فرش دستباف لرستان

فرش لرستان و ویژگی‌های آن

لرستان یکی از تاریخی‌ترین و با فرهنگ‌ترین شهرهای ایران به‌شمار می‌رود. فرش لرستان را می‌توان در دو دسته روستایی و عشایری مورد بررسی قرار داد. در این مقاله قصد داریم به معرفی فرش دستباف لرستان و ویژگی‌های آن بپردازیم.

پیشینه فرش‌بافی در لرستان

ابن‌بطوطه در سال 727 هجری قمری از فرش کوچک سبز رنگی سخن می‌گوید که در هنگام م دیـدار او از ایــذج (ایــذه /مــالمیر) ﺑــﺮاﯾﺶ گســتردند تــا بــر آن بنشــیند و ایذج شــهری اســت در جنــوب لرستان. در تمامی کتبی که در رابطه با لرستان نوشته ﺷﺪه اﺳﺖ هیچ‌کدام چیزی در مـورد ایـن فـرش گران‌بها، کالایی که زمانی مزیت نسبی برای کشور ما بود وجود ندارد. قدیمی‌ترین سـندی کـه راجع به صنایع‌دستی لرستان خصوصاً قالی و نمد به‌صورت توصـیفی بـدون اشـاره بـه تـاریخ «ایل پاپی کوچ‌نشینان غرب ایران» مطالبی را نوشته است ﻓﯿﻠﺒﺮگ دانمارکی است که در کتاب مقداری به آن پرداخته است.  
راوﻟﯿﻨﺴﻮن در سال 1893 میلادی که شواهد خود از اوضاع ﭘﯿﺸﮑﻮه را به ما عرضه می‌کند، به بافتن فرش و سیاه‌چادر از موی بز و درست کردن ملزومات اسب به‌عنوان کار زنان اشاره ﻣـﯽ ﮐﻨـﺪ. مظاهر این هنر را می‌توان بر روی ﻧﻘﻮﺷﯽ که بـر روی سـنگ قبرهـای کنده شده به‌خوبی مشاهده کرد. سنگ قبری که به‌صورت افقی بر مرکز قبر یا در قسمت نیمه‌ی دوم و بـالای قبـر خوابانـده‌اﻧـﺪ، معمولاً مشخص کننده‌ی صاحب قبر است. علاوه بر آن، بعضاً سنگ ﭼﻬﺎر وجهی یا دو وجهـی به‌صورت عمودی بالای قبر نصب کرده‌اند که با صحنه‌های جالبی از شکل حیوانـات و انسـان منقوش است. این سنگ‌های مصور و فوق العاده جالب را که در مضمون اسلامی منحصربه‌فرد است، کوچ‌نشینان منقوش کرده و مورد استفاده قرار داده‌اند.

قالیچه‌های عشایری لرستان

در جامعه کوچ‌نشینان قالی به‌گونه‌ای بافته می‌شود که در مدت‌زمان کوتاهی به پایان برسد؛ زیرا زندگی در دو منطقه ییلاق و قشلاق و حداقل سالی دو بار کوچ از بین ایـن دو، گسترش صنایع قالی‌بافی را محدود می‌کند. بافت قالیچه‌های عشایری در لرستان بسیار محدود است و عشایر لرستان با پشم گوسفندان خود قالی‌های ضخیمی درست می‌کنند و بنا بر نیـاز خـود برای حیواناتشان از موی بز، جل و نوع بهتر آن را برای اسبان خود می‌بافند.

زنان و دختران لرستان، بافندگان فرش‌های عشایری

در فرش‌بافی عشایری لرستان، کلیه‌ی مراحل بافت توسط زنان و دختران عشایر انجام می‌شود. از چیدن پشم تا حلاجی و مراحل ریسندگی با دوک و دست و رنگرزی آن نیز توسط ایشان انجام مـی‌شـود. از نقشه استفاده نمی‌شود و دار قالی‌بافی چوبی بوده که قابل‌حمل است. در گذشته‌های نه‌چندان دور عشایر نه‌تنها اغلب احتیاجات خانوار خود را از طریق صنایع‌دستی تأمین ﻣـﯽﮐﺮدﻧﺪ بلکه بخشی از آن‌هارا نیز به فروش رسانده و درآمد جانبی برای خانوار ایجاد می‌کردند.

