فرش‌ دستباف کرمان

آشنایی با فرش‌های دستباف استان کرمان

کرمان، استانی پهناور و دارای پیشینه تاریخی است که در جنوب شرقی ایران قرار دارد. قالی، گلیم و جاجیم، از گذشته‌های دور تاکنون از دست بافته‌های اصلی استان کرمان به شمار می‌روند. در این مقاله قصد داریم به بررسی تاریخچه و ویژگی‌های فرش‌های دستباف در استان کرمان بپردازیم. هنر- صنعت فرش‌بافی در استان کرمان تاریخچه‌ای غنی و سابقه‌ای طولانی دارد. قطعه‌ای از یک تخته فرش بافته شده در شهر کرمان، در موزه‌ی آستان قدس مشهد وجود دارد که که قدمت آن حداقل به پانصد سال پیش می‌رسد و به‌خوبی پیشینه‌ی بافت فرش‌های گره‌دار در کرمان را ثابت می‌کند. شاردن معتقد است که بزرگ‌ترین و بهترین فرش‌هایی که برای آراستن کاخ‌ها و دربارها مورد استفاده قرار می‌گرفتند اکثراً به دست هنرمندان ایرانی بافته شده‌اند. همچنین، مارکوپولو جهانگرد سرشناس، یکی از نخستین افرادی بود که مجذوب زیبایی قالی کرمان شد. گره‌های U شکل و استفاده از سه پود در هر ردیف از بافت که از سنت‌های کهن فرش‌بافی ایرانی هستند، همچنان در مناطقی از استان کرمان رواج دارند، و خود این موضوع نیز گواهی بر قدمت هنر فرش‌بافی در استان کرمان است. با استناد به شواهد به دست آمده، باید گفت کرمان در قرن هفدهم میلادی یکی از مهم‌ترین مراکز قالیبافی در جهان بوده است، و علاوه بر آن در قرن نوزدهم که فرش‌بافی در ایران رونق گرفت، کرمان نیز به‌عنوان یکی از مناطق بافت فرش‌هایی فاخر، شهرت یافت.

اوج هنر فرش‌بافی در کرمان

نقطه اوج هنر فرش‌بافی در استان کرمان به دوره‌ی صفویه بازمی‌گردد. مرحله‌ی افول این هنر- صنعت نیز مربوط به زمانی است که آقا محمدخان قاجار در پی فتح کرمان، دست به کشتار وحشتناک اهالی آن زد. در حال حاضر تولید فرش دستباف در کرمان، با گذر از فراز و نشیب‌های متعدد، سیر صعودی خود را طی می‌کند و این استان اکنون یکی از مناطق فعال در بافت فرش ایرانی به شمار می‌رود. همچنین، قابل ذکر است که در گذشته کرمان یکی از مهم‌ترین مراکز تولید پارچه‌های معروف به «شال» بوده است که در اروپا طرفداران و خریداران خاص خود را داشت. اما به‌تدریج با افول این صنعت در کرمان، بسیاری از بافندگان شال، به قالی‌بافی روی آوردند. کرمان از اولین شهرهای ایران است که شرکت‌های خارجی همچون فرانسه، ایتالیا، انگلیس و آمریکا، اقدام به تأسیس شرکت‌های فرش‌بافی در آن و در نتیجه صدور فرش‌های کرمان به اروپا و آمریکا کردند.

مهم‌ترین مراکز فرش‌بافی استان کرمان

فرش‌های دستباف استان کرمان را می‌توان به دو گروه فرش‌های شهری باف و فرش‌های عشایری تقسیم‌بندی کرد. شهر کرمان مهم‌ترین مرکز ارائه‌ی فرش‌های شهری باف و شهر سیرجان مهم‌ترین مرکز عرضه فرش‌های عشایری است. به‌جز دو شهر کرمان و سیرجان، سایر مناطق فرش‌بافی در این استان شامل شهرهای رفسنجان، بردسیر، راور، ماهان، گلباف، جوپار و زرند هستند.

