دسته‌بندی فرش دستباف ایرانی به لحاظ اندازه

دسته‌بندی فرش دستباف ایرانی به لحاظ اندازه

با گسترش زندگی شهر نشینی در طی قرون گذشته و در نتیجه ایجاد الگوهای جدید در زندگی شهری، به‌تدریج در ابعاد سنتی فرش دستباف نیز تغییراتی ایجاد شد. چرا که دیگر فرش‌هایی با ابعاد کوچک و قابل حمل که ضرورت سبک زندگی روستایی و عشایری بود، احتیاجات زندگی شهر نشینی را برآورده نمی‌ساخت. لذا ابعاد فرش دستباف نیز به‌تدریج و به‌مرور زمان افزایش یافت. در این مقاله قصد داریم انواع فرش دستباف را به لحاظ ابعاد و اندازه مورد بررسی و ارزیابی قرار دهیم.

تغییر ابعاد فرش در گذر زمان

در گذشته و در جریان زندگی روستایی و عشایری، بافندگان الزامی به رعایت ابعاد خاص برای بافت فرش نداشتند؛ چرا که زندگی در چادرهای کوچک لازمه‌ی فرهنگ عشایری بود و حتی پس از آن که بسیاری از کوچ‌نشینان به یکجانشینی روی آوردند نیز ابعاد اتاق‌های آن‌هابه آن اندازه کوچک بود که سبب می‌شد بافندگان تنها اقدام به بافت فرش در ابعاد کوچک نمایند، همچون قالیچه ذرع و نیم، دو ذرع و حداکثر 6 متری. علاوه بر آن قابل حمل بودن فرش و همچنین دار قالیبافی در زندگی عشایری اهمیت ویژه‌ای داشت؛ لذا تا پیش از رواج فرهنگ شهر نشینی، ضرورتی برای بافت قالی در ابعاد بزرگ احساس نمی‌شد. اما پس از گسترش ارتباطات و ابزارهای ارتباط جمعی با شهرها و آشنایی تولیدکنندگان فرش با فرهنگ شهری و الگوهای جدید شهر نشینی، و همچنین از زمانی که بافندگان به هنر خود به‌عنوان یک پیشه و راهی برای کسب درآمد اقتصادی نگریستند، اقدام به افزایش ابعاد قالی و ایجاد تنوع در بافت، مطابق با نیازهای زندگی شهرنشینان نمودند. در نتیجه امروزه شاهد بافت ابعاد متنوعی از قالی دستباف از انواع قالیچه‌های کوچک ذرع و نیم و دو ذرع تا فرش‌های بزرگ 12 متری، و حتی گهگاه فرش‌های هنری و خاص در ابعاد بزرگ‌تر هستیم. در ادامه مطالب به بررسی هریک از ابعاد رایج فرش دستباف در ایران خواهیم پرداخت.

ابعاد رایج در فرش دستباف

همانطور که اشاره شد، فرش‌های دستباف بر حسب نیاز و کاربرد در اندازه‌های متفاوتی همچون پشتی، پادری، کناره، ذرع و نیم، دو ذرع و انواع قالی در ابعاد مختلف بافته می‌شوند. در ادامه به بررسی ابعاد رایج در فرش دستباف ایران پرداخته شده است:

قالیچه‌های دستباف ایرانی

- قالیچه‌های بسیار کوچک که عموماً با نام‌های پادری، پشتی و پاتختی، با ابعاد تقریبی 50×60 و 60×90 سانتی‌متر. کاربرد این قالیچه‌های کوچک همانطور که از نام آن پیداست به‌عنوان رویه پشتی، پادری و گستردن کنار تختخواب است. اندازه مناسب برای پادری معمولاً 30×40 سانتی‌متر است و شهرهای کرمان و سراب از جمله مناطقی هستند که بافت پادری در آن رواج دارد. همچنین در برخی از مناطق همچون تبریز، کاشان و کرمان بافت نوعی فرش به نام «دورنما» رواج دارد که به لحاظ ابعاد بزرگ‌تر از پادری بوده اما از یک متر مربع کوچک‌تر است. فرش دورنما معمولاً مزین به نقوش طبیعت و گل و گیاه است و به صورت تزئینی به دیوار نصب می‌شود.  
- قالیچه‌های کوچک معروف به ذرع و نیم و با ابعاد حدودی 100×150 سانتی‌متر و ابعاد مشابه آن. در بازار فرش، قالیچه‌های کوچک‌تر از ذرع و نیم را به‌عنوان ذرع و چارک می‌شناسند. ابعاد رایج قالیچه ذرع و چارک حدوداً 130×80 سانتی‌متر است.  
- قالیچه‌های معروف به «موصل» با اندازه‌ی حدودی 130×200 سانتی‌متر.  
- قالیچه‌هایی با ابعاد متوسط که به نام سجاده‌ای یا دو ذرعی شناخته می‌شوند و ابعاد تقریبی آن حدود 210×150 سانتی‌متر است.  
- قالیچه‌های معروف به «کناره» که با عرض 60 سانتی‌متر و طول متغیر 4، 8، 10 متر و یا حتی بیشتر بافته می‌شوند. علاوه بر این، گاهی اوقات بافندگان با توجه به ضرورت و نیاز، کناره‌هایی با طول کم که به آن «خرک» گفته می‌شود نیز بافته‌اند. ابعاد تقریبی خرک حدوداً به عرض 80 تا 90 سانتی‌متر و طول 230 تا 180 سانتی‌متر است. فرش‌های کناره و خرک معمولا برای پوشاندن جای خالی و بدون فرش اتاق استفاده می‌شوند.  

