نقش «ماهی درهم» در فرش دستباف

نقش اصیل ماهی درهم بر فرش‌های ایرانی

فرش، اثری هنری است و نقش معروف "هراتی" مشهور به "ماهی درهم"، بر زمینه بسیاری از این فرش‌ها خودنمایی می‌کند و در اکثر کانون‌های بافت فرش در ایران از جمله آذربایجان، کردستان، همدان، اراک، خراسان و... بافته می‌شود. در این مقاله قصد داریم به معرفی نقش ماهی درهم و همچنین مهم‌ترین مناطق بافت آن بپردازیم.

معرفی و تاریخچه نقش ماهی درهم

نقش هراتی به عنوان یکی از نقوش مهم فرش ایران با رایج‌ترین عنوان و درواقع یکی از انواع آن یعنی «ماهی درهم» شناخته می‌شود. این نقش نگاره‌ای است متشکل از دو برگ خمیده متقابل (به صورت قرینه) که گل بزرگی مانند نیلوفر یا شاه‌عباسی را در میان گرفته‌اند. این دو برگ درواقع نقش دو ماهی بوده که بعدها به دو برگ تبدیل شده‌اند. این نقش در اواخر دوره تیموری و اوایل دوره صفوی به صورت نقشی رایج در هنر ایران به‌خصوص فرش درآمد و از این زمان در بیشتر حوزه‌های بافندگی فرش ایران متداول گردیده و به کشورهای دیگر همچون هند، قفقاز، ارمنستان، ترکیه، سوریه، مصر و غیره منتقل شده است.

«ماهی درهم» ریشه در فرهنگ ایران باستان دارد

طرح ماهی درهم از قدیمی‌ترین و رایج‌ترین طرح‌های فرش ایران است. این طرح اغلب به صورت یک واگیره هست و بافنده همان واگیره را در طول و عرض فرش تکرار می‌کند. در این طرح یا واگیره یک حوض به صورت لوزی با چهار برگ، ماهی در اطراف آن مشاهده می‌شود. طرح‌های ماهی در هم در نقاط مختلف ایران به نام‌های مختلفی مشهور است. مهم‌ترین انواع آن عبارتند از: ماهی هراتی، ماهی فراهان، ماهی زنبوری، ماهی کردستان و ریزه ماهی است. ماهی درهم، نقشی زیبا، ماندگار و مورد پسند بازارهای دنیا است که ریشه در فرهنگ ایران باستان دارد. از آنجا که این طرح، در دوره تیموریان و در هرات، مرکز هنری و سیاسی آن دوره، رواج یافته و تعداد زیادی طرح شاهانه، چه در فرش و چه در معماری با این طرح شکل گرفته است؛ به نام طرح هراتی نیز شناخته می‌شود. اساس نقشه‌های هراتی دو ماهی است که گل بزرگی (معمولاً هشت پر) را در میان گرفته‌اند. محققان بر این عقیده‌اند که این نقش با ایران باستان و آیین مهر ارتباط دارد. در آیین مهر، باور بر این بوده که مهر (میثره/ میترا) درون آب متولد شده است. به همین دلیل در آثار این آیین، مهر را به صورت کودکی بر روی نیلوفر آبی و در حال بیرون آمدن از آب توسط دو ماهی دلفین تصویر می‌کنند (همان). همچنین در اوستا از دو ماهی مینوی یاد می‌شود که اورمزد آنان را مأمور حراست و نگهبانی گیاه گوکر از آسیب اهریمن نموده است.

انواع نقش ماهی درهم یا هراتی

طرح سرتاسری ماهی درهم از تکرار نقش مایه اصلی و به هم پیوستن آن‌ها به وجود می‌آید. از تکرار متقارن چهار نقش مایه ماهی درهم، یک نگاره لوزی که آن را «چرخ و فلک» نامیده‌اند در وسط شکل می‌گیرد و معمولاً در بالا و پایین هر چرخ و فلک نگاره شیوه یافته‌ای که از خانواده نقش مایه‌های نیلوفر آبی یا نخل بادبزنی است قرار می‌گیرد. نقش مایه لوزی را می‌توان نماد حوض و گل هشت پر وسط آن را سمبل نیلوفر آبی نیز دانست. طرح ماهی در هم به دو صورت عمد تقسیم می‌شود: 1. ماهی درهم با لوزی 2. ماهی درهم بدون لوزی

