فرش دستباف کلاردشت

معرفی فرش دستباف کلاردشت و ویژگی‌های آن

فرش کلاردشت از جمله فرش‌هایی است که در میان خریداران و دوستداران قالی ایران مهجور و ناآشنا مانده است و آنچه از تاریخچه‌ی فرش‌بافی این منطقه در دست است بیشتر شامل گفته‌هایی است که سینه به سینه نقل شده است. در این مقاله قصد داریم شما را با ویژگی‌های فرش کلاردشت به‌عنوان یکی از فرش‌های اصیل ایرانی آشنا کنیم.

پیشینه فرش‌بافی در کلاردشت

به طور کلی در شمال کشور به علت اشتغال مردم به کشاورزی و مساعد نبودن نوع محیط برای کار قالی‌بافی، ساکنین این منطقه فرشباف نیستند. اصولاً فرش‌بافی در تاریخ از مناطقی آغاز شد که محیط مناسبی چون مراتع فراوان برای پرورش بز و گوسفند داشته‌اند و از سوی دیگر به دلیل وجود آب و هوای سرد و خشک، امکان اشتغال به کشاورزی در آن مناطق وجود ندارد یا محدود است. قدیمی‌ترین سندی که به فرش‌بافی در مازندران اشاره می‌کند بعد از قرن چهارم در آثار البلاد قزوینی آمده است: «اهالی طبرستان به تربیت کرم ابریشم می‌پرداختند و به همین جهت ابریشم بسیار از آنجا صادر می‌شد. پارچه‌های پشمی و فرش و انواع پوشاک و دستار نیز در آنجا بافته می‌شد.»

کلاردشت، تنها منطقه فعال فرش‌بافی در شمال کشور

در حال حاضر در ناحیه‌ی مازندران تنها منطقه‌ای که به کار فرش‌بافی می‌پردازد و در این کار سابقه‌ای چند صد ساله دارد و نقوش مخصوص خود، منطقه‌ی کلاردشت است. فرش‌بافان کلاردشت نیز عموماً کردهایی هستند که به این منطقه کوچانده شده‌اند. در حال حاضر ساکنین اصلی کلاردشت به دو دسته‌ی «گیل» و «خواجه وند» تقسیم می‌شوند و خواجه وندها ساکنین فرش باف منطقه هستند. فرش‌بافی در میان این اقوام موروثی است و گیل‌ها دارای فرهنگ فرش‌بافی نیستند و تنها کسانی از آنان فرش‌بافی را فرا گرفته‌اند که با اقوام خواجه وند در آمیخته‌اند. اقوام گیل ساکنین بومی کلاردشت و خواجه وندها ساکنین مهاجر منطقه هستند. علی ملک‌پور در کتاب «کلاردشت، جغرافیا، تاریخ، فرهنگ» در باره مهاجرت اجباری به منطقه کلاردشت می‌گوید: «پس از حمله مغول، یکی از رخدادهای تاریخی برجسته در کلاردشت، پیدایش موج مهاجرت‌های جدیدی بود که بعدها منشأ تحولات اجتماعی و سیاسی مهم در منطقه گردید. این قضیه به مهاجرت اجباری طوایفی از اقوام لر از غرب ایران به کلاردشت و مناطق همجوار آن مربوط می‌شود. این گروه‌ها در کلاردشت عموماً «خواجه وند» نامیده می‌شوند و بر مبنای هویت قومی و قبیله‌ای در نزد اهالی «ایل» نیز نام گرفته‌اند. اصطلاح ایل در برابر «گیل» یا گیلک که بومیان کلاردشت هستند به کار می‌رود.