فرش‌های شهری باف استان کرمان

شهر راور، یکی از مهم‌ترین مناطق بافت فرش‌های شهری در استان کرمان است. درواقع این شهر و روستاهای اطراف آن، از جمله قدیمی‌ترین مراکز فرش‌بافی استان کرمان هستند. شرکت‌های خارجی همچون عطیه بورس و دیلمقانی در منطقه راور به تولید و صادرات فرش‌های دستباف اشتغال داشته‌اند. علاوه بر راور، مناطق گلباف، ماهان، رفسنجان و بردسیر نیز از جمله مهم‌ترین مراکز بافت فرش‌های شهری در استان کرمان به شمار می‌روند. شهرستان راور یکی از مهم‌ترین مناطق فرش‌بافی در استان کرمان است که تولیدات آن به لحاظ تعداد کم بوده، اما به لحاظ کیفیت در سطح بسیار بالایی قرار داشته و در بازارهای داخلی و خارجی شهرت بسیار بالایی دارند. با طور کلی فرش‌های منطقه کرمان، دارای پرز بلند و طرح‌های طبیعت‌گرا هستند و به لحاظ قیمت نیز، معقول و مناسب به شمار می‌روند.

ویژگی‌های فرش‌های شهری باف کرمان

موارد زیر از جمله مهم‌ترین ویژگی‌های فرش‌های شهری باف استان کرمان هستند:

طرح و رنگ فرش کرمان

-    مهم‌ترین طرح‌های مورد استفاده در فرش‌های شهری باف استان کرمان از گذشته تا به امروز عبارتند از: طرح سبزی‌کار، طرح‌های تصویری همچون خیام، حافظ، لیلی و مجنون، طرح‌های منظره‌ای و به‌طور کلی مضامین عاشقانه و عارفانه، طرح‌های افشان و به‌ویژه افشان شاه‌عباسی، طرح‌های قاب قرآنی، انواع طرح‌های درختی و گلدانی و به‌خصوص طرح گل فرنگ، و همچنین طرح‌های گوبلنی که برگرفته از هنرهای تزئینی غیر ایرانی است. در یک برداشت کلی، به لحاظ طرح، فرش کرمان را بایستی فرشی طبیعت‌گرا و پر نقش و نگار دانست، که غالباً سرتاسر سطح فرش با استفاده از نقش‌مایه‌های ریز و پرکار آراسته شده است. خاندان شاهرخی، شکرالله پاک گوهر، رضاخان زند، کاظم راد و محمود ارجمند از برجسته‌ترین و قدیمی‌ترین اساتید طراح فرش در کرمان هستند.  
-    به لحاظ رنگ‌آمیزی، فرش دستباف کرمان یکی از شادترین و متنوع‌ترین فرش‌های ایران به شمار می‌رود. تنوعی از رنگ‌های لاکی تیره و روشن، بژ، عنابی، مسی، سرمه‌ای، آبی تیره و روشن، سبز تیره و روشن و صورتی در بافت فرش‌های این منطقه با هماهنگی کنار یکدیگر قرار می‌گیرند. آنچه که بیش از هر چیزی به قالی کرمان شهرت جهانی داده است، طرح و رنگ‌آمیزی منحصربه‌فرد آن است. در هر فرش کرمان معمولاً بین 15 تا 30 رنگ مشاهده می‌شود. رنگرزی الیاف مورد استفاده در فرش‌های کرمان در گذشته با استفاده از رنگ‌های طبیعی، و در حال حاضر نیز با استفاده از رنگزاهای طبیعی و مصنوعی باثبات مطلوب انجام می‌گیرد. به طور کلی می‌توان گفت کرمان در بافت فرش‌هایی با رنگ‌های قرمز، عاجی، آبی و طرح‌های زعفرانی طلایی در ایران شهرت دارد. استادکاران کرمانی الیاف پشم را زمانی رنگرزی می‌کنند که به اصطلاح پشم هنوز نرسیده است. بدین ترتیب رنگ به دست آمده یکنواخت‌تر است و می‌توان طیف‌ها و سایه‌های متعددی از یک رنگ به دست آورد که از جمله ویژگی‌های بارز فرش این منطقه به شمار می‌رود.

ابعاد فرش کرمان

-    به لحاظ ابعاد، فرش شهری باف کرمان دارای تنوع زیادی نیست و تمایل به بافت فرش‌های کوچک همچون قالیچه‌های دو ذرعی و ذرع و نیم و کناره در این استان کمتر است. ابعاد رایج برای فرش‌های این منطقه غالباً 2×3 و 2.5×3.5 و 3×4 متر مربعی و بزرگ‌تر از آن هستند. همچنین در سال‌های اخیر بافت فرش‌هایی کوچک اندازه به‌منظور تولید پشتی و روکش صندلی و مبل در این استان متداول شده است.