نقش «ماهی درهم» در کدام مناطق ایران بافته می‌شود؟

شهرهایی که در بافتن نقش مایه ماهی درهم مشهورند عبارتند از ساروق، فراهان، اراک، سنه (سنندج)، بیجار، همدان، زنجان، تبریز، خوی، مشهد، بیرجند، درخش، ایل قشقایی. نقش‌مایه ماهی درهم در بیرجند به نام «ریزه ماهی» مشهور است. نقشمایه "ماهی درهم" در حال حاضر در بیشتر مناطق بافت فرش در ایران با نام‌ها و عناوین مختلفی چون ماهی فراهان، ماهی بیرجند، ماهی همدان، ماهی سنه، ریزه ماهی، خرده ماهی، مرغ و ماهی، تیغ ماهی، ماهی زنبوری، ماهی شانه‌ای و... تولید می‌شود که در ساختار کلی تمام واگیره‌های آن‌ها یک گل هشت پر در وسط و دو برگ خمیده در اطراف آن ترسیم شده و اطراف آن‌ها را مجموعه‌ای از ریزنقش‌مایه‌ها به صورت گل، غنچه، بند و برگ‌چه فرا گرفته‌اند. این واگیره پس از سیر در مناطق مختلف ایران و به دلیل بافته شدن با تکنیک‌های مختلف بافت فرش (تخت، نیم لول و تمام لول)، با تغییرات محدودی مواجه شد.

ویژگی‌های فرش ماهی درهم در مناطق مختلف ایران

همانطور که گفته شد، بافت فرش با نقش اصیل ماهی درهم در تعدادی از مناطق ایران رایج است. در ادامه به برخی از مهم‌ترین مناطق بافت فرش ماهی درهم و ویژگی‌های هر یک اشاره می‌کنیم.

نقش ماهی درهم در فرش تبریز

نقش ماهی درهم در فرش تبریز از انواع هراتی شهری‌باف و معمولا از نوع لوزی‌دار است. در قالی‌های واگیره‌ای و لچک و ترنج ساده یا چند متن (با مرزبندی‌های منحنی و دالبری) تمامی سطح زمینه را پر کرده و به صورت خلاصه شده هستند و جزئیات چندانی ندارند. معروف‌ترین انواع ماهی تبریز، ریز ماهی و ماهی مارلان هستند. واگیره ماهی تبریز مربع شکل است و شامل اجزایی چون دو ماهی برگی شکل، گل‌ها، و غنچه‌های مبدأ ماهی بر بالا و پایین لوزی، گل هشت‌پر (مابین ماهی‌ها، لوزی‌ها و گوشه‌های واگیره) و گل‌های پنج‌پر کوچک در طرفین لوزی‌ها است. نوع قرارگیری نقش‌مایه در واگیره به صورت مورب است و لذا حالت آنها به دور گل مرکزی به صورت چرخان (تداعی حالت گردش) است و فرم مدوری را ایجاد می‌کند. رنگ‌بندی در ماهی تبریز اهمیت فوق‌العاده‌ای دارد و باعث تمایز زمینه‌های اصلی، ترنج و لچک می‌شود. همچنین اشکال هندسی خاصی از نوع جای‌گذاری رنگ‌ها در زمینه پدید می‌آید. زمینه اصلی فرش به رنگ آبی و سرمه‌ای است و زمینه ترنج و لچک‌ها به رنگ‌هایی همچون کرم، روناسی و پیازی است

نقش ماهی درهم در فرش اردبیل

در حال حاضر نقش ماهی یکی از رایج‌ترین و پر فروش‌ترین طرح‌ها در شهر اردبیل است که بیشتر به صورت سفارشی و اغلب در اندازه‌های پرده‌ای بافته می‌شود. فرش‌های ماهی درهم روستایی و عشایری نیز در اردبیل در اندازه‌های کناره، پشتی و پادری بافته می‌شود و در بازار اردبیل به نام محل بافت یا با نام نقش اولیه خود معروف است و از آن جمله می‌توان به ماهی پیرماذر (یکی از محلات حومه اردبیل که نقش ماهی‌های آن به شکل بادامی است)، ماهی قولتوق (اندازه ماهی‌ها خیلی درشت و بزرگ است)، ماهی سلمان آباد، ماهی بیجار (دارای ماهی‌های ریز) و ماهی سنه (ماهی‌های ریز در لچک و ترنج‌های متحدالمرکز) اشاره کرد.