   
فرش‌های پرده‌ای  

- قالی‌های کوچک، یا به عبارت دیگر قالیچه‌های بزرگ که اصطلاحاً به آن‌هاپرده» گفته می‌شود و با ابعاد تقریبی 250×150 یا 280×170 یا اندازه‌های مشابه آن بافته می‌شوند. در مورد فرش‌های پرده‌ای باید به نکته‌ای اشاره کرد که به نظر جالب می‌رسد. استفاده از فرش به‌عنوان پرده درحقیقت هیچ‌گاه جزو فرهنگ و سنت‌های ایرانی نبوده است و دلیل استفاده از فرش‌ به‌عنوان پرده را بایستی در جایی دیگر جست‌وجو کرد. پرویز تناولی در این مورد بر این عقیده است که به دلیل ورود صنعت چاپ به ایران و به دنبال آن انتشار تصاویر پرده‌های قلمکار ایرانی در این کتاب‌ها، متعاقباً تصاویر این پرده‌های قلمکار که به لحاظ اندازه مشابه فرش بودند، مورد الهام و تقلید بافندگان ایرانی قرار گرفت و اصطلاح پرده‌ای و بافت فرش‌هایی با کارکرد پرده، پس از آن در ایران رواج یافت.

قالیچه معروف به کلگی

- «کلگی» به نوعی از قالی گفته می‌شود که با ابعاد حدودی 2×4 یا 3×6 و گهگاه حتی بزرگ‌تر از این اندازه بافته می‌شود و معمولاً ابعاد آن به نحوی است که طول آن یک و نیم الی دو برابر عرض آن باشد. این ابعاد از قالیچه به این منظور بافته می‌شود تا با کنار هم قرار دادن دو یا سه عدد از آن، بتوان اتاق بزرگی مانند سالن تجمع یا بار عام را مفروش کرد. کاربرد فرش‌های کلگی و پرده، اغلب جهت استفاده در کاخ‌ها و قصرهای پادشاهان بوده است.

ابعاد قالی‌های دستباف

- عموماً تمامی فرش‌هایی که با ابعاد بیشتر از شش متر باشند با نام قالی نام‌گذاری می‌شوند. اندازه‌های کمتر از 4 متر مربع را نیز قالیچه (قالی کوچک) نامیده‌اند. قالی‌های کوچک و بزرگ در ابعاد 2×3 و 5/2×5/3 و 3×4 و 6×5/4 و یا ابعاد مشابه به این بافته می‌شوند. ذکر این نکته ضروری به نظر می‌رسد که در بافت قالی اختلاف طول و عرض فرش معمولاً یک متر در نظر گرفته می‌شود.

ابعاد نامتعارف در فرش دستباف

علاوه بر ابعاد متعارف و رایج در بافت فرش ایرانی که پیش‌تر به آن اشاره شد، گاهی اوقات خصوصاً در فرش‌های قدیمی با ابعادی از آن‌هابرخورد می‌کنیم که نامتعارف بوده و حتی برخی از آن‌هاغیرعادی به نظر می‌رسد. در این‌گونه موارد احتمال قریب به یقین وجود دارد که فرش‌های مذکور به منظور استفاده در مکان‌های خاص بافته شده‌اند. در ادامه به توضیح برخی از این ابعاد کمتر رایج در فرش دستباف می‌پردازیم.