رجشمار و نوع گره در فرش کرمان

-    رجشمار فرش‌های شهری باف استان کرمان معمولاً بین 35 تا 80 رج است.  
-    نوع گره در این منطقه فارسی است و در واقع گره فارسی تنها نوع گره رایج در فرش‌های اصیل شهری استان کرمان است. نحوه چله‌کشی فرش‌ها نیز به‌صورت فارسی است. بافندگان کرمانی در بافت فرش‌های خود، از نخ پشم برای پرز، و از نخ پنبه به‌عنوان تار و پود استفاده می‌کنند، و الیاف ابریشم به‌ندرت در بافت فرش‌های این منطقه به کار می‌رود.

شیرازه‌بندی و نوع دار قالیبافی در فرش کرمان

-    شیرازه‌بندی در فرش‌های کرمان همواره در حین بافت انجام می‌شود.  
-    دارهای قالیبافی برای بافت فرش‌های شهری در کرمان از نوع «عمودی» و چرخان هستند.  
-    پرداخت فرش‌ها در حال حاضر پس از اتمام بافت و با استفاده از قیچی‌های برقی صورت می‌گیرد.

پود گذاری در فرش کرمان

-    تمامی فرش‌های غیر عشایری استان کرمان از نوع سه پود هستند. به این صورت که بین رج‌های بافت از سه پود استفاده می‌شود که پود اولی و سومی ضخیم، و پود میانی نازک است. بافت فرش با استفاده از دو پود (یک پود ضخیم و یک پود نازک) نیز گاهی در میان دست بافته‌های این استان دیده می‌شود. فرش‌های قدیم کرمان معمولاً به شیوه‌ی نیم لول بافته می‌شدند؛ اما امروزه اغلب تمام لول هستند.

بافته‌های عشایری استان کرمان

ایل افشار، ایلات پیچاقچی، ایل مهنی، لرها و اعراب، از جمله مهم‌ترین ایلات و عشایر استان کرمان به شمار می‌روند. در این میان، قالیچه‌های ایل افشار هستند که از شهرت بسیار بالایی در داخل و خارج از کشور برخوردار هستند. از سوی دیگر نیز بیشترین تعداد قالیچه عشایری بافته شده در استان کرمان نیز تحت عنوان قالیچه‌های افشار ارائه می‌شوند. ایل افشار در اصل از ترکمن‌هایی هستند که نخست در منطقه قفقاز و اطراف دریاچه ارومیه ساکن بودند. این ایل در دوران صفوی و در زمان سلطنت شاه‌طهماسب و پس از آن به دستور نادرشاه افشار، به کرمان کوچانده شدند و در منطقه وسیعی حدود جنوب غربی رفسنجان اسکان داده شدند، و مرکز اصلی دادوستد آن‌ها شهر بافت است. لذا، با توجه به این که بخش عمده دست بافته‌های عشایری استان کرمان متعلق به ایل افشار است، در ادامه به بررسی دست بافته‌های آنان می‌پردازیم.

مراکز بافت قالیچه‌های افشار

مناطقی همچون شهربابک، بافت، سیرجان، رابُر و مناطق غرب جیرفت، از مهم‌ترین مراکز بافت قالیچه‌های عشایری افشار به شمار می‌روند. گروهی از عشایر ایل افشار که هنوز زندگی کوچ‌نشینی دارند، در دشت‌های مابین سیرجان و بافت زندگی می‌کنند و بخش دیگری از تولیدات عشایری استان کرمان را به خود اختصاص داده‌اند و دست بافته‌های این طوایف کوچ‌نشین در بازار شهر سیرجان عرضه می‌شوند.

ویژگی‌های ظاهری و فنی قالیچه‌های افشار

در ادامه به ذکر شاخص‌ترین ویژگی‌های ظاهری و فنی دست بافته‌های ایل افشار، که همان فرش‌های عشایری استان کرمان هستند، می‌پردازیم:

طرح و رنگ در قالیچه‌های افشار

-    به لحاظ طرح و نقش، می‌توان یازده طرح را به جهت کثرت استفاده، از جمله مهم‌ترین طرح‌های قالیچه‌های افشار دانست. این یازده طرح در بازار شهر سیرجان که محل ارائه‌ی قالیچه‌های افشار است به این نام‌ها خوانده می‌شوند: طرح ابری، گل حشمت، طرح سه کله، طرح دو گل پاریزی، طرح منبری، طرح موسی‌خانی، طرح جنگلی، طرح شول یا بندی، طرح مرغی و در نهایت طرح‌های تصویری. فرش‌های افشار غالباً به طرح‌های هندسی خود شهرت دارند، و ریشه اکثر طرح‌های مورد استفاده در این قالیچه‌ها، قفقازی است.   
-    به لحاظ ترکیب رنگ، در مقایسه با قالی‌های شهری باف استان کرمان، کاهش تنوع در تعداد رنگ از جمله ویژگی‌های قالیچه‌های عشایری این استان است. البته استفاده از ترکیب رنگی پخته و دارای هارمونی، یکی از دلایل شهرت قالیچه‌های افشار به شمار می‌رود. رنگ‌های مورد استفاده در این قالیچه‌ها اغلب شامل لاکی، قهوه‌ای، کرم، مشکی و آبی تیره مایل به سیاه، ارغوانی و عاجی است که اغلب از رنگزاهای طبیعی استخراج می‌شوند.