نقش ماهی درهم در فرش سراب (مشایخی)

ماهی مشایخی در اصل متعلق به سراب است که در مناطق دیگری همچون آذربایجان شرقی و استان مرکزی نیز بافته می‌شود. ماهی مشایخی نلفیقی از سبک روستایی و شهری است و به نظر می‌رسد که شیوه بافت نیم‌لول در ایجاد آن مؤثر باشد. تعادل رنگی و رعایت تناسب در طراحی، یکی از ویژگی‌های ماهی مشایخی است. این نقش معمولاً در طرح لچک و ترنج چند متن اجرا می‌شود (متحدالمرکز) که رنگ زمینه متن‌ها با هم متفاوت است. ماهی مشایخی مشابه ماهی تبریز است با این تفاوت که اندازه واگیره آن درشت‌تر، طراحی آن شکسته‌تر و خطوط جدا کننده متن‌ها، صاف و زاویه‌دار است. در فرش‌های ماهی درهم سراب رنگ زمینه معمولاً آبی، سرمه‌ای، لاکی و شیری است و برای نقوش از رنگ سبز، قرمز، شیری و آبی استفاده می‌شود.

نقش ماهی درهم در فرش بیرجند

نوعی نقش ماهی درهم یا هراتی در بیرجند و مود و روستای درخش با نام «ریزه ماهی» (ماهی مود) بافته می‌شود که یکی از طرح‌های اصلی و غالب این منطقه به شمار می‌رود. این نقش در قالب طرح سراسری، لچک و ترنج (ریزه ماهی خورشیدی) و ترنجی (سه متن، پنج متن و هفت متن) اجرا می‌گردد. فرش ماهی درهم مود هم به سبک شهری و هم به سبک روستایی بافته می‌شود و از نوع هراتی لوزی‌دار است. نوع قرارگیری ماهی نسبت به گل مرکزی در واگیره به صورت مورب یا مورب نزدیک به عمود است و حالت آن چرخان است و فرم مدوری ایجاد کرده است. واگیره در قالب‌های لچک ترنجی (با ترنج خورشیدی) و واگیره‌ای، سراسر متن را پوشانده و اندازه آن کوچک و به شکل مربع است. از جمله مشخصات فنی قالی‌های ماهی درهم منطقه بیرجند می‌توان به ریز بافتی، استفاده از تار و پود پنبه‌ای و پرز پشمی، پودکشی به صورت چند چین یک پود و استفاده از گره نامتقارن (فارسی) اشاره نمود. در این نقش از حاشیه بته‌دار سماوری استفاده می‌شود. این فرش‌ها در اندازه‌ها و اشکال متفاوتی از جمله مربع بافته می‌شوند، ولی در میان آن‌ها قالیچه و کناره به نسبت کمتر دیده می‌شود. ابعاد بزرگ برای تقاضای داخلی و ابعاد کوچک برای تقاضای خارجی بافته می‌شود. رنگ‌های آبی، کرم و لاکی، رنگ‌های غالب در فرش ریز ماهی بیرجند هستند.  

فرش ماهی سالارخانی بلوچ

معروف‌ترین نقش هراتی در نواحی بلوچ نشین، ماهی سالارخانی (متعلق به طایفه‌ای به همین نام) است. این نقش از نظر میزان اهمیت، جزو طرح‌های فرعی و به نسبت سایر نقوشی همچون درختی، غیر رایج محسوب می‌شود. این نقش همچون سایر نقوش بلوچ به سبک عشایر و از نوع هراتی لوزی‌دار است که لوزی آن از نوع نقش‌مایه‌های محلی منطقه (دارای زوائد کله قوچی یا دندانه‌دار) تبعیت می‌کند. نوع قرارگیری ماهی نسبت به گل مرکزی در برخی موارد مورب و در مواردی افقی است؛ به طوری که گویی ماهی‌ها رو و زیر گل قرار گرفته‌اند و یا اینکه کنار گل قرار گرفته‌اند تا آن را در بر بگیرند. بنابراین تداعی حالت چرخش در این نوع بسیار ضعیف است. ماهی‌ها به دور گل، فرم بیضی و در برخی موارد فرم دایره ایجاد می‌کنند. نقش ماهی سالارخانی به صورت بزرگ و معمولاً در قالب ترنجی اجرا می‌شود. رنگ‌های به کار رفته در این نقش به تبعیت از سبک بلوچ، عمدتاً رنگ‌های تیره با زمینه لاکی، قهوه‌ای و سیاه است. هراتی‌های بلوچ معمولاً در ابعاد کوچک (ذرع و چارک/ ذرع و نیم) بافته می‌شوند و حاشیه‌های به کار رفته در آن شامل نقش‌مایه‌های بومی همچون زنجیره‌های کله قوچی و در برخی موارد حاشیه دوستکامی و حاشیه هراتی به صورت موازی و همجوار است.

نقش ماهی درهم بر فرش‌های قشقایی

از مهم‌ترین شاخصه‌های فرش‌های هراتی قشقایی که در برخی نمونه‌ها وجود دارد، متفاوت بودن رنگ لوزی‌ها در یک قالی است. از حاشیه رایج در این فرش‌ها می‌توان به دوستکامی، هراتی، و شکری اشاره کرد. ضمن این که استفاده از حاشیه‌های فرعی معروف به ماهی نیم گل (کاسه- بشقاب) نیز در کنار حاشیه اصلی رواج دارد. بهره‌گیری از رنگ‌های شاد و درخشان همچون قرمز، طلایی، سبز و آبی مینایی از مهم‌ترین شاخصه‌های فرش‌های ماهی درهم قشقایی است.

