نقش «محرمات» در فرش دستباف

آشنایی با فرش‌های طرح محرمات

طرح محرمات از جمله طرح‌های اصیل و کهن فرش ایران است که نمود آن علاوه بر فرش، در سایر هنرهای سنتی نیز دیده می‌شود. این طرح پیشینه غنی در ایران دارد و اکنون نیز می‌توان نمونه‌های آن را در فرش‌های مناطقی همچون کردستان، فراهان، ایل قشقایی، درخش و بیرجند می‌بافند. اگر به فرش‌هایی با ظاهر راه‌راه و منحصربه‌فرد علاقه‌مند هستید با ادامه مطالب همراه باشید زیرا قصد داریم در این مقاله به معرفی فرش‌های ایرانی با طرح محرمات بپردازیم.

پیشینه طرح محرمات

پیشینه طرح محرمات به قبل از دوره تیموری و ظهور طرح‌های گردان باز می‌گردد. در نگاره‌های ایرانی و سفالینه‌های متعلق به دوره سامانی و سلجوقی نیز رد و نشان این طرح مشهود است. در برخی از منابع قدمت نقش محرمات به دوران هخامنشی و ساسانی نسبت داده شده است. طرح محرمات به صورت نقش راه‌راه و نواری سراسر طول دستبافته را می‌پوشاند و هر نوار می‌تواند با نقش و یا رنگ مزین گردد و یک نقش و رنگ در طول قالی تکرار می‌گردد و در این راه‌راه ها نقش مایه‌های مختلف از قبیل گل، شاخ و برگ و حیوانات استفاده می‌شود و گاه با طرح‌های دیگر تلفیق می‌شوند. طرح محرمات در مناطق مختلف ایران همچون تبریز و کاشان و کرمان و بیرجند تولید می‌شود همچنین این طرح در اکثر دستبافت‌های بدون پرز همچون گلیم و جاجیم نیز استفاده شده است.

قدیمی‌ترین نشانه‌های طرح محرمات

کهنه‌ترین اثری که از نقشه‌ی محرمات داریم بر جامه‌ی زنان و مردان ایرانی سده نوزدهم پیش از میلاد آن هم در کتیبه‌های مصری است. جامه زنان ایرانی در این کتیبه‌ها دارای چنان نقشی است که یکی از مصرشناسان برجسته در باره آن‌ها گفته است که یادآور فرش‌های ایرانی است. نوارهای کاملاً سراسری با نقش‌های تکراری که یادآور خط نوشته و دعا است در این جامه‌ها به چشم می‌خورد.

محرمات، یکی از کهن‌ترین نقوش فرش ایرانی

قراین و شواهد تاریخی حکایت از آن مي‌كند که نقش محرمات یکی از کهنه‌ترین نقش‌های فرش‌بافی ایران است. طرح محرمات در ظروف سفالی لعابدار سده‌های چهارم و پنجم هجری دیده می‌شود و همچنین پارچه‌هائي که از همین تاریخ از مازندران و طبرستان باقي مانده و یا ظرف‌های سفالی لعابدار منقوش اواخر سده ششم که از آمل و ساوه به دست آمده که با نقش و طرح محرمات تزیین شده‌اند. در صنعت ابریشم‌بافی پررونق گرگان و طبرستان سده‌های چهارم تا ششم هجری نقش محرمات آن چنان رواج داشته که بیش از دو سوم لباس‌ها و فرش‌ها و پرده‌ها و خیمه‌ها و رو اندازهایی که در یکصد و نه قطعه مینیاتور، قدیمی‌ترین نسخه‌ی قابوس‌نامه نقاشی شده به نقش محرمات است.

