نقش «شاه عباسی» در فرش دستباف

نقش گل شاه‌عباسی بر فرش ایرانی  

گل شاه‌عباسی یکی از نقوش مشترک مابین بسیاری از هنرهای ایرانی، به خصوص فرش دستباف است. این نقش به زیبایی بر روی بسیاری از فرش‌های مناطق مختلف ایران به اشکال و رنگ‌های مختلف نقش می‌بندد و می‌توان گفت در حال حاضر یکی از متداولترین طرح‌ها در فرش ایرانی است. در این مقاله به معرفی نقش شاه‌عباسی و انواع آن در فرش دستباف می‌پردازیم.

ریشه نقش شاه‌عباسی  

نقوش گیاهی گاه به شکل عینی و واقعی، گاه به‌صورت انتزاعی و استلیزه در تزیینات و هنرها ﺑﻪ ﮐﺎﺭ رفته است. گاه تصاویری همچون گل‌های رز، صد برگ، گل ﺳﺮﺥ، بوته‌های مارپیچ، ریسه‌های گل، نقوش گل و گلدان، درخت زندگی، بوته‌هایی با انواع گل‌های زیبا و رنگارنگ با حفظ جنبه واقع‌گرایی عیناً تصویر شده‌اند. نقوش گیاهی گاهی نیز در هیأت اسلیمی‌ها و ختایی‌های متنوع با حرکاتی مواج و باشکوه به نمایش گذاشته می‌شوند. در این شیوه هنرمند تلاش می‌کند بیش از آن که نقوش گیاهی را از نقطه‌نظر میزان طبیعت‌گرایی که در برﮒﻫﺎ و گل‌ها قابل مشاهده است نشان دهد، به شکلی ژرف و عمیق از منظر حس معنوی، روحانی ﻭ نیز تأثیرگذاری بر روح و جان آدمی این نگاره‌ها را بکار گیرد و با همراه کردن نقش‌مایه‌های گیاهی به جریانی از خطوط مواج و تبدیل ﺑﻪ نوعی چرخش پیچک‌ها ﻭ برﮒﻫﺎﻱ متحرک، به آن‌ها حرکتی دائمی بخشد.

پیشینه گل شاه‌عباسی  

هر چند طرح‌های اسلیمی و ختایی ریشه در هنر پیش از اسلام دارند اما با ورود اسلام به ایران و محدودیتی که شرع برای ترسیم چهره‌ی انسان و بعضی از حیوانات ایجاد کرد، این طرح‌ها در هنر اسلامی رشد یافت و مراحل تکاملی خود را پیمود. ﮔﻠﺠﺎﻡ یا گل شاه‌عباسی در فرش‌بافی گلی است که هزاران سال است فکر مردمان چین و مصری را به خود جلب کرده و نشانه‌ی طراوت است. در عهد قدیم در آسیا مورد قبول بوده و نماد خورشید در بین این مردمان بوده است. در آثار ﺑﻪ دست آمده از استان همدان به جام برنزی برمی‌خوریم که گل شاه‌عباسی اولیه بر روی آن نقش بسته ﺷﺪﻩ ﺍﺳﺖ. می‌توان گفت که این گل به دوره هخامنشیان باز می‌گردد. عالی‌ترین نمونه گل‌های شاه‌عباسی را می‌توان در گچبریﻫﺎﻱ محراب مسجد ملک کرمان مشاهده کرد.

اوج شکوه و استفاده از نقوش شاه‌عباسی  

ﻣﻲﺗﻮﺍﻥ اوج کاربرد این نقوش را در هنرهای دوره تیموری و صفوی دید. شاه‌عباس اول صفوی که لقب شاه‌عباس بزرگ را گرفت از پادشاهان قدرتمند و پرنفوذ صفوی بوده است. شاه‌عباس با ازبک‌ها، عثمانی‌ها و پرتغالی‌ها جنگید و پیروز شد. او برای بافت قالی و پارچه کارگاه‌های بزرگ و زیادی تأسیس کرد. بافت این ﺩﺳﺘﺒﺎﻓﺘﻪﻫﺎ که دارای نقوش تزیین بسیار دل‌پذیر بوده، علاوه بر این که باعث زیبایی کاخ‌های سلطنتی می‌شده است، به بعضی از پادشاهان سرزمین‌های دیگر هم اهدا می‌شده‌اند. در این زمان گسترش پایتخت و ساختمان‌های تازه از سوی دیگر نیاز به قالی را بیشتر کرد و فرش‌بافی از رشته‌های مهم اقتصادی برای مردم شد. به دستور شاه‌عباس در استرآباد، شیروان، قره‌باغ، کاشان، گیلان و مشهد کارگاه‌هایی دایر می‌شود که ﺑﻨﺎ ﺑﺮ نوشته ﺷﺎﺭﺩﻥ، به دستور شاه‌عباس هر کانون بافت فرش می‌بایست فرش را به شیوه خود ببافد. این که فرآوردههای یک شهر به نام مرکز فروش آن شناخته شود سابقه‌ای قدیمی دارد؛ ﺑﻪ طوری که شاردن نیز در ﺳﻔﺮ نامه‌اش بیان می‌کند که قالی‌هایی که در کارگاه‌های عالی فرش‌بافی در کرمان و سیستان تولید می‌شد در اروپا ﺁﻧ‌‌ﻬﺎ را فرش ترکی می‌خواندند. چون از طریق ترکیه وارد اروپا می‌شد. در زمان شاه‌عباس اول نیز تولید قالی در هرات که در آن زمان پایتخت خراسان محسوب می‌شد، انجام می‌شده است. در سال 1012 هجری قمری جهانگردی پرتغالی در تشریح قالی‌های ایرانی می‌گوید که خوش نقش‌ترین، ریزترین و گران‌بهاترین قالی‌ها در یزد، کرمان و درجه سومی از قالی‌های مرغوب خراسان تولید می‌شده است. باید توجه داشت که گل‌های شاه‌عباسی عمدتاً ﺩﺭ زمینه نقوش ختایی به ظهور می‌رسند. گویی ختایی همچون ریسمانی است که گل‌های مزبور را به آن بسته‌اند.