قالی و قالیچه روستایی در لرستان

روستاییان اجتماعاتی هستند که جزء عشایر نیستند و آداب و رسوم خودشـان را دارنـد. شـغل اصلی آن‌ها در لرستان کشاورزی و دامداری است. بالطبع روستاییان نیز انواع صنایع‌دستی را برحسب نیاز و ارزش اقتصادی آن‌ها در اختیار داشته و به علت این که بیشـترین فعالیـت آن‌ها داﻣﭙﺮوري است، غالباً تولیداتی از صنایع‌دستی که مواد اولیه آن‌ها پشم می‌باشد در این مناطق رواج بیشتری دارد. قالی‌بافی، گلیم‌بافی، نمدمالی، ﻣﺎﺷﺘﻪ بافی بیشترین و در واقع اصلی‌ترین فعالیت‌های تولیدی آن‌ها است. قالی‌بافی در روستاها بیشتر به‌صورت غیر آکادمیک بوده و قالی یک پود رواج زیادی دارد که در این نوع از فرآورده‌ها نقوش ذهنی و یا تقلیـدی از سـایر طرح‌های قالی مورد استفاده در منازل ایشان بوده است. اما تعداد محدودی از نقشه‌های اصیل که تقریباً قدمتی در حدود یک قرن را دارند نیز وجود دارند که از گل پتو، نقوش هندسـی و خطوط زاویه‌دار تشکیل گردیده است، و در فرش‌های روستایی‌باف لرستان مورد استفاده قرار می‌گیـرند. قـالی‌های روستایی این منطقه اکثراً خرسک و درشت باف هستند و از نظر ابعاد در اندازه‌های مختلف قالیچـه بافتـه مـی‌شـود. بیشترین ابعاد دو زرعی است که رواج خاصی دارنـد. رنگ‌هـای به‌کاررفته در ایـن نـوع تولیدات تیره و به‌صورت یکنواخت و تند است. مناطق روستایی که بـه ترتیـب اولویـت از نظر کیفی و کمی فعالیت قالی‌بافی دارند در لرستان شامل: روستاهای اطـراف الیگودرز، بروجرد، ﺧﺮم آباد، الشتر، ﻧﻮر آباد، درود و پلدختر هستند. به طور کلی، قالی‌بافی به لحاظ کمی و کیفی در روستاهای شمالی استان لرستان، وضعیت بهتری دارد.

ویژگی‌های فنی فرش‌های دستباف لرستان

دار قالی‌بافی

دو نوع دار قالی‌بافی در مناطق عشایری لرستان وجود دارد. یکی دار افقی و دیگری دار عمودی است. از نظر ظاهری هر دو نوع مشابه‌اند اما تفاوت‌هایی نیز با هم دارند. در لرستان با دار افقی اصولاً سیاه‌چادر از جنس مـوی بـز مـی‌بافنـد و دقیقاً از روش بافـت پوشش لبه چیت و جل اسب و خورجین‌ها و کیسه‌ها و گلیم یا بافته‌های تخت اسـتفاده مـی‌کنند. اما قالی و خورجین‌های گره‌دار را با دار عمودی می‌بافند.