نقش ماهی درهم بر فرش‌های کردستان (سنندج)

ماهی سنه (ماهی سنندج) از معروف‌ترین انواع ماهی است که به دو شیوه ریز و درشت بافته می‌شود. ماهی درشت را سگ ماهی و ماهی ریز را زنبوری می‌گویند. اندازه نقش ماهی به‌تدریج کوچک شده و به نقش شاخص سنه تبدیل گردیده است. نقش ماهی درهم در سنه معمولاً به سبک‌های عشایری و روستایی در نوع لوزی‌دار اجرا می‌شود. ماهی سنه بسیار خلاصه و تجریدی است و قرارگیری نقش‌مایه ماهی آن به صورت مورب و در مواردی نزدیک به افقی است. حالت ماهی نسبا به گل مرکزی نسبتاً چرخان است و فرمی تقریباً بیضی ایجاد می‌کند. تعداد لوزی‌های تشکیل شده در متن به دلیل ریز نقش بودن بسیار زیاد است. نقش ماهی درهم در سنندج معمولاً در قالب‌های لچک و ترنج، سه ترنج، ترنجی، و واگیره‌ای سراسر متن و در برخی موارد تنها اجزایی از متن را می‌پوشاند. ترنج در این فرش‌ها معمولاً شش ضلعی یا هشت ضلعی نامنظم و دارای سر ترنج‌های کله گاوی است و این یکی از مشخصه‌های ترنج‌های فرش سنه است. رنگ آبی در فرش‌های سنندج بسیار شفاف است و رنگ زرد آن مانند طلایی است. از دیگر رنگ‌های غالب این فرش می‌توان به رنگ‌های قرمز و قهوه‌ای اشاره کرد.

نقش ماهی درهم بر فرش ساروق

نقش ماهی درهم از نقوش اصلی و مهم فرش‌های ساروق است که به سبک روستایی بافته می‌شود. نقش ماهی ساروق از نوع لوزی‌دار، بسسیار ریز و ظریف، متراکم و فشرده است که تداعی کننده پارچه‌های نفیس و ریز نقش است. نوع قرارگیری نقش‌مایه ماهی به دور گل به صورت مورب، چرخان و منحنی است. نقش‌مایه ماهی به صورت کوچک، باریک و کوتاه با سر لوزی شکل به حالت خمیده و با خطوط شکسته نقش بسته است. نقش نیلوفر آبی در فرش‌های ماهی ساروق به شیوه هندسی و تجریدی دوره ساسانی استفاده شده است. طرح ماهی درهم ساروق در قالب طرح لچک و ترنج، سراسر متن را پوشانده و تفکیک بخش‌های متن، با تفاوت رنگی ایجاد شده است. رنگ‌های سرمه‌ای، لاکی، آبی، قرمز، دوغی و کرم برای زمینه و رنگ‌های زرد، سبز و قرمز روشن برای نقوش مورد استفاده قرار می‌گیرد.

سخن پایانی

نقش ریزماهی یا ماهی درهم یکی از نقوش اصیل و متداول در فرش‌های ایرانی است که در برخی از مناطق فرش‌یافی ایران همچون کردستان، ساروق، اردبیل، بیرجند و.... بافته می‌شود. اساس این نقش ماهی‌ها یا برگ‌هایی هستند که به دور یک گل مرکزی می‌چرخند؛ اما چکونگی ترسیو و بافت نقش و همچنین رنگ‌بندی آن در هر یک از مناطق ذکر شده منحصر به فرد است. با خرید فرشی با نقش «ماهی درهم» می‌توانید صاحب یکی از اصیل‌ترین و زیباترین فرش‌های ایرانی باشید.

شما می‌توانید جهت  خرید فرش دستباف ،  خرید گلیم و گبه دستباف و همینطور  خرید تابلو فرش دستبافت به صورت اینترنتی و آنلاین از  فروشگاه فرش هویدا استعلام گرفته و کلیه سفارشات خود را ثبت نمایید و هرجای دنیا که هستید کمتر 4 روز کاری آنرا در آدرس مورد نظر تحویل بگیرید .    

اگر علاقه مند به مطالعه سایر مقالات در زمینه فرش دستباف و یا  تابلو فرش دستباف هستید، به قسمت پایگاه مقالات  بازرگانی فرش هویدا مراجعه نمایید.