فرش دستباف مشهد

با فرش دستباف مشهد آشنا شویم

مشهد، از جمله مناطق فرشبافی استان خراسان است که رونق و شکوفایی مجدد فرش‌های آن به حدود 100 سال گذشته باز می‌گردد. ﺷﺮوع ﻓﺮشﺑﺎﻓﻲ در ﻣﺸﻬﺪ ﻣﻘﺪس ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﺳـﻨﺎد و ﻣـﺪارك ﻣﻮﺟـﻮد اﺣﺘﻤـﺎﻻ در ﻋـﺼﺮ ﺻﻔﻮﻳﺎن و حدود 500 سال گذشته ﺑﻮده و ﺳﻨﺖﻫﺎي ﭘﺎﻳﻪﮔﺬاري ﺷﺪه در ﺑﺎﻓﺖ، ﻃﺮاﺣﻲ و رﻧﮕـﺮزي ﺗـﺎ دوران ﻣﻌﺎﺻـﺮ اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ. مشهد به بافت فرش‌هایی در ابعاد بزرگ با طرح گل‌های بزرگ شاه عباسی و ساقه‌های ظریف، شهرت دارد. در این مقاله با ویژگی‌های فرش‌های دستباف مشهد بیشتر آشنا خواهیم شد.

تاریخچه فرشبافی در مشهد

تعیین تاریخ شروع بافت فرش‌های دستباف در مشهد، همانند شایر نقاط استان خراسان، کاری تقریباً دشوار است، چرا که از نمونه‌های تاریخی فرش در این مناطق چیزی در دسترس نیست، و تنها می‌توانیم به اسناد و گزارشات تاریخی در این مورد اکتفا کنیم. مطابق نوشته‌ها و مدارک موجود، قدیمی‌ترین قالی موجود که به شهر مشهد منسوب است، متعلق به دوره شاه عباس صفوی (996 تا 1038 هجری قمری) است. این فرش به دستور شاه عباس و در مشهد، برای استفاده در حرم امام رضا (ع) بافته شده بود. در مورد چگونگی و روند قالیبافی در مشهد از زمان صفویان تا اوایل قرن چهارده هجری قمری مدرکی در دست نیست، اما پس از آن می‌توان به نوشته‌های سیاحان خارجی که از ایران دیدن کرده و در نوشته‌های خود اشاراتی به فرش مشهد داشته‌اند، تکیه نمود. به عنوان مثال، شیندلر، جهانگرد آلمانی که در سال 1293 هجری قمری از شهر مشهد دیدن کرده‌است، این شهر را این طور توصیف می‌کند «قیمت آذوقه در مشهد مانند دارالخلافه است. قیمت فرش، مس و غیره حتی از دارالخلافه نیز بیشتر است.... در مشهد پارچه ابریشمی و قالی‌ خوب می‌بافند.» سیسیل ادواردز معتقد است که هیچ فرشی که دارای سابقه‌ی بیش از 80 سال و متعلق به شهر مشهد باشد، وجود ندارد.