سایر ابزار کار فرش‌بافی

دیگر ابزار کار مورد استفاده در قالی‌بافی عبارتاند از: شانه، چاقو، قلاب قالی‌بافی، سیخ پود کشی.  
شانه، دفه، دﻓﺘﯿﻦ یا ﮐﺮﮐﯿﺖ که اسامی محلی و انواع گوناگونی هـم دارد، وسیله‌ای اسـت کـه برای کوبیدن در بافت قالی به کار می‌رود. به این نحو که پس از بافتن یک رج و برای کوبیـدن گره‌ها و نیز خواباندن پودهای نازک و ضخیم مورد استفاده ﻗﺮار می‌گیـرد. ایـن وسـیله دنده‌هایی شبیه شانه و دسته‌ای چوبین یا فلزی دارد و همان‌طور که گفته شد انواع گوناگون دارد و ضمناً اندازه‌های متفاوتی دارد و قالیبافان هر منطقه از مناطق قالی‌بافی بر اسـاس تولیـد و شیوه‌های بافت، نوع خاصی از آن را مورد استفاده قرارمی‌دهند.

ویژگی‌های فنی بافت در فرش لرستان

ویژگی‌های فرش لرستان را از دو منظر می‌توان مورد بررسی ﻗﺮار داد: یکی از نظر بررسی طرح‌ها و نقوش آن و دیگری در نوع رنگ‌بندی و مهارت فنی بافت آن‌ها.

طرح و رنگ در فرش لرستان

صنعت فرش‌بافی در استان لرستان را می‌توان به دو دسته‌ی کوهستانی و نیمـه کوهسـتانی از نظر جغرافیایی تقسیم کرد. که این خود بیان‌گر رابطه‌ی عمیق محصولات با طبیعت اطراف آن‌ها خواهد بود. مناطق نیمه کوهستانی که بیشتر شامل مناطق شهری هست طـرح‌هـا گـردان و هندسی هستند و بیشتر از روی نقشه می‌بافند. در مناطق کوهستانی فرش‌هایی با طرح‌های هندسی و خطوط زاویه‌دار و شکسته در شکل‌های مختلف اجرا می‌شوند که این امر بیشتر در عشایر و روستاییان مناطق فوق به چشم می‌خورد همچنین از نظر رنگ‌بندی دارای رنگ‌های تند و متضاد هستند و به‌طور کلی فرش‌هایی دلخواه و متناسب با نیازهای زندگی روزمـره بافته می‌شود.

نوع گره در فرش لرستان

در قالی‌های این مناطق از هردو نوع گره‌ی متقارن و نا متقارن در بافت استفاده می‌شود. گره متقارن بیشتر در عشایر و روسـتاییان و شـهرهایی غیـر از الیگـودرز رواج دارد و اخیراً در الیگودرز هم نیز سرایت نموده و بیشتر ترجیح می‌دهند از گره متقارن استفاده کنند. به‌طورکلی قالی‌هایی با این نوع گره از نظر بافت محکم‌تر از گره ﻧﺎ ﻣﺘﻘﺎرن ﻣـﯽ ﺑﺎﺷـﺪ. ﻧـﻮع  ﺷﺎﻧﻪ یا دﻓﺘﯿﻦ ﺑﻪ ﮐﺎر رفته در این مناطق از نوع سنگین هستند.

رجشمار و ابعاد در فرش لرستان

از نظر رجشمار فرش‌هایی که در لرستان بافته می‌شود و بیشتر در مناطق روستایی و شهری آن تولید می‌شود، دارای رجشمار معمولی بین 32 تا 40 است مگر در موردی که اشخاص غیر ﺑﻮﻣﯽ از شهرهایی مانند کاشان و اصفهان و... که سابقاً دارای این هنر باشند انجام دهند و یـا در کارگاه‌هایی که در سال‌های اخیر با دریافت موافقت‌هایی اصولی اقدام به تأسیس نمـوده اﻧـﺪ این کار را توسعه داده باشند که گاهی تا رجشمار 70 نیز می‌بافند. پرز بکار رفته در نود درصد فرش‌های بافت استان در مناطق شهری و روستایی برای خامه (پرز) پشم است و قطعاً تارهـا از جنس نخ پنبه است و اما در قالیچه‌های بافت عشایری و در واقع طرح‌ها و بافته‌هـای اصـیل بومی پشم ﺑﻪ ﮐﺎر رفته دست ریس بوده و توسط خود اهالی رنگرزی می‌شود و دو پـود و یـک پود بیشتر بیشتر بافته می‌شود و ابعاد آن‌ها نیز 150×250 و 300×165 سانتی‌متر است. قالی‌های در ابعاد 6 متری و بالاتر فقط در الیگودرز و نواحی بروجرد و گاه در خرم‌آباد بافتـه می‌شود و دیگر مناطق فقط مبادرت به بافت قالیچه در ابعاد مختلف می‌نمایند. ﺑﻪ طـور کلـی با دیدن یک تخته فرش بافت عشایری و گاه روسـتایی از منـاطق لرسـتان می‌تـوان ﺑـﻪ مراتـب ویژگی‌های رنگ و نقش و بافت و ابعاد و فن بافت را در آن حس نموده و حتی تفاوت آن‌ها را با مناطق همجوار استان به‌وضوح دید.

