فرش دستباف گناباد

ویژگی های تاریخی و جغرافیایی شهر گناباد 

گناباد از شهرهای قدیمی ایران است و ساخت آن را مربوط به دوره شاهان هخامنشی می‌دانند. افرادی چون این حوقل، این شهر را با نام «بیابد»، مقدسی و یاقوت حموی آن را «جنابذ» خوانده‌اند و در کتب تاریخی خود در مورد گناباد سخن گفته‌اند. در اوایل سلسله صفویه نیز این شهر مدت‌ها محل درگیری بین ایران و ازبکان بود. مسجد جامع گناباد از آثار تاریخی مشهوری است که متعلق به اوایل قرن هفتم هجری است. در حال حاضر گناباد در مرکز استان خراسان و در فاصله تقریبی 270 کیلومتری جنوب مشهد قرار دارد. این شهر از شمال به کاشمر و تربت حیدریه، از جنوب به فردوس و قاین از غرب به بجستان و کویر نمک و از شرق به دشت‌های شرقی تا مرز افغانستان می‌رسد.

پیشینه قالی‌بافی در گناباد 

گناباد را می‌توان در میان آن گروه از مناطق تولید و عرضه قالی در خراسان قرار داد که سابقه فرش‌بافی معاصر آن به سال‌های قبل از جنگ دوم جهانی، یعنی حدود سال 1318 هجری شمسی می‌رسد. احتمالاً در یک یا دو دهه پیش از شروع سده‌ی 1300 هجری شمسی نیز قالی‌بافی به سبک و روش امروز قالی‌های خراسان و با سبک جدید در این شهر رایج بوده است. اگرچه امروزه قالی‌بافی در گناباد از هر لحاظ قابل مقایسه با دیگر شهرهای استان نیست و کاهش کیفیت در بافته‌های آنها تا حدودی خودنمایی می‌کند، اما منابع تاریخی نشان دهنده‌ی فعالیت چشمگیر این ناحیه در سال‌های دور گذشته دارد. اما متأسفانه امروزه با گشتی در خیابان‌های کوچک و محدود گناباد، بجز چند مغازه انگشت شمار نمی‌توان مکان قابل توجهی برای مشاهده و خرید دستباف‌های این منطقه پیدا کرد.

کاهش تولید و افت کیفیت فرش‌بافی در گناباد

علی‌رغم وجود امکانات و شرایط لازم و تامین مواد اولیه فرش‌بافی به‌ویژه در سال‌های اخیر، مردم این شهر تمایل و گرایش قابل توجهی برای بهبود کمی و خصوصاً کیفی در این بخش از اقتصاد منطقه‌ای و به عبارتی در این بخش از فعالیت اقتصادی نشان نداده‌اند و با وجود افزایش تعداد دارهای قالی‌بافی در سطح منطقه، تحول و جنبشی در جهت بهبود این صنعت وجود نداشته و لذا در سطح فرشبافی استان خراسان بزرگ، نام گناباد کمتر به چشم می‌خورد. اما چیزی که در مورد فرش گناباد توجه بیشتر هر پژوهشگر، علاقه‌مند و خریدار صنعت قالی‌بافی در این ناحیه را جلب می‌کند، نوع و کیفیت تولیدات سال‌های اخیر و علاوه بر آن قدمت و سابقه خاص گناباد در زمینه بافت فرش‌های مرغوب است؛ سابقه‌ای که نشان از توجه خاص متنفذین و بزرگان این ناحیه به قالی و قالی‌بافی دارد و این خود می‌تواند نشان دهنده و ثابت کننده ریشه‌دار بودن قالی‌بافی در میان مردم گناباد و اطراف آن باشد.