نحوه ترسیم گل شاه‌عباسی در فرش  

این گل با نام‌های متفاوتی چون ﻻﻟﻪ عباسی، عباسی و شیخ صفی معروف است، مهم‌ترین و زیباترین گل طراحی سنتی و ﺑﻪ ویژه فرش است که به جرأت میتوان آن را عروس و شاه بیت طراحی سنتی معرفی نمود. طراحان بزرگ فرش ﻫﺮ یک به فراخور حال خود کوشیده‌اند تا در طراحی این گل حداکثر خلاقیت و ابداع خود را بروز دهند و به همین دلیل نمونه‌های بسیار متنوعی از ﺁﻥ هم‌اکنون در اختیار ماست. گل شاه‌عباسی بر روی بند اصلی ختایی ﻗﺮﺍﺭ گرفته و خود منشأ بسیاری از تزیینات روی بند ختایی است. گل شاه‌عباسی در دو قالب بیضی و دایره ارائه می‌گردد. چون این گل جزو گل‌های متقارن است، هنگام ترسیم معمولاً نیمی از گل رسم می‌شود و نیم دیگر آن به روش قرینه انعکاسی به دست می‌آید. روش ترسیم به این صورت است که ابتدا خط تقارن را کشیده یا فرض می‌کنند و سپس گل را با توجه به مراحلی که ذکر خواهد شد می‌کشند:  
۱ـ تخمک و هسته گل رسم می‌شود.  
۲ ـ گلبرگ‌ها به مرکزیت تخمک گل و حول هسته گل از پایین به بالا و از کوچک به بزرگ کشیده می‌شود.  
۳ ـ فضای بین گلبرگ‌ها با چاک ﮔﻞ ﭘﺮ می‌شود.  
۴ـ در انتها از روی خط تقارن گل را قرینه سازی و ﮐﺎﻣﻞ می‌کنند.

ویژگی گل‌های شاه‌عباسی  

ویژگی گل شاه‌عباسی آن است که ساقه‌ای مشخص در انتهای گل رسم می‌شود و ﺑﻪ صورت پنج، هفت و گاهی دوازده پر به کار می‌رود و تفاوت اصلی‌اش در حالت ختایی، بازتر بودن گل آن است. این گل کامل‌ترین گل ختایی است. از تکرار دو برگ و دو دایره تشکیل می‌شود و منعطف‌ترین نقش گل است. نقش گل شاه‌عباسی را برگرفته ﺍﺯ گل نیلوفر و گل انار می‌دانند که از روزگاران قدیم در هنر این سرزمین رواج داشته و در نهایت با دخل و تصرف زیاد به شکل گل شاه‌عباسی امروز درآمده است. برخی گل عناب را الهام‌بخش طرح دایره‌وار گل شاه‌عباسی می‌دانند و ادعا می‌کنند که عناب و پیچ‌وخم خطوط شکسته‌ی تاج آن و شباهتش به انار و گل انار ﻭ نیز جنبه تقدس آن سبب شد تا هنرمندان از آن در نقش‌های خود بهره گیرند. شاه‌عباسی یکی از گل‌های است که با نام‌های گل اناری، پنجه پلنگی نیز مشهور بوده است. در انواع مختلفی نظیر گل گره، پیچک، برگی، گل برگی، برگی سه گل درهم و اناری دارد که طرح اناری آن معروف است. ویژگی کلی تمامی انواع گل‌های شاه‌عباسی این است که:  
-     همه آن‌ها ﺍﺯ گل انار و نیلوفر اقتباس شده‌اند.   
-     همگی دارای یک فرم مدور تخم‌مرغی شکل هستند.   
-    همه از یک فرم در مرکز گل برخوردار هستند.   
-    برای تزیین بندهای ختایی و اسلیمی به کار می‌روند.   
-    به فراخور آن که دارای تزیینات متعددی هستند دارای تنوع هستند.  
-     در اکثر هنرهای سنتی ایران این گل دیده می‌شود.   
-     به دلیل پیشینه‌ی مقدس و ﺍﺳﻄﻮﺭه‌ای آن در هنرهای اسلامی مورد توجه زیادی واقع ﺷﺪﻩ ﺍﺳﺖ.   
-    در اکثر قالی‌های موجود نقش این گل مشترک بوده و تنها در رنگ با هم تفاوت دارند. در مناطق مختلف قالی‌بافی گل‌های شاه‌عباسی صورت‌های متنوعی دارد اما به طور کلی ۲۱ گونه از این گل بین مناطق مشترک است.

