فرش دستباف هریس

فرش دستباف هریس

هریس در مغرب و جنوب رشته کوه‌های سبلان قرار گرفته است و اکثر مردم آن ناحیه به زبان ترکی صحبت می‌کنند. به عقیده سیسیل ادواردز در کتاب قالی ایران، حرفه قالی‌بافی در هریس از آغاز قرن نوزدهم میلادی و شاید هم پیش از این تاریخ در این منطقه متداول بوده است. هریس به دلیل تولید فرش‌هایی با طرح و نقش منحصربه‌فرد از شهرت جهانی برخوردار است. در مطالب پیش رو قصد داریم شما را با ویژگی‌های فرش‌های دستباف مشهور هریس آشنا کنیم.

موقعیت جغرافیایی هریس

شهرستان هریس به مرکزیت شهر هریس در 60 کیلومتری تبریز و در قسمت شمال شرقی استان آذربایجان شرقی قرار دارد و از سمت شرق به شهرستان‌های سراب و مشکین‌شهر، از سمت غرب به تبریز، از سمت شمال به شهرستان‌های اهر و ورزقان و از سمت جنوب به شهرستان بستان‌آباد محدود شده است. این شهرستان شامل دو بخش مرکزی و خواجه است که بخش مرکزی آن با مرکزیت هریس است. سیسیل ادواردز در کتاب قالی ایران این شهر را این‌گونه معرفی می‌کند: «هریس در مغرب و جنوب رشته کوه‌های سبلان واقع گردیده است. جمعیت آن عمدتاً ترک‌زبان هستند و از گره ترکی در بافت فرش استفاده می‌کنند. بدون شک از آغاز قرن نوزدهم و احتمالاً قبل از این تاریخ حرفه قالی‌بافی در ناحیه هریس متداول بوده است.»

تاریخچه فرش‌بافی در منطقه هریس

آذربایجان یکی از مناطق مهم تولید و تجارت فرش در ایران است و در هر یک از مناطق شهری و روستایی آن سرزمین قالی‌هایی با ویژگی‌های خاص بافته می‌شود. هریس یکی از مهم‌ترین مراکز قالی‌بافی در منطقه آذربایجان محسوب می‌شود و در تمامی شهرها و روستاهای مجاور آن قالی‌هایی مشابه طرح و رنگ هریس بافته می‌شود؛ اما از نظر رنگ، طرح و بافت نسبت به هم دارای شباهت‌ها و تفاوت‌هایی هستند ولی از هریس در سطح پایین‌تری قرار می‌گیرند. قالی‌بافی در هریس قدمت طولانی دارد و به پیش از قرن 13 میلادی باز می‌گردد. پیش از آن نیز مردم در زمینه‌های گلیم و جاجیم‌بافی فعالیت می‌کردند. صنعت قالی در هریس از طریق تجار تبریز به این منطقه انتقال یافته و اکثر نقشه‌های آن به نام همان تجار ثبت شده است؛ مانند نقشه‌های تاجری، توکلی، چلنگری، اسماعیل بیگ. در حال حاضر هم به دلیل رونق بازار قالی و از طرف دیگر به علت موقعیت جغرافیایی منطقه که نبود ایجاد کارخانه‌های اشتغال‌زا را در پی داشته اکثر مردم به‌خصوص زنان و دختران در شغل قالی‌بافی مشغول فعالیت هستند و قالی‌بافی یکی از مشاغل اصلی بعد از دامداری محسوب می‌شود.  
سیسیل ادواردز می‌گوید: «تصور می‌کنم می‌توان اتفاق‌هایی را که در این زمانه روی داده است با اطمینان نسبی بازگو کرد. تجار تبریز می‌دانستند که کشورهای مغرب زمین به‌جای تخته فرش‌های باریک و دراز (کناره) با طرح‌های تکراری که تا آن زمان در روستاها تهیه می‌گردید، ‌ خواستار قالی‌هایی هستند که با طرح ترنج بافته شده باشند. بنابراین ضروری به نظر می‌رسید که یکی از تجار طرحی از طرح‌های معمولی گردان یعنی طرح «لچک و ترنج» را به گراوان یا بخشایش و یا هریس‌ بفرستد و مشاهده کند که قالیبافان روستایی چگونه از آن استفاده می‌کنند. در نهایت، آن چیزی که مورد انتظار بود اتفاق افتاد؛ یعنی قالیبافان این ناحیه که نمی‌توانستند طرح‌های گردان ببافند، این طرح را به شکسته تبدیل کردند. یعنی آن را به‌صورت خطوط عمودی و افقی و اریب در آوردند. به این ترتیب طرح هریس یا گراوان به وجود آمد. این برداشت قالی‌بافان هریس از طرح «لچک ترنج» است.

