فرش دستباف جوشقان

معرفی فرش جوشقان و ویژگی‌های آن

قالی ایرانی در تاریخ قالی‌بافی به‌عنوان اثری هنری و نیز کالایی تجاری حائز اهمیت ویژه است. عبارت‌های «قالی شرقی» و «قالی ایرانی» برای برخی معنایی مترادف دارند و اهمیت تاریخی و هنری سنت ایرانی برای همگان ثابت شده است. طرح و نقش غنی فرش‌های ایرانی، در قالب ترکیب‌بندی‌های زیبا و رنگ‌های دلنشین، همیشه باعث حیرت بینندگان شده است. فرش جوشقان نیز از جمله یکی از این قالی‌های زیبا و چشم‌نواز ایرانی است. در این مقاله قصد داریم شما را با ویژگی‌های فرش جوشقان آشنا کنیم.

جوشقان و پیشینه فرش‌بافی آن

جوشقان، شهری است با آب و هوای خنک و معتدل، که در 60 کیلومتری شهر کاشان واقع شده است. این شهر در مسیر تجاری مهمی واقع شده است که مابین کاشان و اصفهان وجود دارد. پیشینه قالی‌بافی جوشقان را می‌توان به دو دوره متمایز دسته‌بندی کرد. دوره اول شامل تولیدات دوران صفوی است که پژوهشگران در مورد انتساب آن‌هابه جوشقان نظریات گوناگونی ارائه می‌دهند. دوره دوم شامل تولیدات دوران قاجار و پس از آن است که در مورد انتساب نمونه‌ها شکی وجود ندارد. در دوره اول، قالی‌هایی فاخر بر اساس طرح‌هایی از پیش آماده و با مواد گران‌قیمت در کارگاه‌های سلطنتی تهیه می‌شدند. ویژگی‌های قالی‌های این دوران تنوع طرح و رنگ، تأثیرپذیری طرح‌ها از مناطقی مانند هرات و بافت قالی‌هایی در اندازه بزرگ هستند. از اواخر این دوران روند تغییر سبک طراحی آغاز می‌شود. دوره دوم، بافت قالی با مواد ارزان‌تر، طرح‌های ذهنی‌باف با تنوع کمتر نسبت به دوره اول، فرش‌هایی با تراکم کمتر و ابعاد کوچک‌تر رواج می‌یابند. از این دوره سبک خاص قالی جوشقان پدید آمده و با نام تجاری همین شهر خرید و فروش می‌شود.

قالی جوشقان در دوره صفوی

از وضعیت فرش‌بافی جوشقان قبل از دوران صفوی اطلاعات دقیق قابل استنادی در دست نیست، با این وجود عده‌ای از پژوهشگران به پیشینه بافت قالی‌های ابریشمی پیش از صفویان معتقدند. علاوه بر آن عده‌ای بر این باورند که بافت فرش‌های فاخر دوران صفوی بدون سابقه بافت در این منطقه امکان‌پذیر نیست. در دوران صفوی شواهدی مبنی بر وجود فرش‌بافی جوشقان موجود است. این شواهد مربوط به هدایای شاه تهماسب اول به پادشاهان هند و عثمانی است. در سال 950 ه.ق. شاه تهماسب دو قالیچه مخمل طلاباف و سه زوج قالی 12 ذرعی جوشقانی به همایون، پادشاه هند که به ایران پناهنده شده، هدیه می‌دهد. سلطان بایزید فرزند پناهنده سلطان سلیمان عثمانی نیز در سال 961 ه.ق. از شاه تهماسب فرش‌های زری بافی شده کرمان و جوشقان را هدیه می‌گیرد. علاوه بر آن بنا بر نوشته ابولفضل علامی، زندگینامه نویس اکبرشاه، امپراطور مغول در پایان همین سده از جوشقان، خوزستان، کرمان و سبزوار فرش‌هایی به هند وارد شده است. با اینکه نمونه‌ای از فرش‌ها در دست نیست، به راحتی می‌توان به تجملی بودن این قالی‌ها پی‌برد. نمونه فرش بعدی مربوط به دوران سلطنت شاه عباس اول است که بنابر مستندات، کارگاه‌های قالی‌بافی در زمان این پادشاه در شهرها و روستاهای ایران دایر شده است. در این دوران که پایتخت صفویان اصفهان بود، کارگاه‌های دولتی قالی‌بافی در کاشان، جوشقان، کرمان و هرات برپا شد. از دلایل تأسیس کارگاه‌های فرش‌بافی در جوشقان می‌توان به آب و هوای فصلی منطقه که برای برپایی کارگاه‌های تابستانی مناسب بوده و کیفیت پشم بره‌های بومی جوشقان اشاره کرد. با اینکه رواج قالی‌بافی در جوشقان در زمان صفویان مورد تأیید بسیاری از متخصصان است، در مورد مکان بافت قالی‌هایی که بعضی منابع به جوشقان نسبت می‌دهند، اتفاق نظر وجود ندارد. قالی‌های لهستانی و قالی‌های گلدانی از این دست هستند.