قالی معروف طبرستان

با توجه به همه‌ی مطالب گفته شده سابقه‌ی فرش‌بافی در کلاردشت را در محدوده‌ی قالی معروف و مثال‌زدنی طبرستان می‌توان جست‌وجو کرد. چنان‌که قالی معروف طبری که مورخان قرون سوم و چهارم چون قزوینی از آن به نیکی یاد کرده‌اند و از جمله قالی‌های نفیس و صادراتی بوده است اما به طور قطع در گسترش و ادامه‌ی حیات فرش کلاردشت، طوایف کرد نقش موثری داشتند و چنان‌که گفتیم این مهاجرین مروج فرهنگ قالی‌بافی در کلاردشت بودند و این فرهنگ را همراه خود به منطقه کوچاندند. وجود مراتع همیشه سبز، اقتصاد دامپروری و فرهنگ قالی‌بافی، یعنی جغرافیای خوب برای ادامه‌ی یک پدیده‌ی فرهنگی انتقال یافته باعث شده که قالی‌بافی در این منطقه جان گیرد، گسترش یابد و ادامه‌ی حیات دهد. در مجموع می‌توان گفت در کلاردشت زنان بافندگان اصلی فرش دستباف هستند و مردان کلاردشتی به فعالیت‌های جنبی این حرفه خاص از قبیل تأمین مواد اولیه، رنگرزی، بازاریابی و فروش اشتغال دارند. شمار قابل توجهی از خانوارهای کلاردشتی صرفاً از طریق قالی‌بافی امرار معاش می‌کنند. در سال 1376 در مجموع در منطقه کلاردشت 3700 نفر در قالب 1800 دار قالی در این صنعت دستی مشغول به کار بوده‌اند. در سطح استان مازندران نیز طرح کلاردشتی در قالی‌بافی دنبال می‌شود.

فرش دستباف کلاردشت، یک کالای صادراتی

فرش دستباف کلاردشت علاوه بر خریداران محلی و فروش در برخی شهرهای دیگر عمدتاً به خارج از کشور صادر می‌شود. کشورهای آلمان، اتریش، فرانسه، ایتالیا، کانادا و نیز مجموعه امیرنشین‌های حوزه خلیج‌فارس، از مشتریان اصلی فرش کلاردشت محسوب می‌شوند. فرش کلاردشت از طریق اتحادیه مرکزی تعاونی‌های فرش مازندران به این ممالک صادر می‌شود و در هر یک از کشورها با نام «فرش دستباف کلاردشت» عرضه و شناخته می‌شود. قالی‌بافی عمده‌ترین صنعت دستی کلاردشت محسوب می‌شود. اما علاوه بر این، صنایع‌دستی جاجیم‌بافی، نمدمالی، کوزه‌گری، گلدوزی، بافت جوراب و دستکش‌های پشمی نیز در منطقه مرسوم است که در قیاس با حجم تولید و اشتغال در حرفه قالی‌بافی، اهمیت کم‌تری دارند و طی سال‌های اخیر نیز از رواج و رونق آن‌هاکاسته شده است.

زنان کلاردشت، بافندگان فرش‌های دستباف

از سپیده تا شامگاه در صحرا، روی دو پا، پشت گاو و گاوآهن دل زمین را شکافتن، بیل زدن، بذر افشاندن، به دنبال آب روان شدن و کشت‌ها را آبیاری کردن، به دنبال رمه‌های دام راه رفتن و هی کردن، و خلاصه تلاش کردن و تلاش کردن و پس از این همه تلاش و تحمل سنگینی بدن روی پاها نیاز به جا و مکانی است که بایستی آرام گرفت، یا باید نشست و یا دراز کشید و لم داد. در فرهنگ جوامع روستایی و عشایری و حتی جوامع سنتی شهری ما چهارپایه و صندلی جایی ندارد و فرش و زیرانداز، به اشکال گوناگون حل کننده این مشکل است و در نظام تقسیم وظایف در درون خانواده، یکی از وظایف کدبانوی خانه فراهم آوردن وسایل آسایش اهل خانه است، از آن جمله تهیه همین زیراندازها و فرش‌ها برای چهاردیواری‌ای که بعد از کار مشقت‌بار روزانه، اهل خانه در آن استراحت می‌کنند. مراحل عمده ساخت و بافت این کف پوش‌ها به دست زنان و در همان خانه‌های محل سکونت انجام می‌شود و کدبانوی خانه در هنگام فراغت از مشغله روزانه به این کار می‌پردازد و تمامی مراحل آماده کردن مواد اولیه و وسایل و بافت آن، غیر از پشم چینی، به دست زنان و دختران انجام می‌گیرد.