بافت و رنگ در فرش هریس

قالی‌های هریس به خاطر طرح و نقش نیمه هندسی و گردان خود، مهم‌ترین نوع قالی‌های منطقه آذربایجان محسوب می‌گردند. این قالی‌ها سنگین و بادوام هستند. در گذشته اکثر قالی‌های این منطقه از جنس پشم دست ریس و در مواردی از جنس ابریشم بوده است. بافنده‌های محلی پشم‌های مصرفی خود را از گوسفندان ایل شاهسون تأمین می‌کردند؛ ولی امروزه از کلاف‌های پشمی ماشین ریس که در تبریز تابیده و رنگ شده استفاده می‌کنند. در این قالی‌ها چله‌کشی به شیوه ترکی و در بیشتر موارد توسط زنان بر روی دار قالی قرار می‌گیرد. دار یا (دستگاه هنه در زبان محلی) به‌صورت عمودی است. برخلاف اکثر مناطق بافت فرش در ایران، میزان تراکم بافت در این منطقه با رجشمار محاسبه نمی‌شود؛ بلکه چله کشی بر اساس تعداد آریش (تار در زبان محلی) صورت می‌گیرد و واحد اندازه‌گیری نیز بر اساس آریش (ذرع ترکی 112 سانتی‌متر) محاسبه می‌شود. اغلب رنگ‌های مورد استفاده در فرش هریس شامل قرمز مایل به قهوه‌ای، صورتی روشن و تیره، آبی روشن و تیره و عاجی هستند.

نحوه رنگرزی الیاف

هریس یکی از مناطق فرش‌بافی ایران است که رنگرزی به شیوه منحصربه‌فرد در آن اجرا می‌شود به این صورت که در گذشته به شیوه سنتی و با استفاده از مواد رنگرزی طبیعی بوده است و با توجه به این که در هریس چشمه‌های آب معدنی وجود داشته، پشم به مدت یک روز در این چشمه‌ها قرار می‌گرفته است تا تحت تأثیر استفاده از این آب‌های معدنی، پشم‌ها از شفافیت و جلای خاص برخوردار شوند؛ به‌طوری که پس از گذشت سالیان دراز، رنگ فرش‌های هریس از ثبات و شفافیت و مرغوبیت برخوردار بودند. طرح‌های هریس چه تقلیدی از طرح‌های شهری باشد و چه در بستر ویژگی‌های گفته شده از هنر روستایی پدید آمده باشند، طی گذشت اندک زمانی از چنان ویژگی و هویت بالایی برخوردار شده‌اند که ریشه‌های احتمالی پیوند با مناطق هم‌جوار، از جمله تبریز را گسسته و دارای هویت مستقل با نام طرح و نقش هریس در سراسر جغرافیای فرش‌بافی ایران و جهان شده‌اند.