قالی‌های گلدانی بافت جوشقان

گلدانی نامی است برای گروه بزرگی از طرح فرش‌های متفاوت که در یک دوره خاص بافته شده‌اند. این طرح‌ها شامل «فرش‌های باغی، فرش‌هایی با طرح‌های مرکزی، طرح‌های چند ترنجی، طرح‌های جهت‌دار، طرح‌های برگ کنگری (این طرح با نام هراتی یا ماهی در هم متداول است)، طرح‌های اسلیمی‌دار، درختی و بوته‌دار عموماً شامل نقشمایه سرو و طرح‌های بندی می‌شوند. در میان این نقوش، فرش‌های طرح «بندی» بیشتر از سایر موارد در جوشقان بافته شده‌اند. از مشخصه‌های این گروه، طول زیاد قالی نسبت به عرض آن (معمولاً طول سه برابر عرض است) و نیز حاشیه باریک این گروه از قالی‌ها است. استفاده از نقشمایه‌های گیاهی مانند شاه عباسی، حرکت ساقه گل‌ها که سازنده فضاهای لوزی شکل هستند، گلدان یا گلدان‌هایی که ساقه‌ها از آن می‌رویند و تعداد سه ردیف حاشیه از ویژگی‌های دیگر آن‌ها است.

قالی‌های معروف به لهستانی

قالی‌هایی با نام لهستانی یا پلونزی از دیگر بافته‌هایی هستند که متعلق به دوره صفویه هستند و مکان بافت آن‌هارا به جوشقان، اصفهان و کاشان نسبت می‌دهند. در حقیقت، فرش‌های لهستانی و گلدانی از یک تکنیک بافت بهره گرفته‌اند. فرش‌های این مجموعه به لحاظ کاربرد طلا و نقره و گستردگی طرح و نقش و همچنین کاربرد رنگ‌های ملایم، از دیگر فرش‌های این دوره متمایز است.

دلیل نام‌گذاری فرش‌های لهستانی 

عنوان پولونز یا لهستانی از آنجا بر روی این فرش‌های بافت جوشقان یا کاشان گذاشته شد که در سال 1878 میلادی در نمایشگاه بین‌المللی پاریس تعدادی از این فرش‌ها به نمایش گذاشته شد. در کارت شناسایی این فرش‌ها محل بافت آن‌هابه اشتباه لهستان نوشته شده بود و از آن تاریخ این گروه از فرش‌ها به نام لهستانی یا پولونزی معروف شدند. اما در اصل، فرش‌های لهستانی نوعی از قالیچه‌های دستباف ایرانی بودند که به سفارش شرکت‌های اروپایی (لهستانی) و به طرح و سلیقه مورد پسند اروپایی در کاشان و جوشقان بافته شده‌اند. طرح و نقش و رنگ‌بندی این فرش‌ها به این دلیل که بنا بر سلیقه اروپائیان بافته شده است، اندکی با فرش‌های اصیل ایرانی متفاوت به نظر می‌رسد. بسیاری از کارشناسان معتقدند که این فرش‌ها تنها در کارگاه‌های دربار سلطنتی شاه عباس بافته و تولید می‌شدند، درصورتی که طبق مدارک یافت شده در بسیاری از مناطق ایران که به قالی‌بافی مشغول بودند، فرش‌های ابریشمی زربفت بافته می‌شده است و در بازارهای آزاد هم وجود داشته و حتی افراد عادی نیز می‌توانستند آن را خریداری کنند.

ویژگی‌های فنی فرش‌های لهستانی

در بافت این گروه از فرش‌ها گره نامتقارن به کار برده شده است، که با پرز ابریشمین روی تارهای پنبه‌ای و گاهی پشمی ایجاد نقش کرده‌اند. پودهای پنبه‌ای در بعضی فرش‌ها رنگرزی شده‌اند و به رنگی غیر از سفید هستند؛ که علت آن می‌تواند هم‌خوانی بیشتر با قسمت گلیم‌باف برخی از فرش‌های این مجموعه باشد.