مواد اولیه بافت در قالیچه‌های افشار

-    به لحاظ مواد اولیه مورد استفاده در بافت، باید گفت که پشم، مهم‌ترین الیاف در پرز قالیچه‌های افشار است. علاوه بر این، نخ پنبه نیز به‌عنوان تار و پود، خصوصاً در فرش‌های امروزی ایل افشار مورد استفاده قرار می‌گیرد. البته باید به این نکته اشاره کرد که در قالیچه‌های قدیمی ایل افشار، نخ پشم به‌عنوان تار و پود و پرز فرش‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفته است، و این امر یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های بافت در آن منطقه، و دلیل لَختی و انعطاف زیاد فرش‌های قدیم افشار است.

ابعاد رایج در قالیچه‌های افشار

-    ابعاد فرش‌های عشایری استان کرمان از تنوع بالایی برخوردار نیست، و معمولاً این دست بافته‌ها در سه اندازه پشتی، ذرع و نیم، و حداکثر دو ذرع بافته می‌شوند. اما در سال‌های اخیر بافت فرش‌های بزرگ‌تر، همچون قالی شش متری، در برخی روستاهای اطراف سیرجان توسط عشایر صورت گرفته است.

رجشمار و نوع گره در قالیچه‌های افشار

-    در قالیچه‌های اصیل عشایری افشار، گره ترکی تنها گره مورد استفاده در بافت است. اما بر خلاف آن، سایر بافنده‌های عشایر از دیگر طوایف از گره فارسی استفاده می‌کنند. در حال حاضر نیز در برخی روستاهای اطراف سیرجان، قالیچه‌هایی با نام افشار و با گره فارسی تولید می‌شود.   
-    رجشمار بافت نیز در اکثر قالیچه‌های اصیل افشار، مابین 15 تا حداکثر 25 رج متغیر است. لذا این فرش‌ها به لحاظ رجشمار، در دسته‌ی درشت باف قرار می‌گیرند.

شیرازه‌بافی و پرداخت در قالیچه‌های افشار

-    تمامی فرش‌های عشایری استان کرمان که شامل قالیچه‌های افشار نیز می‌شود، همواره در حین بافت شیرازه می‌شوند.  
-    پرداخت فرش نیز در این دست بافته‌های عشایری هنگام بافت صورت می‌گیرد.

دار قالی، چله کشی و پود گذاری در قالیچه‌های افشار

-    بافندگان عشایری استان کرمان، همواره از دارهای زمینی (افقی) برای بافت قالیچه‌های خود استفاده می‌کنند، که یکی از ویژگی‌های شاخص فرش‌بافی در این منطقه است.  
-    چله کشی در این فرش‌ها بر روی دار و به‌صورت ترکی انجام می‌شود.  
-    فرش‌های عشایری کرمان در گذشته به شکل تک پود بوده‌اند، اما در حال حاضر با استفاده از دو پود نازک و ضخیم پس از هر ردیف، بافته می‌شوند. استفاده از پود قرمز رنگ از دیگر ویژگی‌های بارز دست بافته‌های اصیل ایل افشار است.   
-    همچنین گلیم‌بافی در ابتدا و انتهای بافت نیز در قالیچه‌های ایل افشار غالباً به سبک فارسی و با استفاده از پود ضخیم صورت می‌گیرد.

شما می‌توانید جهت خرید فرش دستباف ، خرید گلیم و گبه دستباف و همینطور خرید تابلو فرش دستبافت به صورت اینترنتی و آنلاین از فروشگاه فرش هویدا استعلام گرفته و کلیه سفارشات خود را ثبت نمایید و هرجای دنیا که هستید کمتر 4 روز کاری آنرا در آدرس مورد نظر تحویل بگیرید  

اگر علاقه مند به مطالعه سایر مقالات در زمینه  فرش دستباف و یا تابلو فرش دستباف هستید، به قسمت پایگاه مقالات بازرگانی فرش هویدا مراجعه نمایید .