می‌شوند و بافندگان گليم بافِ پهنِ رنگارنگ دو سوی بافته را حذف کرده‌اند. قالیچه‌های قدیمی بلوچ با نخ ابریشمیِ ظریف و طرح و نقش‌های کهنِ خود و رنگ‌های ملیح و هماهنگ گیاهی که بيشتر برای استفاده شخصيِ خودشان بوده، بافته مي‌شده است.
ترکیب رنگ منحصربه‌فرد قالیچه‌های بلوچ
ساده‌ترین و بهترین روش برای شناخت یک قالیچه بلوچي در مرحله اول، توجه به رنگ آن است. پس از آن در مرحله‌ی بعدی با استناد به طرح آن است که می‌توان یک دستبافته بلوچ را به‌راحتی تشخیص داد. رنگ‌های مورد استفاده در بافته‌های بلوچ اصولاً آبی و قرمز و قهوهای و سیاه است، که با رنگ سفيد عاجي تزیين مي‌شود. استفاده از این رنگ‌ها ظاهری تيره و خاموش به بافته‌ها می‌دهد و در حقیقت همین ترکیب رنگی تیره است که شاخصه قالیچه‌های بلوچ است. زمينه‌هایي به رنگ شتری گاه گاه استفاده مي‌شود و اما اغلب برای سجاده‌های نماز. بلوچ‌های ایران آبي تيره را برای زمينه به کار مي‌برند و آیماق‌های افغانستان قهوهای را ترجيح مي‌دهند. در دست‌بافت‌های جدید رنگ‌های روشن و استفاده از رنگزاهای شيميایي باعث به وجود آمدن شکاف ميان این دست بافته‌ها و بافته‌های قدیمي‌تر شده است؛ به گونه‌ای که بافته‌های جدید شباهت بسيار کمي به هم‌زاد‌های قدیمي‌شان دارند. به طور کلی، استفاده از رنگ‌های تیره به‌ویژه سیاه، لاکی سیر، قهوهای سیر، سرمه‌ای سیر و شتری از خصوصیات بافته‌های عشایر بلوچ است و حدوداً 4 و حداکثر 5 رنگ می‌توان در یک قالیچه بلوچ مشاهده کرد.
معضل رنگ‌های شیمیایی در بافته‌های بلوچ خراسان
البته مي‌توان گفت عواملي از جمله نوع زندگي عشایری یا نيمه عشایری و دوری و دسترسي کم به مراکز تمدن و شهرها و شرایط بد آب و هوایي باعث شد قوم بلوچ به نسبت سایر اقوام خاورمیانه دیرتر دچار بلای تجارت نوین شود. با این حال وقتي حدود سال‌های 1297 شمسي رنگ‌های شيميایي به شرق ایران رسيد و بافندگان بلوچ را نيز جذب خود کرد. در نتيجه بافندگان بلوچ رنگ‌های جدید را پذیرفتند و آن‌ها را در رنگ‌آميزی بافته‌هایي که پيش از آن تحت تسلط مطلق رنگ‌های گياهي بود، شریک کردند. بنابراین بسياری از بافته‌های برجسته و خاص که برای جهيزیه یا به رسم پيش‌کشي به شخصي بزرگ بافته مي‌شد، متأسفانه نشان یک یا چند رنگ جدید شيميایي را بر چهره دارد. لذا در بافته‌های اخیر بلوچ خراسان، استفاده از رنگ‌های شیمیایی نامرغوب که باعث درخشندگی کاذب می‌گردد اما ثبات رنگی بسیار کمتری نسبت به رنگ‌های طبیعی دارد نیز مشاهده می‌شود.