فرش‌های چندضلعی و دایره

در برخی از نمونه‌های فرش دستباف، گاهی اوقات فرش‌های چندضلعی با ابعاد نابرابر مشاهده می‌شود به این صورت که حتی نقش فرش نیز تنها برای همان ابعاد کاربرد دارد و متناسب با فرم همان فرش خاص است. این امر واضح است که این‌گونه فرش‌ها تنها برای استفاده در مکان خاصی طراحی و بافته شده‌اند. همچنین در سال‌های اخیر به صورت مقطعی، بافت فرش‌های دایره شکل با ابعاد مختلف و همچنین فرش‌های مربعی با ابعاد 2×2، 3×3 و یا 5/3×5/3 متر بسیار مورد توجه و سفارش خریداران خارجی فرش ایران بوده است. بافت فرش‌های مربع عموماً از مناطقی همچون کرمان، بیرجند، تبریز، شیراز، بختیاری و نائین گزارش شده است. فرش‌های دایره و بیضی شکل نیز معمولاً در شهرهای اصفهان، تبریز و قم تولید می‌شوند.

فرش‌های سلطنتی

علاوه بر موارد فوق، در میان فرش‌های بافته شده، گاهی قالی‌هایی با ابعاد بسیار بزرگ با اندازه‌های 20، 30، 40 متری و یا حتی بزرگ‌تر مشاهده می‌شود که بافت آن‌هادر حدود دویست سال گذشته مرسوم بوده است. این ابعاد فرش‌های بزرگ عموماً به‌منظور آراستن کاخ‌ها و دربارهای حکومتی و یا اماکن مذهبی مورد استفاده قرار می‌گرفته است. حتی در اسناد و گزارش‌های تاریخی می‌توان فرش‌هایی با ابعاد بزرگ‌تر همچون 1000 متر مربع را برای فرش ایرانی مشاهده کرد. به‌عنوان نمونه از این‌گونه فرش‌های بزرگ اندازه و خاص، می‌توان به فرش معروف و گران‌بهای «بهارستان» از دوره‌ی ساسانی اشاره کرد که با استناد به گزارش‌های تاریخی یکی از بزرگ‌ترین فرش‌های بافته شده در ایران و متعلق به 1400 سال پیش است. همچنین از فرش‌های دستباف نفیس و بزرگ اندازه‌ای که در سال‌های اخیر بافته شده است می‌توان به فرش زیبایی اشاره کرد که به مساحت 730 متر مربع (7/20×35 متر) و پس از چهار سال کار و تلاش بی‌وقفه پنجاه و دو بافنده‌ی ماهر زیر نظر و سرپرستی استاد رضا زاینده به اتمام رسیده است. طراحی این فرش نفیس به دست استاد اکبر زرین نقش انجام شده، و نقش آن شامل صحنه‌ی شکارگاه در میان گل‌های آبی تیره و نقوش بته در زمینه‌ای به رنگ بژ است و نقش زمینه‌ی ترنج بزرگ آن از نقش نمای داخلی گنبد شیخ لطف‌الله اصفهان الهام گرفته شده است. در ذکر ارزش و زیبایی این فرش ذکر این نکته بس که برای بافتن گل‌های برجسته‌ی این فرش بسیار نفیس، از 1500 کیلوگرم ابریشم خالص استفاده شده است.

بافت بزرگ‌ترین فرش جهان در ایران

در گروه فرش‌های خاص و نفیس ایرانی که تعداد آن کم نیست، باید به فرش بسیار بزرگی به مساحت 5627 متر مربع اشاره کرد که در واقع می‌توان آن را بزرگ‌ترین فرش دستباف جهان دانست. این قالی باشکوه و منحصربه‌فرد در حال حاضر برای آراستن مسجد شیخ زاهد در امارات متحده عربی و در شهر ابوظبی مورد استفاده قرار گرفته است. بافت این اثر هنری که مزین به طرح گلدار بر رنگ سبز رنگ و ترنج میانی است، به وسیله‌ی 1200 بافنده ماهر انجام شده است و در بافت آن حدود 47 تن مواد اولیه به شکل 35 تن پشم و 12 تن پنبه به کار گرفته شده است.

شما می‌توانید جهت خرید فرش دستباف ، خرید گلیم و گبه دستباف و همینطور خرید تابلو فرش دستبافت به صورت اینترنتی و آنلاین از فروشگاه فرش هویدا استعلام گرفته و کلیه سفارشات خود را ثبت نمایید و هرجای دنیا که هستید کمتر 4 روز کاری آنرا در آدرس مورد نظر تحویل بگیرید  

اگر علاقه مند به مطالعه سایر مقالات در زمینه  فرش دستباف و یا تابلو فرش دستباف هستید، به قسمت پایگاه مقالات بازرگانی فرش هویدا مراجعه نمایید .