دوره‌های مهم در تاریخ فرش دستباف گناباد

به طور کلی شاید بتوان مطابق با اطلاعات موجود، فرش‌بافی در گناباد را به 2 دورهی نسبتاً متمایز تقسیم کرد. بیشترین تفاوت تولیدات این دو دوره از لحاظ سبک طرح و نقش‌های مورد استفاده می باشد.   
1 - دوره اول: از زمان شروع قالی‌بافی تا قبل از جنگ جهانی دوم یعنی حدوداً تا سال 1318 هجری شمسی. در این زمان استفاده از طرح‌های سفارش شده توسط کمپانی‌های آلمانی و انگلیسی بخشی خاص از طرح‌های فرش گناباد را به خود اختصاص داده و یا تاثیر ویژه‌ای در نقوش دیگر فرش‌ها بر جای گذاشته بود.  
2- دوره دوم: دوره‌ی پس از جنگ و گرایش به طرح‌های اصیل خراسان به ویژه لچک و ترنج شاه عباسی و افشان شاه عباسی به همراه حفظ رجشمار پایین، ویژگی فرش‌های این دوره است که در دهه‌های اخیر با توجه به حفظ این نقشه‌ها و عدم تغییر و تحول در نقش‌ها و صرفا افزایش رجشمار فرش‌ها تا حداکثر 30 و 35 نشان دهنده‌ی حفظ شیوه‌های قدیمی بافت و عدم اشتیاق به تحول و نوآوری در طی مدت 50 سال گذشته است.

مراکز فرش‌بافی در گناباد

در میان مناطق مهم قالی‌بافی در اطراف گناباد می‌توان به روستاهای باغ آسیاب و بیلند در دهستان دولوئی و همچنین روستاهای رهن، وریاب در دهستان حومه و همچنین روستای نوغاب از اشاره کرد که قدیمی‌ترین مناطق قالی‌بافی گناباد هستند و که تاریخ فرش‌بافی در آنها احتمالاً به سال‌های اولیه‌ی شروع این صنعت در گناباد باز می‌گردد. بنا به ادعا و گواه بسیاری از کارشناسان روستای باغ آسیاب که در میان اهالی به باغ سیاه مشهور است، اولین منطقه در شروع قالی‌بافی گناباد می‌باشد. ارتباط دو کمپانی خارجی وابسته به کشورهای آلمان و انگلیس در سال‌های قبل از 1317 با تولید‌کنندگان فرش گناباد به ویژه در باغ آسیاب، یکی از دلایل اصلی قدمت و اهمیت قالی‌بافی در گناباد به ویژه روستای مذکور است.

مشهورترین تولیدکنندگان فرش در گناباد

مرتضی احمد باغ آسیایی از معروف‌ترین و شناخته شده‌ترین تولید‌کنندگان فرش دستباف گناباد بوده است که بخش مهمی از تولیدات وی براساس طرح‌های سفارش داده شده از طرف کمپانی‌های خارجی بوده است. به طور همزمان با مرتضی احمد باغ آسیابی، قوام ناصری در روستای رباب و معین الاشراف در روستای نوغاب واقع در 3 کیلومتری جنوب گناباد که از ثروتمندان و افراد بانفوذ آن دوران بودند نیز به عنوان دیگر تولید‌کنندگان مطرح فرش دستباف در منطقه گناباد فعالیت داشتند که به عقیده بسیاری از نظر قدمت و سابقه فعالیت در این زمینه نسبت به مرتضی احمد باغ اسیایی دارای سوابق بیشتری هستند. اما تولیدات کارگاه مرتضی احمد طبق گفته تجار فرش و دست‌اندرکاران از کیفیت و برتری خاصی برخوردار بوده است. در مورد قوام ناصری و فعالیت‌های وی هیچ‌گونه اطلاعی در دست نیست لیکن پس از مرگ معین الاشراف، پسر وی به نام حاج آقا معاون، کار پدر را ادامه داد. تمامی تولیدات او با مارک معاون التجار عرضه می‌شد. تاریخ فوت این دو هنرمند بافنده قبل از مرتضی احمد باغ آسیابی است.   
از دیگر افراد مشهور در فرش دستباف گناباد، می‌توان به هنرمند برجسته سید حسن صالح علی شاه اشاره کرد. صالح علی شاه پسر ملانور علیشاه از مجتهدین روزگار خود بود که بارگاه وی، پدرش و فرزندش هم اکنون زیارتگاه بسیاری می‌باشد. اگرچه خود صالح علی شاه تبحری در بافت و اصول فرشبافی نداشت، ولی به دستور او تعداد زیادی فرش‌های نفیس در بیدخت گناباد بافته شد که همگی جهت مفروش نمودن زیارتگاه پدرش مرحوم نور علی شاه بود، که براساس نقل قول یکی از تجار و بافندگان قدیم گناباد که خود در حدود 30 سال قبل تعدادی از بافته‌های کهنه و با ارزش آنها را خریداری نموده بود، در بالای فرش و بر روی حاشیه کوچک همگی این قالی‌ها عبارت «هو 121» به چشم می‌خورد. تمامی این فرش‌ها توسط تجار و خریداران گناباد، مشهد و تهران خریداری و در حال حاضر هیچ نمونه‌ای از آنها موجود نیست. علی جان محمود زاده، و حاج عباسعلی بیلندی، از دیگر تولید‌کنندگان سال‌های دور در گناباد هستند که فرش‌های آنها بسیار نادر و در زمان خود در زمره فرش‌های به نام و مشهور منطقه بوده است. همزمان با قوام ناصری در وریاب و معین الاشراف در نوغاب، علی شریعت زاده از دیگر تولید‌کنندگان فرش در روستای جویمند گناباد بوده است.