انواع فرش دستباف ایرانی با طرح شاه‌عباسی  

فرش شاه‌عباسی افشان  

فرش شاه‌عباسی افشان در حقیقت همچون باغی است پر از گل. این طرح فاقد لچک و ترنج است و به جای آن سرتاسر فرش با استفاده از پیچش نقوش زیبای ختایی و اسلیمی پر می‌شود. در نهایت این باغ پر از گل با استفاده از حاشیه‌های پهن و باریک محدود می‌شود. فرش‌های افشان شاه‌عباسی معمولاً به صورت واگیره یک‌دوم یا یک‌چهارم طراحی می‌شوند؛ یعنی یک قسمت از چهار قسمت فرش طراحی شده و با تکرار آن کل متن فرش طراحی می‌شود.

فرش شاه‌عباسی لچک و ترنج  

ترنج به نقش دایره، بیضی یا لوزی شکل وسط فرش گفته می‌شود و لچک از تکرار یک چهارم ترنج در گوشه‌های فرش حاصل می‌شود. در طرح شاه‌عباسی لچک و ترنج، فضای ترنج، لچک‌ها، حاشیه و گاهی متن فرش نیز با نقوش زیبای اسلیمی و ختایی به همراه گل‌های شاه‌عباسی پر می‌شود.

فرش شاه‌عباسی طره‌دار  

فرش شاه‌عباسی طره‌دار تا حدودی به طرح لچک و ترنج شباهت دارد، با این تفاوت که در فرش شاه‌عباسی طره‌دار، در گوشه‌های فرش لچک وجود ندارد. به عبارت دیگر، در این طرح از فرش شاه‌عباسی، لچک به صورت طره‌ای دور تا دور زمینه فرش را می‌پوشاند. در حقیقت طرح این فرش به این صورت است که ابتدا حاشیه فرش، اطراف آن را احاطه کرده است، سپس طره‌ها بعد از حاشیه دور تا دور فرش کشیده شده‌اند؛ و در نهایت یک ترنج ظریف در میانه فرش قرار دارد. تمامی قسمت‌های ذکر شده با پیچ و تاب ساقه‌های ختایی و گل‌های شاه‌عباسی تزئین می‌شود.

فرش شاه‌عباسی شیخ صفی  

اساس این طرح برگرفته از فرش معروف مقبره شیخ صفی‌الدین اردبیلی متعلق به دوره صفوی است. در فرش شاه‌عباسی شیخ صفی از نوعی از گل‌های شاه‌عباسی استفاده می‌شود که به آن گل خربزه‌ای گفته می‌شود. این نوع از گل شاه‌عباسی هم برای تزئین ترنج و هم تزئین لچک در این فرش‌ها استفاده می‌شود.

فرش شاه‌عباسی جانوری  

این نوع از فرش شاه‌عباسی که بافت آن بیشتر در قم و کرمان رایج است، به این صورت است که در مرکز آن انواع گل‌های شاه‌عباسی و ختایی بافته شده و در اطراف این گل‌ها، حواشی و لچک‌هایی هستند که با استفاده از نقش حیوانات مختلف چون گوزن، گرگ، شیر و غزال تزئین می‌شوند. جست‌وخیز و تکاپوی این حیوانات در اطراف گل‌های شاه‌عباسی، جلوه‌ای بسیار زیبا و دیدنی به این فرش‌ها می‌بخشد.

سخن پایانی  

گل شاه‌عباسی یکی از زیباترین و متداول‌ترین طرح‌ها در فرش ایرانی است و بسیاری از مناطق ایران از جمله تبریز، قم، کاشان، اصفهان، خراسان، نائین و غیره نمونه‌های زیبایی از این فرش را در تنوع وسیعی از رنگ‌ها تولید می‌کنند. در حقیقت، فرش‌هایی با طرح ختایی و گل شاه‌عباسی، در همه جای دنیا تداعی‌کننده هنر و فرهنگ اصیل ایرانی است.   

شما می‌توانید جهت  خرید فرش دستباف ، خرید گلیم و گبه دستباف و همینطور  خرید تابلو فرش دستبافت به صورت اینترنتی و آنلاین از  فروشگاه فرش هویدا استعلام گرفته و کلیه سفارشات خود را ثبت نمایید و هرجای دنیا که هستید کمتر 4 روز کاری آنرا در آدرس مورد نظر تحویل بگیرید.  

اگر علاقه مند به مطالعه سایر مقالات در زمینه فرش دستباف و یا  تابلو فرش دستباف هستید،به قسمت پایگاه مقالات  بازرگانی فرش هویدا مراجعه نمایید.