شاخصه‌های فرش‌هایی با نقش محرمات

در فرش‌هایی با نقش محرمات، متن فرش یا از جهت طولی و یا به صورت مورب (به صورت عرضی نیز در فرش‌های دیگر کشورها و پارچه‌های ایرانی و مفرش‌ها که خورجینی هستند که فرش یا رختخواب در آن جای می‌گیرد، وجود دارد) و به ردیف‌هایی موازی با عرض اکثراً مساوی تقسیم شده و درون این الگوی موازی با اشکال و نقوش متفاوت پر می‌شود. نقشمایه مسلط محرمات قلمدانی و بته است. به عقیده کارشناسان، قبل از دوره مغول تنها نقش‌های که بتوان با اطمینان از آن سخن گفت محرمات است. محرمات نقشه‌ی بسیار ساده‌ای است. تقسیم یک سطح به نوارهای باریک چه راست چه مورب و کار مشکلی نیست. نام محرمات که هیچ ربطی به ماه محرم ندارد و در پاکستان مَهرمَت تلفظ می‌شود نشان می‌دهد که احتمالاً نوارهای باریک محرمات با مَهر قبل اسلام به معنی دعا مربوط است. در زبان ساسانی مَهر (mahr) به معنی دعاست. این واژه در مازندران باقي مانده است. ظاهراً در ایران برای رد گم کردن و شکل مَهر را در کلمه عوض کرده و به محرم ارتباط داده‌اند تا مورد انتقاد واقع نشود. به عبارت دیگر، در این طرح که کل متن فرش از جهت طولی به چند ردیف موازی تقسیم می‌گردد، درون هر یک از این ردیف‌ها با نگاره‌هائي همچون بته جقه یا انواع اسلیمی یا ختایی و گل و برگ‌های دیگر تزئین می‌گردد. این نقشه نامی ظاهراً عربی دارد اما اصالتاً فارسی است و شاید معرب شده باشد تلفظ این واژه در پاکستان که عده‌ای از واژه‌های اصیل ایرانی مثل قالی (کالین) را حفظ کرده است یعنی نشان می‌دهد که mahramat واژه اساساً ایرانی و به معنی نوار یا ورقه‌ای است که دعا را روی آن می‌کشیده یا می‌نوشته‌اند.

انواع طرح‌های محرمات

معروف‌ترین این نوع طرح محرمات بته جقه‌ای است. طرح محرمات بته با زمینه الوان که طرحی است بر اساس نقشه‌ی محرمات با تکیه بر نگاره‌ی بته. این طرح نخست در نقشه‌های گلیم و سپس در ترکیب با بته جقه در قلمکاری اصفهان پیدا شده و آنگاه در فرش راه پیدا کرد. در متن فرش همچنان که در طرح محرمات معمول است، خط‌های موازی هم دیده می‌شود که در درون هر دو خط ردیف بته جقه نقش شده است. سایر طرح‌های رایج فرش محرمات عبارتند از:  
طرح محرمات قلمداني سراسری   
طرح محرمات گل ریزچند رنگ   
طرح محرمات گل ریز یک رنگ

طرح محرمات مورب

همچنین محرمات ممکن است مورب باشد. یعنی نوارها نسبت به حاشیه‌های فرش یا بافته به یک طرف و گاه از میانه‌ی چهار ضلع متن رو به یک طرف مورب باشد. نیز ممکن است با ترنج و لچک ترنج و عناصر دیگری همراه باشد. و ممکن است محرمات فقط با پشت سر هم قرار گرفتن نقش‌ها یا ردیف‌هایي از نقش‌ها شکل گیرد و بین ردیف‌های حاشیه یا مرز مشخصی وجود نداشته باشد. گاه ترتیب نقش‌ها طوری است که هم مستقیم و هم مورب واقع مي‌شود. این دوگانگي به جذابیت نقشه مي افزاید. معمولاً حاشیه‌های چنین نقشه‌ای مخصوصاً نقشه‌های گل‌دار با آن هماهنگ است. در این مورد البته نقش اصلی با حاشيه‌ي اصلی است که پهن‌تر و نمایان‌تر است.

فرش «محرمات وکیلی» در کردستان

وکیلی نیز از طرح‌های قدیمی سنندج است که نقشه آن بر اساس زمینه‌ای راه‌راه با ردیف‌های يک در میان برگ و گل‌های بزرگ و کوچک است که همه به صورت شکسته نقش شده است و وسط زمینه راه‌راه نیز ترنجی با نقش هندسی پر شده است.