ویژگی‌های فنی بافت در قالی‌های گناباد 

-    نوع گره: در حال حاضر استفاده از گره ترکی و فارسی به طور توامان از ویژگی‌های قالی گناباد است. معمولاً در جنوب گناباد از گره فارسی و در شمال آن از گره ترکی استفاده می‌کنند.   
-    نوع چله کشی: چله‌کشی در فرش‌های گناباد به صورت ترکی و بر روی دار انجام می‌شود. این شیوه نزدیک به 40 سال است که همچنان در این شهر ادامه دارد. استفاده از روش بافت چند چین یک بود (حذف پود نازک) مانند سایر مناطق بافت خراسان از جمله عیوب شایع فرش است که متأسفانه در مناطق مختلف گناباد نیز به چشم می‌خورد.   
-    پرداخت و روگیری: پرداخت فرش در گناباد پس از اتمام فرش و با استفاده از قیچی‌های برقی صورت می‌گیرد.   
-    شیرازه بافی: شاید مهم‌ترین وجه تمایز بین بافته‌های منطقه گناباد با مناطق شمالی آن نظیر کاشمر، نیشابور و مشهد و ... انجام شیرازه فرش در حین بافت است. کاری که در فرش‌های مناطق شمالی خراسان تماماً پس از اتمام فرش انجام می‌گیرد.   
-    رنگرزی در فرش گناباد: در حال حاضر از لحاظ رنگرزی بزرگترین کارخانه ی رنگرزی گیاهی در گناباد فعالیت خود را آغاز نموده و کارگاه رنگرزی گلرنگ بخش وسیعی از مواد اولیه بافندگان گناباد و حتی خراسان را تامین می‌کند. البته بخش دیگری از مواد اولیه مورد استفاده بافندگان گناباد و حومه آن را کلاف‌های رنگ شده‌ی با استفاده از رنگزاهای شیمیایی تشکیل می‌دهد، که از شهرهای مجاور تهیه و وارد بازار می‌گردد.   
-    بافت فرش مشابه نایین در گناباد: بافت قالی‌هایی با طرح و رنگ‌آمیزی خاص نایین نزدیک به حدود دو دهه است که در گناباد رواج یافته است.   
-    رجشمار: رجشمار قالی‌های گناباد معمولاً بین 30 تا 35 است و به ندرت از 40 رج بیشتر می‌شود. بنابراین فرش‌های این منطقه از لحاظ ظرافت بافت در حد متوسط و پایین قرار می‌گیرند.  
-    ابعاد: ابعاد متداول در فرش‌های امروز منطقه گناباد عموما 3×2 و 3.5 × 2.5 می باشد. بطور معدود ابعاد بزرگتر نیز دیده می‌شود.   
-    گلیم بافی: گلیم‌بافی در فرش‌های گناباد نیز به سبک فارسی است و با استفاده از پود ضخیم انجام می‌شود. قالی‌های این منطقه به سبک دو پود است(یک پود ضخیم و یک پود نازک) و اغلب متمایل به لول باف هستند.

شما می‌توانید جهت  خرید فرش دستباف ، خرید گلیم و گبه دستباف و همینطور  خرید تابلو فرش دستبافت به صورت اینترنتی و آنلاین از  فروشگاه فرش هویدا استعلام گرفته و کلیه سفارشات خود را ثبت نمایید و هرجای دنیا که هستید کمتر 4 روز کاری آنرا در آدرس مورد نظر تحویل بگیرید.  

اگر علاقه مند به مطالعه سایر مقالات در زمینه فرش دستباف و یا  تابلو فرش دستباف هستید، به قسمت پایگاه مقالات  بازرگانی فرش هویدا      مراجعه نمایید .