طرح و نقش در فرش هریس 

بررسی فرش دستبافت ایران از جنبه‌های هنری آن اغلب حول طرح و نقش آن مورد مطالعه می‌گیرد و این طرح‌ها در طول دوران تاریخی و تحت تأثیر فرهنگ حاکم تکامل یافته‌اند و به نسل‌های بعد منتقل شده‌اند. در این میان، فرش هریس به‌واسطه طرح و نقش نیمه هندسی و نیمه گردان خویش در کنار استفاده از رنگ‌های گیاهی حاصل از طبیعت است که به شهرت جهانی رسیده است. طرح فرش‌های هریس از نوع شکسته و هندسی است و اکثر خطوط آن از خطوط صاف و با زاویه تشکیل شده است. شیوه طراحی آن به شیوه ذهنی و سینه باف بوده، یعنی در ابتدا بافنده یک طرح را دیده سپس با توجه به ذهن و خلاقیت خود آن را پرورانده و به شیوه هندسی و خطوط شکسته بر روی تار و پود فرش اجرا کرده است. تنوع طرح و نقش در فرش‌های هریس قبل از رواج نقشه‌های شطرنجی امروزی و تا زمانی که استفاده از دستمال نقشه‌ها به‌عنوان الگوهای رایج طرح و نقش در بافت قالی‌ها به کار می‌رفت از گستردگی قابل ملاحظه‌ای برخوردار بود.  
سیسیل ادواردز در رابطه با طرح و نقش قالی هریس چنین می‌گوید: «تمایل قالی‌بافان این ناحیه به تغییر خطوط منحنی به مستقیم، یا تبدیل گردان به شکسته را امروز نیز می‌توان در هر یک از این روستاها مشاهده کرد. فقط باید از آن‌ها خواست که طرح خود را نشان دهند و این طرح عبارت است یک تکه چلوار که نقشه‌ی یک ربع قالی با عدم مهارت روی آن کشیده و رنگ شده است. این طرح گردان است درحالی‌که وقتی آن را بر روی قالی می‌آورند همیشه شکسته است. بافندگان این ناحیه در کار دیگری نیز مهارت دارند، آن‌ها طرح‌هایی که بر روی کاغذهای شطرنجی کشیده می‌شود و یا استادکاری که نقشه را می‌خواند، مورد استهزا قرار می‌دهند؛ زیرا برای این منظور یک تکه چلوار را به‌وسیله سنجاق به دیوار مقابل نصب می‌کنند و با نگاه کردن گاه گاه به آن می‌توانند قالی را به هر قطعی که سفارش می‌دهند ببافند این خود مهارتی شگفت‌انگیز است، مهارتی غریزی و حسی در طرح‌ریزی».

طرح‌های رایج فرش هریس

در ادامه به معرفی برخی از مشهورترین نقوش و طرح‌های فرش معروف هریس می‌پردازیم.

طرح افشان

در این طرح تمام بندها و نگاره‌ها در متن فرش پراکنده شده‌اند و در عین حال دارای پیوستگی ارتباط با یکدیگر هستند. طرح افشان در فرش‌های منطقه هریس دارای تنوع و گستردگی زیادی است. در مواردی دارای زمینه ساده و یا با نقوش ریز و یا به‌صورت ترنجی بزرگ به شکل لوزی در میان متن فرش و زمینه ساده یا نقش مایه‌های کوچک به شکل شکسته و گاهی هندسی بافته شده و حاشیه به‌صورت واگیره‌هایی از گل گرد و قاب است. در این طرح، از رنگ زمینه روشن مانند آبی، کرم و چهره‌ای استفاده می‌کنند.

طرح قاب قابی (واگیره‌ای)

به تکرار نقش قاب در نقاط مختلف فرش که یک نقش خاص را شکل می‌دهد طرح قاب قابی می‌گویند. طرح اصلی آن به‌گونه‌ای است که سرتاسر فرش هم از جهت طول و هم از جهت عرض به قطعات منظم تقسیم شده و هر قسمت توسط خطوط و یا بندهایی به قسمت‌های همجوار می‌پیوندد و به‌این‌ترتیب از به هم پیوستن این قسمت‌ها و بندهای آن‌ها کل طرح به وجود می‌آید. در این طرح از اسلیمی در متن و حاشیه به فراوانی استفاده می‌شود و پهنای حاشیه کم ولی تعداد آن افزایش پیدا کرده است. در بیشتر موارد رنگ متن روشن و حاشیه سرمه‌ای یا چهره‌ای است.

طرح لچک ترنج 

این گروه از قالی‌ها دارای طرح «لچک ترنج» است که به دو صورت «لچک ترنج کف ساده» و «لچک ترنج با زمینه متراکم» تقسیم می‌شود. بیشتر طرح‌های هریس بر اساس الگوی لچک ترنج است که در واقع نقشه اصیل و قدیمی این منطقه به شمار می‌رود، که ضمن حفظ ویژگی نقوش لچک ترنج شاه‌عباسی، ترکیبی هندسی به آن داده و با استفاده از خطوط زاویه‌دار هویتی کاملاً مستقل از قالی‌های شهری بافت را برای آن رقم زده است.

طرح لچک ترنج کف ساده

ویژگی این گروه طرح لچک ترنج با زمینه ساده است که ترنج و سر ترنج آن بزرگ و دور لچک گوشه کوچک است.