رنگ در فرش‌های لهستانی

الیاف رنگی به کار رفته در فرش‌های لهستانی معمولاً دارای تنوع رنگی زیادی هستند و در برخی از نمونه‌ها، از شدت تنوع رنگی کاسته شده است. در چند نمونه از فرش‌های این مجموعه که رنگ آن‌هابه حالت اولیه باقی مانده است، نشان می‌دهد که فرش‌های لهستانی یا پولونزی اصیل، در ابتدا دارای جلوه و درخشندگی بسیاری بوده‌اند. بعضی از این فرش‌ها به رنگ ارغوانی یا یاقوتی است ولی در بیشتر فرش‌ها رنگ‌های تازه‌ای به‌کار رفته است که بر اثر پیشرفت فن رنگ‌سازی زمان صفویه به دست آمده بود. تقریباً در اغلب نمونه‌های فرش‌های لهستانی انواع رنگ زرد و به خصوص عنابی روشن و نارنجی به کار رفته که در کنار رنگ سبز مشاهده می‌شود. رشته طلایی در واقع، تار پهن یا نازکی است از نقره مطلا که آن را دور رشته ابریشم پیچیده و بعد به پود فرش گره زده‌اند. بسیاری از این قالی‌های زربفت طی زمان آسیب فراوان دیده‌اند. کرک آن‌هااز میان رفته و رنگ‌ها پریده و نقره سیاه شده و آب طلای روی آن پاک شده است. اما اگر نخستین آن‌هارا در نظر بگیریم باید گفت که این فرش‌ها در دنیا رقیبی ندارند.

طرح در فرش‌های لهستانی

بیشتر این فرش‌ها دارای نقش‌های منحصربه‌فرد هستند؛ فرش‌های زوجی یا جفت که هر دو نقشه‌ای مشابه داشته باشند، در میان فرش‌های لهستانی کمتر دیده شده است؛ با وجود این تنوع، تمامی این فرش‌ها اساساً از حیث شیوه بافت، ترکیب رنگ و نقشه گل و گیاهی مبتنی بر اصول هندسی به یکدیگر شباهت زیادی دارند. به طور کلی فرش‌های لهستانی به این دلیل که به سفارش و باب سلیقه اروپایی‌ها بافته شده‌اند، از نظر تنوع رنگی و پرکاری طرح در مقایسه با فرش‌های اصیل ایرانی، ساده‌تر هستند.

آیا در بافت فرش‌های لهستانی واقعاً طلا به کار رفته است؟

اگرچه فرش‌های لهستانی را اغلب به‌عنوان زربافت می‌شناسند که به معنای استفاده از الیاف طلا در بافت آن است، اما در هیچ یک از فرش‌هایی که تاکنون از این گروه به دقت بررسی شده‌اند طلا دیده نشده و چیزی که به دست آمده است درحقیقت تارهای نقره کاملاً زراندود بوده است. تهیه این تار فلزی خود حرفه و هنری خاص به حساب می‌آمده است. نوار نازک مسطحی از جنس نقره خالص را به دور یک نخ نازک از ابریشم سفید می‌پیچند و اگر نقره زرد رنگ یا آبکاری شده به کار برده شود، نخ ابریشم مورد استفاده هم به رنگ زرد روشن انتخاب می‌شود تا اگر قشر فلز رویی شکسته یا کنده شود یا از جای خود بلغزد و کنار رود رنگی که دیده می‌شود، زردفام باشد.

ویژگی‌های فنی فرش جوشقان

- نوع چله‌کشی و گره در جوشقان، همانند مراکز بافت هم‌جوار آن مثل کاشان و اصفهان، گره فارسی یا نامتقارن است.   
- گره جفتی نیز گاهی در قالیبافی جوشقان دیده می‌شود، با این وجود تولیدات جوشقان از گذشته تاکنون، مرغوبیت خود را مرهون پشم‌های دست ریس محلی این منطقه بوده است.  
- در واقع، از ویژگی‌های قالی‌های جوشقان خصوصاً در سال‌های اخیر، استفاده از پشم مرغوب دست ریس همین منطقه با ظاهری درخشان، تراکم بین 2000 تا 5000 گره در دسی‌متر مربع، که برابر است با رجشمار 28 تا 45، پرزهای متوسط تا بلند است.  
- در مورد رنگرزی الیاف باید گفت که 12 رنگ طبیعی در این منطقه به دست رنگرزان محلی به عمل می‌آید و در بافت فرش‌های جوشقان مورد استفاده قرار می‌گیرد. همچنین استفاده از رنگ‌های مصنوعی و آنیلینی در جوشقان متداول نیست.  
- جنس تار در فرش‌های جوشقان عموماً از پنبه و گاهی ممکن است از پشم باشد. برای پود فرش‌ها از پشم استفاده می‌شود و گاهی اوقات پودها به رنگ قرمز، قهوه‌ای یا قرمز قهوه‌ای رنگ می‌شوند، اما غالباً از پشم خودرنگ استفاده می‌گردد.