ویژگی‌های فرش دستباف کلاردشت

طرح و نقش

طرح و نقشه قالی‌های کلاردشت در گروه طرح‌های ایلیاتی قرار می‌گیرد. در این قبیل طرح‌ها الهام‌بخش بافندگان اکثراً تصاویر گل‌ها و برگ‌ها و حیوانات و پرندگانی هستند که در طبیعت با آن‌هاتماس دائمی دارند و یا اشیاء و توتم‌های قبیله‌ای آن‌هااست که به آن‌هاتعلق خاطر دارند و تقریباً تمام این طرح‌ها در زمینه‌های هندسی و شاخه شکسته بافته می‌شوند. این قالی و قالیچه‌ها غالباً بدون نقشه بوده و به طور ذهنی بافته می‌شود و البته آنچه که باعث شهرت و معروفیت فرش کلاردشت شده، همین ذهنی بافی آن است و این که ما غالباً دو طرح مانند هم را نمی‌توانیم در فرش کلاردشت بیابیم. بافندگان این منطقه، در اثر تجربه و بافت مکرر از یک طرح، بافت فرش را بدون نیاز به نقشه انجام می‌دهند و گاهی نیز بنا بر سلیقه خود تغییراتی در نقشه آبا و اجدادیشان ایجاد می‌کنند و با تکامل این نقوش طرح‌های جدید به وجود می‌آورند و البته بدیهی است که به علت عدم استفاده از نقشه، اشتباهاتی در تصاویر و بافت آن‌هادیده می‌شود و فرش‌هایی که می‌بافند کاملاً متقارن از آب در نمی‌آیند.

نقوش ذهنی‌باف فرش کلاردشت

نقوش بکار گرفته شده در این بافته‌ها در بسیاری از موارد صرفاً بر جهان‌بینی و طبیعت شناسی و باورها و معتقدات مردم این دیار استوار است؛ و همین نقوش گاهی، موجب تمایز فرهنگی و ایجاد تخصص در مقایسه با مناطق مشابه گردیده است. گاهی تک نقشی در زمینه و متن یا حاشیه مشاهده می‌شود و زمانی تنوع نقوش چشم هر بیننده‌ای را خیره می‌سازد. هرچند بافندگان این نقوش را به شیوه‌ی سنتی و روایتی و سینه به سینه آموخته‌اند و از باب ممارست و تکرار بی آنکه از ظرایف علم ریاضی و ریزه کاری‌های هندسی آگاهی داشته باشند، نقش‌ها را متقارن و متعادل نموده‌اند. مربعی در متن وجود دارد که از طریق اتصال زوایا به هم در درون مربع شکل ضربدر، چهار مثلث متساوی‌الاضلاع به‌وجود آمده است. و گاهی مرکز دایره‌ای را در محل تلاقی خطوط ضربدری به دست می‌آورند، دایره‌ای را ترسیم و نقوش هندسی یا گیاهی یا حیوانات نیز به صورت تزئینی درداخل دایره می‌نمایانند. در بعضی از نقوش، قرینه سازی کاملاً به چشم می‌خورد. در بعضی موارد بخش مرکزی و اصلی به چند لوزی تقسیم می‌گردد که داخل لوزی نیز نقوشی هندسی متفاوت به‌وجود می‌آید. حیوانی با اشکال هندسی در این لوزی‌ها نشان داده می‌شوند.

رنگ، مهم‌ترین دلیل شهرت فرش کلاردشت

اما دلیل دیگر مطلوبیت قالی کلاردشت کیفیت بسیار بالای رنگ آن است. در تهیه رنگ، علاوه بر مواد شیمیایی نیز همچنان چون گذشته‌ها از مواد گیاهی متداول استفاده می‌کنند. از آنجایی که ساکنان کلاردشت دامدار و کشاورز هستند، مواد اولیه و ابزار کار خود را شخصاً تولید می‌کنند. یعنی عمل ریسندگی پشم‌ها را نیز خود انجام می‌دهند. هر چند در چند ساله اخیر در کلاردشت کارخانه ریسندگی و رنگرزی وجود داشت که پشم‌های چیده شده را از گوسفندان مستقیماً به آنجا می‌بردند و نخ آماده تحویل می‌گرفتند، اما متأسفانه کارخانه‌ها بعد از مدتی از کار افتادند. هم‌اکنون قالیبافان کلاردشتی در قالب یک تشکل صنفی با عنوان شرکت تعاونی تولیدکنندگان فرش دستباف غرب مازندران به مرکزیت کلاردشت فعالیت می‌کنند. فرش کلاردشت از طریق اتحادیه مرکزی تعاونی‌های فرش مازندران به کشورهای دیگر نیز صادر می‌شود و با نام فرش دستباف کلاردشت به فروش می‌رسد. رنگ‌ها در فرش کلاردشت غالباً متضاد و ویژه به کار می‌رود، گاهی در میان رنگ‌ها، رنگ سرخ را نشان سعادت و خوشبختی دانسته و آن را به صورت حنا و در پیشانی نمایان اقبال می‌دانند، رنگ سبز را هم‌پایه با سرخ، رنگ شانس و طالع به حساب می‌آورند و از رنگ سیاه استفاده‌های گوناگون می‌کنند. آن را می‌بافند، می‌پوشند و با صلابت و شخصیت‌دار می‌دانند.