سایر دستبافتههای بلوچ خراسان
بافندگان بلوچ علاوه بر بافت قالیچه و زیرانداز، وسایل کاربردی دیگری نيز با همان تکنیک بافت گلیم و فرش مي‌بافته‌اند. نمونه‌هایي از بعضي از این دستبافتههای زیبا و جالب را در ادامه معرفی می‌کنیم:
خورجين: در اندازه‌های مختلفي بافته مي‌شود که همه‌ی آن‌هادو کيف دارد و پل یا بافتهای آن‌هارا از بالا به هم متصل مي‌کند. روی خورجین‌ها معمولاً همانند فرش گره‌دار و پرزدار است و پشت همه این بافته‌ها با تکنيک تخت باف (گليم) بافته شده است. همه بر روی دار افقي و با یک بار چله‌کشي بافته مي‌شوند. هنگام استفاده آن را بر روی بدن حيوان قرار مي‌دهند به گونه‌ای که هر نيمه یک قسمت از بدن جانور را بپوشاند.
نمکدان: بافتهای کوچک شبيه به یک بطری با گردني باریک در بالا است. کاربرد اصلي نمکدان نگهداری نمک است؛ اما برای نگهداری قاشق و ميوه‌های خشک و یا هر چيز کوچک با ارزش دیگری از این دست نيز استفاده مي‌شود.
سفره: سفره‌ها معمولاً دست بافته‌ایی تخت باف و چهارگوش است که هنگام صرف غذا بر روی زمين پهن مي‌شود. این بافته‌ها نقوش و تزیينات و بافت گليم را دارند و در برخی موارد حاشيه‌های برجسته گره‌دار دارند و بهترین سفره‌ها تنها هنگام حضور و پذیرایی از مهمان مورد استفاده قرار می‌گیرند.
روکُرسي: در شب‌های سرد زمستان بلوچ‌ها از ميز کوچکي (کرسي) استفاده مي‌کنند که زیر آن منقلي از آتش قرار مي‌دهند. این ميز را با روپوشي نمدی و یا پتو مي‌پوشانند. افراد برای گرم شدن دور کرسي مي‌نشينند و پاها یا دست‌های خود را زیر این پتو یا نمد مي‌گذارند. روکرسي یک قاليچه تخت باف و مربعي و کوچک و با تزیينات فراوان است که آن را روی کرسي و بر روی پتو یا نمد پهن مي‌کنند. همچنين از روکرسي برای پوشاندن این ميز به تنهایي و هنگامي که زیر آن آتشي نيست و یا برای گرم شدن بدان نياز ندارند نيز استفاده مي‌کنند.
باهش: یک کيف چهارگوش با رویه‌ای گره باف که با پنبه و کرك و پَر پرنده‌ها پُر مي‌شود. از این دستبافته به‌عنوان بالشت یا تکیه‌گاه استفاده می‌شود.
پشتي: مانند باهش است که از آن به‌عنوان تکیه‌گاه یا پشتي استفاده می‌شود.
جوال: یک کيف چهارگوش با یک شکاف و یک حلقه در انتها برای نگهداری مواد و تنقلات گوناگون که مي‌توان در صورت لزوم از آن به‌عنوان پشتي نيز استفاده کرد.
روزیني: یک قاليچه که به صورت معمول به‌عنوان روزیني برای تزیين اسب و راحتي هر چه بيشتر سوار کار استفاده مي‌شود.
چنته: یک کيف کوچک مربع برای حمل وسایل کوچک است که معمولاً بسياری از آن‌ها را با شرابه‌ها و تزیينات فراواني همچون مهره و منگوله و صدف تزئین می‌کنند.