احیای هنر فرشبافی در مشهد

به طور کلی صنعت قالیبافی در مشهد پس از گذراندن یک دوره مبهم و نامشخص، تقریباً در فاصله سالهای 1240 تا 1250 هجری شمسی، مجدداً احیا شد و پس از آن مراحل رشد و ترقی را پیمود. از ابتدای سال 1280 هجری شمسی است که فرش‌های نفیس تولید شده در مشهد که اغلب از تولیدات اساتید و بافندگان دوره جدید و معاصر مشهد است و دارای ارزش هنری و اقتصادی بالایی بودند، به خارج از کشور صادر شده و اکنون در موزه‌ها و کلکسیون‌های مطرح در داخل و خارج از کشور نگهداری می‌شوند. به لحاظ تاریخی، ﺑﺎ روي ﻛﺎر آﻣـﺪن ﺷـﺎﻫﺎن ﻗﺎﺟﺎر، ﺑﻪﺗﺪرﻳﺞ ﻧﻈﻢ، ﻗﺎﻧﻮن و اﻣﻨﻴﺖ ﻧﺴﺒﻲ ﺑﺮ ﺟﺎدهﻫﺎي اﻳﺮان ﺣﺎﻛﻢ ﮔﺮدﻳﺪ و ﻫﻤﻴﻦ اﻣﺮ ﺳﺒﺐ روﻧﻖ ﺑﺮﺧﻲ از ﻫﻨﺮﻫﺎي ﺻﻨﺎﻋﻲ از ﺟﻤﻠﻪ ﻫﻨﺮ ـ ﺻﻨﻌﺖ ﻓﺮش ﺷﺪ. ﺣﻤﺎﻳﺖ ﺷﺎﻫﺎن ﻗﺎﺟـﺎر در ﺑﺮﭘﺎﻳﻲ ﻧﻤﺎﻳﺸﮕﺎهﻫﺎي ﻓﺮش در ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻏﺮﺑـﻲ و  ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ ﺗﺒلیـﻎ ﻓـﺮشﻫـﺎي ایرانی در ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎيﺧﺎرﺟﻲ، ﺳﺒﺐ ﮔﺴﺘﺮش ﻓﺮشﺑﺎﻓﻲ در اﻏﻠﺐ ﻧﻘﺎط  ﺷـﻬﺮي و  روﺳـﺘﺎﻳﻲ اﻳـﺮان ﺷﺪه ﺑﻮد. ﻓﺮشﺑﺎﻓﻲ در ﻣﺸﻬﺪ ﻣﻘﺪس ﺑﻪ ﻫﻤﺖ ﺗﺠﺎر و ﺗﻮﻟﻴﺪﻛﻨﻨﺪﮔﺎن داﺧﻠﻲ ﻛـﻪ از ﻧﻘـﺎط ﻣﺨﺘﻠـﻒ اﻳﺮان ﺑﻪ واﺳﻄﻪي حرم امام رضا (ع)در اﻳـﻦ ﺷـﻬﺮ ﮔﺮدآﻣـﺪهﺑﻮدﻧﺪ، اﺣﻴﺎ ﮔﺮدﻳﺪ. ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آﺛﺎر ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﻮزهﻫﺎ و ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﻫﺎي ﺧﺼﻮﺻﻲ ﻣـﻲﺗـﻮان ﮔﻔﺖ: ﻫﻨﺮﻣﻨﺪان و ﺻﻨﻌﺖﮔﺮان ﻣﺸﻬﺪي، ﺗﺒﺮﻳﺰي و ﻛﺮﻣﺎﻧﻲ، ﺑـﺎ ﻫﻤﻜـﺎري یکـﺪﻳﮕﺮ  ﺗﻮاﻧـﺴﺘﻨﺪ ﻋﻼوه ﺑﺮ اﺣﻴﺎي ﺳﻨﺖ ﻓﺮشﺑﺎﻓﻲ در ﻣﺸﻬﺪ، دوﻣﻴﻦ دوران ﺑﺎﺷﻜﻮه ﻓﺮشﺑﺎﻓﻲ ﺧﺮاﺳﺎن را اﻳﺠﺎد ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ.

طرح و نقش در فرش مشهد

گل‌های بزرگ شاه عباسی با ساقه‌های نسبتاً باریک و ظریف، از ویژگی‌های منحصر به فرد فرش دستباف قدیمی در مشهد بوده است. این نوع از فرش‌ها بسیار به فرش‌های اصیل سبک هراتی شباهت دارند که متعلق به شهر هرات است. در حال حاضر نیز کاربرد این سبک از طرح فرش به خصوص در فرش‌های طرح افشان و لچک و ترنج با حاشیه‌های کتیبه‌ای، در تولیدات شرکت فرش آستان قدس رضوی دیده می‌شود. طرح‌های تصویری، شکارگاه و مشابه آن در فرش مشهد به ندرت دیده می‌شود. بافت انواع طرح‌های گل فرنگ نیز چند سالی است که در مشهد رواج پیدا کرده است. طرح لچک و ترنج سعدی نیز که از طرح‌های خاص جنوب خراسان (بیرجند) است، در دهه‌های اخیر در مشهد زیاد بافته می‌شود. همچنین گرایش با استفاده از طرح‌های کرمان، کاشان و نائین نیز به طور گسترده در قالی مشهد استفاده می‌شود که نمونه‌های آن را در بازار فرش تهران نیز می‌توان دید. 