رنگرزی الیاف فرش در لرستان

در گذشته برای رنگ‌آمیزی پشم در لرستان از رنگزاهای طبیعی استفاده ﻣﯽشد که تماماً از گیاهان یا درختان منطقه جمع‌آوری ﻣﯽگردید. مثلاً برای رنگ زرد از گیاهی به نام ﮔﯿﻨﻮ استفاده می‌ﺷﺪه اﺳـﺖ کـه در ﻣﺤﻞ به‌وفور یافت می‌ﺷﺪه اﺳﺖ. جالب این‌که برای تثبیت رنگ‌ها از ادرار ماده گـاو و گیـاهی به نام ﮔﻨﻞ استفاده می‌کردند و برای رنگ سیاه از درخت ارژنگ یا ارﺟﻦ صمغی را تهیه نموده که اصطلاحاً به جیوه معروف بوده است. جیوه و نخ را با هم می‌جوشاندند و ﺑﻌﺪ از آن همان پشم را در داخل گل سیاه قرار می‌داده و مدت سه روز صبر می‌نمودند که پشم رنگ سـیاه را بـه خـود جـذب نماید. بعد از مدت سه روز ﻧﺦ را از گل خارج و خشک می‌کرده‌اند و ﺑﻌـﺪ از آن شستشـو مـی‌داده و ﺑﺪﯾﻦ صورت نخ سیاه با تثبیت رنگ عالی و ثابت آماده بود.

رنگزاهای طبیعی در فرش لرستان

نـخ هـای پشــمی را در دوغ مــی‌خواباندنــد تــا بــرای رنــگ کــردن آمــاده شــود. رنــگ لاکــی از حشــره قرمز دانه (ﮐﻮﮐﻮس ﮐﺎﮐﺘﯽ) می‌گرفتند. این حشره را در مـاه‌هـای اردیبهشت و خـرداد تقریباً روزانه تا یک کیلوگرم جمع می‌کردند. روناس را از ریشه‌ی گیاه (روبیا تینکتوروم) کـه رنـگ قرمز زنگ نما از آن به دست می‌آید، تهیه می‌کردند. رنگ زعفرانی یا زرد را از کلاله‌ی بوته زعفران (ﮐﺮوﮐﻮس سایت موس) یا پوست انار به دست می‌آوردند. از میوه‌های انگوری یـا تـوت ایرانی (رﻣﻨﻮس ﯾﻮﺗﯽ لیس) و ﮐﻠﺮوﻓﺮوس رنگ سبز ﻣﯽ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ. در این بـین توجـه انسـان ﺑـﻪ رنگ سبز درخشان و بسیار زیبا و جاذبی جلب ﻣﯽ‌ﺷﻮد که به‌خصوص در قالی‌های بافت نیمه اول سده‌ی بیستم لرستان ﺑﻪ ﮐﺎر رفته است.