طرح و نقش در فرش جوشقان

سه طرح دهه‌های اخیر قالی جوشقان، جنگلی یا جوشقانی، کشمیری و خانه‌بندی است. طرح جنگلی نسبت به طرح کشمیری ساده‌تر بافته می‌شود و به همین دلیل طرح جنگلی رواج بیشتری دارد. نقوش در هر سه طرح یکسان و غیر گردان هستند و نوع ترکیب‌بندی متفاوت این نقوش است که طرح‌ها را از یکدیگر متمایز می‌کند. غیر از آن حاشیه نیز در هر سه طرح یکسان است. تنها عامل تنوع حاشیه‌ها اندازه قالی‌ها است. قالی‌های بزرگ، قالیچه، پشتی و کناره هر کدام حاشیه مربوط به خود را دارند. به‌عنوان نمونه حاشیه‌ای که در قالی‌های بزرگ اندازه بافته می‌شود، با نام حاشیه الله معروف است. این حاشیه برای هر سه طرح که در اندازه بزرگ بافته می‌شوند، به کار می‌رود.

طرح معروف به «جنگلی» یا «جوشقانی» در فرش جوشقان

جنگلی یا جوشقانی مشهورترین طرح قالی در جوشقان است. این طرح از یک شبکه منظم لوزی‌ها تشکیل شده که هر لوزی مستقل و بدون ارتباط با دیگر لوزی‌ها در متن می‌نشیند. این طرح به شکل لچک و ترنج یا بدون آن بافته می‌شوند. خطوط محیط ترنج و لچک دندانه‌دار و به نام پلکان معروف است. اگر هیچ یک از لچک‌ها و ترنج در قالی بافته نشده باشند، طرح با نام جنگلی سراسری خوانده می‌شود. در مواردی که لچک‌ها بدون ترنج می‌آیند، نقشی مرکزی به نام اسلیمی و یا چهار فرنگی به جای ترنج می‌نشیند.

رنگ در فرش جوشقان

تقریباً در همه طرح‌های فرش جوشقان، از چند رنگ یکسان برای بافت استفاده می‌شود. این رنگ‌ها عمدتاً شامل سورمه‌ای، گلی و سفید است که برای زمینه، حاشیه، لچک‌ها و ترنج به کار می‌روند و دیگر رنگ‌ها شامل سایه‌های مختلف رنگ آبی، سبز، زرد و قهوه‌ای است. رنگرزی خامه قالی‌ها توسط مواد طبیعی و به ندرت شیمایی انجام می‌گیرد.

خرید و فروش فرش در جوشقان

در جوشقان، قالی به دو صورت خریداری می‌شود. در شیوه مزد بافی قالی‌بافی بر اساس سفارش انجام می‌گیرد. سفارش‌دهنده مواد را تهیه می‌کند و هزینه چله‌کشی و کارهایی از این قبیل بر عهده او است و نهایتاً قالی تمام شده، متعلق به سفارش‌دهنده است و مزد به بافنده تحویل می‌گردد. در شیوه دیگر، بافنده مواد را تهیه کرده و قالی تمام شده را به خریدار می‌فروشد.

سخن پایانی

شهر جوشقان به سبب قرار گرفتن بر سر راه کاشان و اصفهان از گذشته‌های دور و خصوصاً دوره صفوی یکی از مراکز مهم فرش‌بافی در ایران به شمار می‌رفته است. در دوره صفویه این شهر به بافت فرش‌هایی با طرح گلدانی، و همچنین قالی‌های زربافت معروف لهستانی مشهور بوده است. در حال حاضر نیز طرح «جنگلی» یکی از مهم‌ترین انواع فرش دستباف در جوشقان است. شهرت فرش جوشقان به دلیل استفاده از پشم‌های ظریف و مرغوب محلی است که کیفیت و زیبایی بالایی به محصول نهایی می‌دهد.  

شما می‌توانید جهت خرید فرش دستباف ، خرید گلیم و گبه دستباف و همینطور خرید تابلو فرش دستبافت به صورت اینترنتی و آنلاین از فروشگاه فرش هویدا استعلام گرفته و کلیه سفارشات خود را ثبت نمایید و هرجای دنیا که هستید کمتر 4 روز کاری آنرا در آدرس مورد نظر تحویل بگیرید. 

اگر علاقه مند به مطالعه سایر مقالات در زمینه  فرش دستباف و یا  تابلو فرش دستباف هستید، به قسمت پایگاه مقالات بازرگانی فرش هویدا     مراجعه نمایید.