رنگ در فرش مشهد

در حال حاضر، رنگ‌های غالب در فرش دستباف مشهد شامل قرمز تیره (قرمز دانه)، عنابی، کرم، انواع سبز، آبی، سرمه‌ای و قهوه‌ای است. به طور کلی، دو رنگ قرمز و عنابی در فرش‌های معاصر مشهد به فراوانی دیده می‌شود. اما متأسفانه انواع رنگ‌های صورتی و زرد در فرش‌های گل فرنگ بافته شده در مشهد به سبک تبریز نیز دیده می‌شود که هیچ تناسبی با طرح و رنگ فرش‌های اصیل مشهد ندارد. در فرش‌های بافته شده به سبک نائین و کاشان و کرمان، اکثر فرش‌های بافته شده در مشهد به لحاظ رنگی تحت تأثیر فرش‌های مناطق مذکور است و تغییر خاصی در نمونه‌های بافته شده در مشهد به لحاظ رنگ‌بندی دیده نمی‌شود.

مواد اولیه در بافت فرش مشهد

در فرش دستباف مشهد، الیاف پشم برای پرز، و الیاف پنبه برای تار و پود مورد استفاده قرار می‌گیرد. در برخی قالی‌های قدیمی و مشهور شهر مشهد، از الیاف ابریشم به عنوان پرز استفاده شده است. نکته قابل توجه در مورد الیاف پشم مورد استفاده در فرش مشهد این است که بافندگان به مقدار زیادی الیاف پشم را پیش از باف صیقل می‌دهند تا جلا و شفافیت بیشتری پیدا کنند. لذا فرش‌های مشهد ظاهری بسیار درخشان و شفاف دارند. ویژگی قابل ذکر بعدی که در مورد فرش مشهد می‌توان گفت، استفاده از مواد اولیه با کیفیت و به اصطلاح با دست و دل باز است. به این صورت که در بسیاری از مناطق فرش‌بافی به منظورکاهش هزینه‌های بافت فرش، تلاش می‌کنند تا مقدار مواد اولیه استفاده شده در فرش را تا حد امکان کاهش دهند و اصطلاحاً صرفه‌جویی کنند. اما این موضوع به هیچ عنوان در مورد بافت فرش در مشهد صدق نمی‌کند و به نوعی باید گفت در قالی مشهد تولیدکنندگان همواره تلاش می‌کنند که از با کیفیت‌ترین مواد اولیه استفاده کنند و به همین سبب فرش‌های مشهد همواره کیفیت قابل قبولی دارند.

ابعاد رایج در فرش دستباف مشهد

فرش‌های مشهد عموماً در ابعاد 6 متری، 12 متری، 15 متری و حتی ابعاد بزرگ‌تر از این نیز بافته می‌شوند. اما ابعاد کوچکتر از این معمولاً به ندرت بافته می‌شود. در برخی از فرش‌های قدیمی شهر مشهد همچون قالی‌های عمو اغلی، ابعاد بزرگتر از 100 متر مربع نیز دیده می‌شود.

ویژگی‌های فنی بافت در فرش دستباف مشهد

فرش مشهد، فرشی است که به لحاظ ظرافت در حد متوسط است و برای بافت آن از الیاف پشم و پنبه استفاده می‌شود. در ادامه به بیان ویژگی‌های فنی فرش دستباف مشهد می‌پردازیم:

رجشمار

فرش‌های امروزی مشهد اغلب دارای رجشمار بین 30 تا 35 (30 تا 35 گره در هر 6.5 سانتی‌متر) است و به ندرت تا 40 می‌رسد. بنابراین به لحاظ ظرافت بافت در دسته فرش‌های متوسط قرار می‌گیرند. در برخی نمونه‌های قدیمی همچون قالی‌های معروف عمو اغلی و صابر، تا رجشمار 130 نیز می‌توان مشاهده نمود که بسیار نفیس و ظریف هستند. در حال حاضر برخی از تولید کنندگان بخش خصوصی در مشهد، قالی‌هایی با رجشمار 50 تا 60 نیز می‌بافند که تعداد آنها در مقابل سایر فرش‌های تولید شده در مشهد، اندک است. 