طرح و نقش در فرش لرستان

در گذشته فرش‌هایی که در لرستان بافته می‌شده به علت این که بیشتر آن‌ها نـزد عشـایر بـوده طرح‌ها اکثراً ذهنی بوده است. بدین‌صورت که بافنده نقشی مانند گنجشـک را در ذهـن خـود می‌گذرانده و سپس آن را روی قالی می‌بافته است. یا از روی طرح قالی‌هایی که از گذشته خود بجای مانده، یک قالی با همان طرح یا نزدیک به آن و یا تلفیق چند طـرح از آن را مـی‌بافتـه‌اند. اما امروزه طرح‌ها به‌صورت نقشه‌هایی کـه شـامل خانـه هـای شـطرنجی هسـت بافتـه مـی‌شوند. در انواع نقشه‌های کاغذی در لرستان جهت محافظت بیشتر و استفاده بهینه‌ﺗـﺮ از آن، از مواد و مصالحی چون چوب و پارچه استفاده می‌شود، نقشه‌های کاغذی بر روی چوب یا پارچه چسبانده می‌شوند. سایر نقشه‌ها که به‌صورت کاغذی در اختیار بافندگان قـرار مـی‌گیـرد به صورت رنگ‌آمیزی روی کپی ﺳﯿﺎه و سـفید از روی نقشـه اصـلی و یـا نقشـه رایانه‌ای اسـت. استفاده از این نوع نقشه‌ها معمولاً در شهر رواج بیشتری دارند؛ اما نقشه‌هایی که روی چـوب یا مقوا چسبانده می‌شوند در بین روستاییان نیز عمومیت فراوان دارند. اما در مورد نحوة تهیـه نقشه‌هایی که روی چوب چسبانده می‌شوند باید گفـت نحـوة چسـباندن نقشـه کاغـذی روی چوب با استفاده از سریش است. به این صورت که با تقسیم‌بندی های خاص، کاغذ شـطرنجی را که نقشه روی آن طراحی و رنگ‌آمیزی شده را با قیچی از هم جداً کرده سپس روی تخته‌های سه لا با چسب سریش می‌چسبانند.

مشهورترین طرح‌ها در فرش لرستان

طرح چنگی ملیچه‌ای (گنجشکی)

واﮔﯿﺮه‌ﻫﺎ در این طرح به شکل لوزی‌هایی هستند که به‌وسیله ﮔﻞ اﻟﻤﺎﺳﯽ‌ﻫﺎ و ﻟﻮﺗﻮس‌ﻫﺎ ﮐﻪ در اﻧﺪازه و اﺑﻌﺎد ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑـﻪ ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ وﺻـﻞ ﻣـﯽ‌ﺷﻮﻧﺪ و گنجشک‌ها و عقاب‌ها درون این لوزی‌ها قرار گرفته‌اند. هم در بافت و هـم در رنگـرزی این نوع قالی مهارت بیشتری دیده می‌شود.

طرح‌های موزاییکی

بعضی از طرح‌ها در فرش لرستان به‌صورت موزاییک طراحی شده‌اند به‌گونه‌ای که متن قالی به اشکال شش و یا چند ﺿﻠﻌﯽ‌ﻫﺎﯾﯽ تقسیم شده و در داخل هر کدام از این خانـه‌هـای هندسـی بـه تنـاوب نقشی از تک گل‌ها، شاخه‌های گل، لوتوس و عناصر تزیینی جهت پر کردن فضا و سایر عناصر مورد علاقه آنان یافت می‌شود.

طرح هراتی

این نقش از اواخر دوره تیموری (قرن 9 ه. ق) و در تمام دوران صفوی مورد استفاده بافندگان بوده است و از آنجا که در دوره تیموریان و در هرات رواج یافت به آن هراتی یا ماهی درهم گفته می‌شود. نقش در اساس، تصویر گلی در انواع مختلف است که نمادی از ماهی به شکل برگ یا خود ماهی یا مرغ، به تعداد دو ﯾﺎ چهار، اطراف گل را احاطه می‌کنند. برگ‌ها نماد ﻣﻬﺮ و گل وسـط نمـاد تولد اوست. در نقشه قالی این منطقه نیز طرح‌هایی مانند علمدار چهار بره، تاج ماهی، طرح شیخ قربانی وجود دارد که ﺑﺎ ریشه‌یابی، منشأ آن‌هابه همین نقوش هراتی می‌رسد.