ویژگي نقشه‌ی محرمات 

در فرش طرح محرمات به این صورت است که نقش راه‌راه سراسر طول فرش را پوشانده و یک نقش و رنگ در طول قالی تکرار می‌گردد و در این راه‌راه‌ها نقش مایه‌های مختلف از قبیل گل، شاخ و برگ و حیوانات به کار رفته است. نوارها گاه همچون خطی يکدست است و گاه از مجموعه‌ای از شکل‌های هندسی تشکیل می‌شود. هر بخشی نیز رنگ و نقش ویژه‌ی خود را دارد و نقش‌ها، نگاره‌هایی است که تکرار می‌شود. گاهی نیز ترنجی در وسط فرش نقش می‌شود که خط یا خط‌هایی راه‌راه را قطع مي‌كند. البته طرح محرمات غالباً بدون ترنج است و به ندرت همراه ترنج با خصوصیاتی که ذکر شد ترسیم می‌شود و به تکرار در تمام سطح فرش به کار می‌رود. نقشه‌های محرمات بسیار ساده هستند و در واقع هر نوار با مرزهای خود سامانه‌های طرح را نشان می‌دهد. مجموع مرزهای نوارها بخش اصلی سامانه‌های طراحی را در بر می‌گیرد. با توجه به نوع نقش‌های هر نوار، باید در کشف سامانه‌های افقی کوشید. به ندرت ممکن است نقشه‌ی محرمات طوری باشد که نوارها به صورت مورب باشد. ترتیب ناهمسان نقش‌ها در طول نوار و در عین حال فاصله‌های مشخص آن‌ها می‌تواند عامل چنین نقشی شود. گاه این نوارها در بعد بزرگ‌تری معنی پيدا مي‌كند؛ برای مثال در نقشه محرماتی که داده می‌شود اضلاع مورب شاخه‌هایی که در طول هر نوار تکرار شده‌اند، یک در میان با هم در یک سامانه جای می‌گیرند.

فرش محرمات، تکرار نقش‌ها است

طبق آن‌چه گفته شد، در نقشه‌ی محرمات تکرار دارای نقش اساسی است و در واقع محرمات هم یکی از نقشه‌های تکراری است و موازین و معیارهای نقشه‌های تکراری در آن صادق است. به ویژه از آنجا که محرمات گرفته از دعاها است و ویژگی دعا تکرار است. چه بسیار تکرارهایی همسان و حتی تکرار یک نقش چنین نقشه‌ای را شکل می‌دهد. اما در مواردی که تعداد نقش‌ها بسیار زیاد است تعیین الگوی تکرار محتاج دقت و ایجاد نظم‌های گوناگون است. به طوری که نقشه از سامانه‌های سنجیده‌ای برخوردار شود و عیب‌هایی که برای نقشه‌های تکراری شمردیم در آن دیده نشود. نقشه‌های محرمات ممکن است در عرض شکل یکسانی نداشته باشند. مثلاً نوارها یک یا دو ردیف در میان یکسان باشند یا اجزائشان هم‌اندازه باشد. بدیهی است این کارها از ویژگی تکرار می‌کاهد و در نتیجه اثر محرمات را از بین می‌برد یا کم می‌کنند. به همین دلیل ارجحیت و شیوع با نقشه‌هایی است که شکلی منظم دارند و زیبایی نقش و رنگ‌بندی بر زیبایی نقشه می‌افزاید. نقشه محرمات را به گروه‌های دو رنگ، سه یا چهار رنگ و نیز پهن و باریک و یا از لحاظ شکل (عمودی، افقی، مورب، جناغی) می‌توان تقسیم کرد. منطقه‌ی قشقایی تنها جایی است که همه انواع محرمات پهن و باریک به رنگ‌ها گوناگون در آن بافته می‌شود. در نوع دو رنگ همواره یک رنگ آن سفید و رنگ دیگر مشکی یا سرمه‌ای و یشمی است.