نوع گره و پودکشی

در بافت فرش‌های مشهد از هر دو نوع گره فارسی (نامتقارن) و ترکی (متقارن) استفاده می‌شود، اما گره فارسی رواج و قدمت بیشتری در این منطقه دارد؛ به این معنا که فرش‌های قدیمی و اصیل مشهد اغلب با استفاده از گره فارسی بافته می‌شده‌اند. فرش‌های مشهد امروزه همگی از نوع دو پود هستند و غالباً در دسته فرش‌های لول باف قرار می‌گیرند. استقامت و استحکام فرش‌های مشهد بسیار خوب است.

شیرازه بافی

در فرش‌های دستباف مشهد تا پیش از 50 سال گذشته، شیرازه بافی فرش‌ها همواره در حین بافت انجام می‌شده است. اما از 50 سال پیش تا کنون، فرش‌های این منطقه پس از اتمام بافت شیرازه پیچی می‌شوند. در بعضی از نمونه‌های فرش نفیس شهر مشهد مانند تولیدات برادران عمو اغلی و صابر، به جای شیرازه معمولی، نوعی گلیم‌بافی با استفاده از نخ ابریشم در دو طرف فرش اجرا می‌کنند که به همراه شیرازه بالا و پایین بافت، مانند یک قاب اطراف فرش را در بر می‌گیرد و جلوه‌ای زیبا ایجاد می‌کند. لازم است به این نکته اشاره کنیم که گلیم‌بافی ابتدا و انتهای کار در تمامی فرش‌های دستباف مشهد به صورت فارسی و با استفاده از پود ضخیم انجام می‌شود.

پرداخت و روگیری

پرداخت فرش‌های دستباف در مشهد در حال حاضر پس از پایان بافت و با کمک قیچی‌های برقی انجام می‌شود.

نوع دار قالی و چله کشی 

دارهای مورد استفاده بررای بافت فرش در مشهد همگی از نوع دارهای عمودی و ثابت هستند. دارهای قدیمی، از تکه‌های چوب محکم و با استقامت ساخته می‌شدند و به هر حال پس از گذشت مدت زمانی، دچار فرسودگی و تخریب می‌شدند. اما در حال حاضر دارهای عمودی از جنس فلز ساخته می‌شوند که بسیار مقاوم‌تر از دارهای چوبی است. چله کشی فرش‌های مشهد نیز به روش ترکی انجام می‌شود. چله کشی ترکی برای فرش‌های معاصر مشهد انجام می‌شود و در فرش‌های قدیمی این منطقه، چله کشی به صورت فارسی انجام می‌شده که در حال حاضر منسوخ شده است.

مهم‌ترین مراکز بافت فرش در مشهد

طرقبه، شاندیز، جاغرق، زشک و نوغند، از مهمترین مراکز قالیبافی در مشهد هستند.

سخن پایانی در مورد فرش مشهد

در یک برداشت کلی، فرش دستباف مشهد به لحاظ ظرافت در دسته فرش‌های متوسط تا ظریف دسته‌بندی می‌شود و به لحاظ کیفیت، فرشی مرغوب با ظاهری درخشان است. فرش‌های دستباف بسیار نفیس و ظریف مشهد را در برندهایی مطرح این شهر مانند «عمو اغلی» می‌توان یافت. به لحاظ طرح و نقش، لچک و ترنج رایج‌ترین طرح در بافت فرش این منطقه است. علاوه بر آن تقلید از فرش مناطقی همچون تبریز، کرمان، نائین و کاشان را نیز می‌توانید در فرش‌های دستباف مشهد ببینید. رنگ‌های قرمز تیره و عنابی در فرش مشهد به وفور مورد استفاده قرار می‌گیرند و سایر رنگ‌ها شامل سبز، سرمه‌ای کرم، قهوه‌ای و آبی هستند.  

شما می‌توانید جهت خرید فرش دستباف ، خرید گلیم و گبه دستباف و همینطور خرید تابلو فرش دستبافت به صورت اینترنتی و آنلاین از فروشگاه فرش هویدا استعلام گرفته و کلیه سفارشات خود را ثبت نمایید و هرجای دنیا که هستید کمتر 4 روز کاری آنرا در آدرس مورد نظر تحویل بگیرید  

اگر علاقه مند به مطالعه سایر مقالات در زمینه  فرش دستباف و یا تابلو فرش دستباف هستید، به قسمت پایگاه مقالات بازرگانی فرش هویدا مراجعه نمایید .