طرح چهار بره و علمدار

انواع فرش چهار بره یا ﭼﺎروه و علمدار در اطراف بروجرد بافته می‌شوند از گونه‌های قدیم این استان است. در فرش‌های علمدار چهار بره در متن از ﻣﻮﺗﯿﻒ‌ﻫﺎي درشـتی ماننـد گل لوتوس و برگ کنگره به‌صورت واﮔﯿﺮه‌اي استفاده می‌شود. در ایـن قـالی‌ها، ﻧﻘﺸـﻤﺎﯾﻪ‌اي مانند ماهی قابل تشخیص است. رنگ سورمه‌ای تیره به‌عنوان رنگ زمینه انتخاب می‌شود و با انتخاب رنگ‌هایی روشن‌تر سعی در جبران سنگینی رنگ سورمه‌ای متن می‌شود.

طرح شیخ قربانی

نامگذاری این طرح ﺑﻪ احتمال بسیار زیاد برگرفته از نام بافنده آن است. طرح شیخ قربانی نیز در دسته‌بندی طرح‌های هراتی قرار می‌گیرد. در طرح شیخ قربانی، نقشمایه آدمکی جانشین نقشمایه ماهی ﺷﺪه اﺳﺖ. این طرح به‌صورت واﮔﯿﺮه‌اي به‌صورت چهار ماهی است که ﻣﻮﺗﯿﻒ خاص شیخ قربانی جایگزین طرح ماهی ﺷﺪه اﺳﺖ. علاوه بر نقشمایه گل شیخ قربانی، برگ ﻧﻘﺸﺎﯾﻪ‌ﻫﺎﯾﯽ به شکل انسان نیز دیده می‌شود. در این طرح ترنج وجود ندارد و فقط چهار لچک که با خطوط زیگزاگ به وجود آمده‌اند دیده می‌شوند. رنگ سورمه‌ای، رنگ مورد استفاده در متن می‌باشد و سایر رنگ‌ها مانند قرمز لاکی، سبز، زرد ﮔﻨﺪل، نارنجی، آبی سیر و روشن و... بنا به سلیقه بافنده در قالی پخش می‌گردد. این طرح در بخش اﺷﺘﺮﯾﻨﺎن از توابع شهرستان بروجرد بافته می‌شود. اﺷﺘﺮﯾﻨﺎن از مراکز پررونق قالیبافی لرستان است.

جمع‌بندی

لرستان، از جمله مناطقی از ایران است که پیشینه غنی در زمینه تولید فرش دستباف دارد. دست‌بافته‌های این منطقه نقوش اصیل و منحصر به خود را دارند که اغلب آن‌ها در جای دیگری نظیر ندارند. متداول‌ترین رنگ نیز در فرش‌های این منطقه رنگ سرمه‌ای است که بافنده لرستانی سعی می‌کند آن را با رنگ‌هایی روشن‌تر هماهنگ و متعادل سازد و اثری زیبا و چشم‌نواز خلق کند.  

شما می‌توانید جهت  خرید فرش دستباف ،  خرید گلیم و گبه دستباف و همینطور  خرید تابلو فرش دستبافت به صورت اینترنتی و آنلاین از فروشگاه فرش هویدا     استعلام گرفته و کلیه سفارشات خود را ثبت نمایید و هرجای دنیا که هستید کمتر 4 روز کاری آنرا در آدرس مورد نظر تحویل بگیرید.    

اگر علاقه مند به مطالعه سایر مقالات در زمینه فرش دستباف و یا  تابلو فرش دستباف هستید، به قسمت پایگاه مقالات  بازرگانی فرش هویدا     مراجعه نمایید.