طرح لچک ترنج با زمینه متراکم

در این گروه طرح لچک ترنج با زمینه پرتراکم از نقوش است و سر ترنج در بیشتر موارد به‌صورت بزرگ و گوشه در برخی از طرح‌ها به‌صورت کوچک بافته می‌شود. در این طرح، از حاشیه «سماوری» و «بالیق شاماما» استفاده شده است.

دوره معاصر

این دوره که مربوط به اوایل قرن 20 میلادی است، طرح‌های فرش هریس دیگر تنوع و گستردگی گذشته خود را از دست می‌دهند و تعداد محدودی از طرح‌های گذشته توسط بافندگان بافته می‌شود. قالی‌های امروزی هریس اغلب با جزئیات مشخص و رنگ‌های محدود بافته می‌شوند و اندازه هم در طرح مشخص شده است. در گذشته از دستمال نقشه‌ها برای بافت قالی استفاده می‌کردند، این دستمال نقشه‌ها پارچه‌ای در ابعاد 30 در 30 سانتی‌متر بودند که طرح به‌صورت گردان روی آن کشیده می‌شد. بافندگان با نگاه کردن به این دستمال‌های منقوش، طرحی با خطوط نیمه هندسی و تعداد نقوش بیشتر پدید می‌آوردند، که باعث بالا بردن قدرت خیال و وسعت نقش‌پردازی ذهن هنرمندان بافنده می‌شد. اما با حذف تدریجی دستمال نقشه‌ها و ورود نقشه‌های شطرنجی از تبریز به این منطقه و مقید بودن بافندگان به تقلید جزء به جزء نقشمایه‌ها، قدرت خیال و ابداع بافندگان کم می‌شود و به‌تدریج از تنوع نقوش و طرح‌ها کاسته شده و تعداد طرح‌ها با توجه به سفارش تجار و سلیقه بازار شکل می‌گیرد و یک تعداد طرح خاص و شناخته شده رایج می‌شود.

طرح‌های رایج امروز در فرش هریس

امروزه طرح لچک ترنج که نام محلی آن «گوشاگوبک» می‌باشد در این منطقه رواج دارد. تفاوت طرح‌ها در حال حاضر که اغلب به‌صورت لچک ترنج می‌باشد، بر پایه ساختار و ترکیب نقشمایه‌ها است. طرح‌های رایج در قالی‌های امروز هریس عبارتند از: صمد خانی، تاجری، یِدی گُول (هفت حوض)، صبوری، اسماعیل بیگ، باشاباش (سراسری) است و همان‌طور که از نام طرح‌ها بر می‌آید، اغلب آن‌ها به نام اشخاص نام‌گذاری شده‌اند. این افراد کسانی بودند که یا خود تولیدکننده فرش بودند و یا تجار محلی بودند که طرحی را سفارش و برای بافت در اختیار بافندگان قرار می‌دادند. در قالی‌های معاصر هریس به‌صورت کلی یک ترنج به شکل مربع لوزی و در بعضی موارد ترنج به شکل دایره، سر ترنج به شکل گل شاه‌عباسی و قاب اسلیمی و لچک‌ها در چهار گوشه تکرار شده که دارای یک گوشه مشابه است و حاشیه در اکثر موارد به شکل سماوری و در بعضی موارد به شکل بالیق شاماما است. همانطور که قبلاً اشاره شد در طرح‌های رایج امروزی دیگر تنوع و گستردگی گذشته به چشم نمی‌خورد و تعداد محدودی از این طرح‌ها توسط بافندگان بافته می‌شود، این قالی‌ها با جزئیات مشخص و رنگ‌های محدود بافته می‌شوند و اندازه هم در طرح مشخص شده است.

شما می‌توانید جهت  خرید فرش دستباف ، خرید گلیم و گبه دستباف و همینطور خرید تابلو فرش دستبافت  به صورت اینترنتی و آنلاین از  فروشگاه فرش هویدا استعلام گرفته و کلیه سفارشات خود را ثبت نمایید و هرجای دنیا که هستید کمتر 4 روز کاری آنرا در آدرس مورد نظر تحویل بگیرید      

اگر علاقه مند به مطالعه سایر مقالات در زمینه فرش دستباف و یا  تابلو فرش دستباف هستید، به قسمت پایگاه مقالات بازرگانی فرش هویدا     مراجعه نمایید    .