طرح و نقش در قالیچه‌های بلوچ
عمده‌ترین و در عین حال شناخته شده‌ترین طرح‌های قالیچه‌های بلوچ که به صورت ذهنی بافته می‌شوند و به همین نام‌ها نیز شهرت یافته‌اند عبارتند از:
1- کلاه دراز یا کلاه بلند
2- سه خشتی
3- گاو و برج
4- سنگ چولی
5- گل شفتالو
6- فتح الله خانی
7- یعقوب خانی
8- مدد خانی
9- علی اکبر خانی
10- گوزنی
11- چشمه گل
12- دختر قاضی
نقوش هندسی ذهنی باف
بسياری از محققان و متخصصان فرش‌های شرقي معتقدند که بافندگان بلوچ طراح نقش بافتههایشان نيستند و تنها تقلیدکننده و بافنده‌ی این نقش‌ها هستند. اما بررسي دستبافتههای این بافندگان بااستعداد چنين ادعایي را تایيد نمي‌کند. بعضي بافندگان بدون شک طرح‌های تقليدی مي‌بافند اما معمولاً آن را با آرایه‌های بلوچي مي‌آميزند. بعضي طرح‌ها را نيز تنها یک بافنده بلوچ بافته است. بنابراین بایستی گفت اقوام بلوچ، طرح و نقش اصیل خود را که برگرفته از فرهنگ و اقلیم خاص خودشان است، بر بافتههایشان نقش می‌زنند. نمونه‌هایي از نقوشی که گفته شد به این قرار هستند:
- طرح درخت زندگي که بافندگان بلوچ مي‌بافند یک مورد استثنایي و بي‌همتا است و با تمام نمونه‌های مشابه تفاوت دارد.
- نقش تاج خروس یا کاکل
- طرح درخت- جانور و شاید قوم بلوچ نيز همچون بافندگان ترك این طرح‌ها را از قوم بدوی ترك زبانِ ساکن در جلگه‌ها که از گذشته‌های دور با آن‌هاارتباط داشته‌اند، گرفته‌اند. اما به احتمال زیاد بافندگان بلوچ ساکنِ کرانه‌های دریای خزر اولين بافندگان این طرح‌ها بوده‌اند.
- طرحی که شامل 4 نقش شش گوش دراز و در بر گيرنده شکلي شبيه به حرف «s» انگلیسی است.
- طرح طاووس که زمينه‌ی برخي از قالیچه‌ها را پر مي‌کند. بافندگان دیگر نيز پرنده مي‌بافند اما نه به این شيوه.
- تکرار نقش برگ و نقش ساقه گلدار در طرح حاشيه
- نقش تاک‌های پيچان با گل‌های حلقه‌ای گرد در نقش حاشيه‌هایي که بر رویه‌ی کيف‌ها نقش شده است.
سياووش آزادی درکتاب "ارزشمند قالي‌بافي درآئين بلوچ"، نقوش وطرح‌های بلوچ را معرفي مي‌نماید که خلاصه آن به شرح زیر است: «طرح‌های بلوچ هندسي بوده و از خطوط گردان استفاده نمي‌کنند؛ اما ممکن است خطوط منحني را با استفاده از خط‌های مستقيم کوتاه در طرح‌ها بوجود آورند. سه اصل شبکه‌ای بودن و گل گونه بودن و تکراری بودن (سریالي) از ویژگي‌های طرح‌ها ونقوش قالي بلوچ مي‌باشد.»
سخن پایانی
دستبافتههای بلوچ خراسان، میراث ارزشمندی هستند که به دست یکی از اقوام اصیل ایرانی خلق شده‌اند. ترکیب رنگ‌های پخته و سیر به همراه نقوش ساده، هندسی و ذهنی باف، دو ویژگی مهم این دست‌بافته‌ها هستند که سبب شهرت آن‌هاشده‌اند. با دیدن یک قالیچه‌ی اصیل بلوچ، می‌توان نشانه‌های فرهنگ و سنت آنان را به خوبی درک نمود.
شما می‌توانید جهت خرید فرش دستباف ، خرید گلیم و گبه دستباف و همینطور خرید تابلو فرش دستبافت به صورت اینترنتی و آنلاین از فروشگاه فرش هویدا استعلام گرفته و کلیه سفارشات خود را ثبت نمایید و هرجای دنیا که هستید کمتر 4 روز کاری آنرا در آدرس مورد نظر تحویل بگیرید .
اگر علاقه مند به مطالعه سایر مقالات در زمینه فرش دستباف و یا تابلو فرش دستباف هستید، به قسمت پایگاه مقالات بازرگانی فرش هویدا مراجعه نمایید.
انتشار دیدگاه
توجه کنید که پس از ثبت دیدگاه ، اطلاعات خصوصی شما منتشر نخواهد شد