مناطق بافت فرش محرمات

منطقه کردستان، فراهان، قفقاز و ایل قشقایی از مهم‌ترین مناطق بافت فرش با نقش راه‌راه هستند که محرمات را در گروه‌های چند رنگ با نوارهای پهن می‌بافند. در تبریز و ایلات بهارلو و بولوردی‌ها فرش محرمات به صورت نوارهای باریک چسبیده به هم بافته می‌شود. در ایل بولوردی‌ها فرش‌های محرمات را به عنوان روزینی استفاده می‌کنند. در منطقه‌ی درخش (بیرجند) نیز محرمات با نوارهای پهن بافته می‌شود. در آذربایجان شوروی، محرمات با نوارهای باریک بافته می‌شود و اخیراً در قم نیز فرش محرمات به پیروی از الگوهای قشقایی بافته می‌شود.

فرش محرمات بیرجند 

همانطورکه گفته شد، طرح محرمات در مناطق مختلفی بر فرش نقش شده است. از تبریز و اصفهان و کرمان و کاشان تا ایلات و عشایر قشقایی و شاهسون. در بیرجند نیز طرح محرمات به عنوان یک طرح اصیل همواره مورد توجه تولیدکنندگان فرش بوده است. در منطقه درخش بیرجند، فرش محرمات با ویژگی‌های محلی و متفاوت بافته می‌شود. همچون تعدادی دیگر از طرح‌های این شهر، طرح محرمات نیز احتمالاً طرح تقلیدی از سایر مناطق همچون کرمان است. و ناگزیر سبک طرح محرمات منطقه درخش بیرجند، متأثّر از سبک طراحی محرمات کرمان است. طرح محرمات درخش و به طور کل بیرجند، واگيره‌ای و شامل نوارهای عمودی است و فواصل نوارها با نقوش هندسی تزئین شده و در ضمن از شلوغی بيش از حد طرح می‌کاهد. نقش اصلی طرح محرمات، بته جقه است که همراه با نقوش ساده و تزئینی دیگر و همچنین گل‌های فرنگ، متن نوارها را پر می‌کنند. گاهی اوقات برای جلوه بیشتر طرح، از بندهایی برای پیوستگی بیشتر نوارها استفاده می‌شود.

حاشیه در فرش محرمات بیرجند

حاشیه در فرش محرمات بیرجند نیز از متن فرش تبعیت مي كند و متشکل از نقوش هندسی، بته جقه و گل‌های فرنگ است. اما نقوش حاشیه به گونه است که متمایز از طرح متن فرش باشد تا تمایز متن و حاشیه تأمین گردد. معمولاً حاشیه‌ها باریک‌تر و ساده‌تر از نوارهای متن مرکزی فرش هستند.

رنگ در فرش محرمات بیرجند

رنگ در فرش محرمات بیرجند، متشکل از رنگ‌های کرم، قهوه‌ای، قرمز و آبی در فام‌های مختلف است. محرمات در منطقه‌ی درخش در سه نوع متداول است: محرمات جمشیدی، محرمات شرکت شرق، محرمات کامیابی. در محرمات کامیابی رنگ و ابعاد و طرح ستون‌های عمودی متفاوت است، به این صورت که رنگ‌ها به ترتیب از چپ به راست عبارتند از: ماسی، لاکی، قهوه‌ای. نگاره‌ها نیز عبارتند از: یک نگاره بوته و ماهی که در سه نوار مساوی تکرار می‌شود با رنگ کرم.

سخن پایانی

نقش محرمات، یکی از کهن‌ترین و خاص‌ترین نقوش فرش ایرانی است. در حقیقت اگر طرفدار فرشی با نقوش راه‌راه و رنگ‌بندی متنوع اما هماهنگ هستید که بازگو کننده اصالت محل بافت خود نیز باشد، فرش محرمات بهترین انتخاب است.  

شما می‌توانید جهت  خرید فرش دستباف ، خرید گلیم و گبه دستباف و همینطور  خرید تابلو فرش دستبافت به صورت اینترنتی و آنلاین از  فروشگاه فرش هویدا استعلام گرفته و کلیه سفارشات خود را ثبت نمایید و هرجای دنیا که هستید کمتر 4 روز کاری آنرا در آدرس مورد نظر تحویل بگیرید.  

اگر علاقه مند به مطالعه سایر مقالات در زمینه  فرش دستباف و یا  تابلو فرش دستباف هستید، به قسمت پایگاه مقالات  بازرگانی فرش هویدا مراجعه نمایید.