مواد اولیه

به دلیل موقعیت جغرافیایی و شرایط اقلیمی مناسب، پشم‌های تولید شده در منطقه کلاردشت از مرغوب‌ترین پشم‌های کشور محسوب می‌شود. برای بافت قالی از پشم بهاره که بهترین نوع پشم می‌باشد استفاده می‌شود.

ابزار و تجهیزات

دار قالی کلاردشت از نوع ایستاده بوده و از آنجا که به شیوه فارسی چله کشی می‌شود پایین کشی نداشته و بافنده به همراه پیشرفت کار بافت، نیمکت خود را به قسمت‌های بالای دار حرکت می‌دهد به طوری که گاه در ارتفاع 2 متری از سطح زمین مشغول به بافت می‌شود. از دیگر ابزارهای قالی‌بافی می‌توان به شانه و قیچی اشاره کرد.

ابعاد فرش دستباف کلاردشت

•    قالی 6 متری که به زبان محلی 3 متری گفته می‌شود، یعنی طول قالی 3 متر و عرض قالی 2 متر است.   
•    قالی 12 متری که به زبان محلی 4 متری گفته می‌شود، یعنی طول قالی 4 متر و عرض قالی 3 متر است.   
•    قالی 9 متری که به زبان محلی 2.5 متری گفته می‌شود، یعنی طول قالی 2.5 متر و عرض آن 1.5 متر است.   
•    قالی زرع و چارک که به پنج چارکه معروف است. اندازه آن 1.25 و عرض آن 90 سانتی‌متر است.  
•    قالی 1.5 متر که به شش چارکه معروف است.   
•    قالی کناره که در زبان محلی به آن «لاکش» می‌گویند. اندازه لاکش‌ها از 80 سانتی‌متر تا 3 متر است.   
•    پشتیک یا پشتی که به در اندازه 60 در 90 سانتی‌متر بافته می‌شود.   
•    درگاهی که در اندازه‌های مختلف در عرض 50 سانتی‌متر تا طول 100 سانتی‌متر بافته می‌شود.   
•    قالی 2 در 2 که عرض آن 130 و طول آن 220 سانتیمتر است.

سخن پایانی

فرش کلاردشت، یکی از انواع فرش‌های دستباف و اصیل ایرانی است که به سبب رنگ‌بندی خاص و طرح‌های غالباً هندسی و ذهنی‌باف خود شهرت بسیاری در بازارهای خارجی فرش دستباف دارند. علاوه بر این، استفاده از پشم دست ریس و مرغوب محلی در بافت فرش، و در نتیجه کیفیت و مرغوبیت بالای فرش‌های کلاردشت، سبب شده است تا فرش دستباف این منطقه طرفداران زیادی در داخل و خارج کشور داشته باشد. اگر به فرش‌هایی با طرح خلوت و هندسی علاقه‌مند هستید که هماهنگی و پختگی رنگی نیز در آن به وضوح دیده شود، حتماً نگاهی به فرش‌های زیبای کلاردشت بیندازید.  

شما می‌توانید جهت خرید فرش دستباف ، خرید گلیم و گبه دستباف و همینطور خرید تابلو فرش دستبافت به صورت اینترنتی و آنلاین از  فروشگاه فرش هویدا استعلام گرفته و کلیه سفارشات خود را ثبت نمایید و هرجای دنیا که هستید کمتر 4 روز کاری آنرا در آدرس مورد نظر تحویل بگیرید.  

اگر علاقه مند به مطالعه سایر مقالات در زمینه  فرش دستباف و یا  تابلو فرش دستباف هستید، به قسمت پایگاه مقالات  بازرگانی فرش هویدا مراجعه نمایید .