فرش دستباف نایین

فرش دستباف نایین و ویژگی‌های آن

شهرستان نایین از توابع استان اصفهان است که با در نظر گرفتن کویر، مرزهای آن به اصفهان، اردستان، یزد، سمنان و طبس می‌رسد. شهرستان نایین از سه بخش شهر نایین و حومه، انارک و خور و بیابانک تشکیل شده است که مجموعاً شامل 13 دهستان و 830 روستا است. نایین منطقه‌ای کویری است اما به دلیل قرار گرفتن کوهستانی مرتفع در جنوب غربی آن، آب و هوایی معتدل دارد. این شهر در قرون وسطا جزء ایالت فارس محسوب می‌شد. بعدها تا زمان حکومت ناصرالدین شاه از توابع یزد بوده است و از این تاریخ به بعد جزء توابع اصفهان قرار گرفته است. فرش نایین علی‌رغم این که به لحاظ تاریخی پیشه‌ای کهن در این منطقه محسوب نمی‌شود، اما امروزه به دلیل ظرافت و کیفیت در بافت و رنگ‌آمیزی خاص خود، جزو نفیس‌ترین قالی‌های ایرانی به شمار می‌رود. در این مقاله، به معرفی ویژگی‌های شاخص فرش دستباف نایین می‌پردازیم.

فرهنگ و هنر در نایین

نایین شهری سنت‌گرا است که علی‌رغم برخی تغییرات ظاهری، از نظر بافت و ساختار اقتصادی تغییر کمی پذیرفته است. تولید پارچه‌های پنبه‌ای نظیر کرباس و متقال (به علت وجود پنبه در منطقه سابقه‌ای کهن دارد)، زیلوبافی، گلیم‌بافی و نمدمالی، برک‌بافی از مشاغل رایج در منطقه بوده است؛ ولی معروف‌ترین کالای تولیدی نایین حداقل در قرن گذشته، عبا بوده که در کارگاه‌های خاصی در حومه‌ی نایین تولید می‌شده و عباهای نایین در تمام کشورهای اسلامی مشهور بوده است. این شهرت، نشان از وجود استادکاران ماهری در بافت عبا و پارچه‌های بسیار ظریف دارد. غالب کارگاه‌های عبا‌بافی در روستای محمدیه در دخمه‌ها وجود داشته است.

سوابق فرش‌بافی در نایین

مطالعات نشان می‌دهد که نمونه و یا سندی از وجود سابقه‌ی فرش‌بافی در منطقه‌ی نایین حتی در دوره‌ی صفوی که اوج هنر فرش‌بافی ایران است، در دست نیست. می‌توان احتمال داد که رونق تولید عبا و پارچه، امکان رشد در زمینه فرش‌بافی را فراهم نکرده است. بعدها با رونق تولیدات صنعتی نساجی، صنایع نساجی سنتی همچون شال‌بافی کرمان و عبا بافی نایین از رونق افتاد و از همین زمان قالی‌بافی در این منطقه شکل گرفت. استادکاران هنرمند عباباف در نایین شروع به تولید فرش‌های بسیار ظریف نمودند. اولین مرکز ارتباط اقتصادی برای فروش فرش‌های نایین، اصفهان بود. با گذشت زمان و تولید فرش‌هایی با کیفیت و ظرافت بالا، فرش نایین به مرتبه‌ی رقابت با فرش‌های اصفهان، کاشان و اراک رسید. با شروع جنگ جهانی دوم و رکود در بازارهای بین‌المللی فرش، عبا بافی مجدداً رونق گرفت. اما در نهایت، مهارت هنرمندان و بافندگان نایینی در تهیه کلاف‌های ظریف پشمی که از آن قبلاً در بافت پارچه‌های نازک استفاده می‌کردند، این بار در بافت قالیچه‌های ریز بافت به کار گرفته شد و باعث شد تا فرش‌های دستباف نایین با الیاف پشمی ظریف‌تر و نرم‌تر از سایر مناطق، بافته شوند. همین امر نیز باعث شد که علی‌رغم این که تولیدات فرش نایین به لحاظ تعداد کم است، اما توانست در بازارهای داخلی و خارجی طرفداران زیادی پیدا کند. در حال حاضر در میان فرش‌های دستباف ایرانی، قالی نایین به دلیل ظرافت و رنگ‌آمیزی خاص خود، جزو نفیس‌ترین قالی‌های ایران به شمار رود.

تأثیر طرح و نقش اصفهان بر فرش نایین

فرش‌های نایین در ابتدا مطابق با نقشه‌های بختیاری، اصفهان و یزد بافته می‌شد، ولی بعد از جنگ جهانی دوم طرح و نقش خاص خود را یافته و برای خود در میان مجموعه طرح‌های ایرانی جایگاه خاصی پیدا کرد. هرچند در کنار استقلال در طرح و نقش، ریشه‌های هم‌بستگی با شهر مادر(اصفهان) قطع نشده است. از دید برخی پژوهشگران همچون اریک اشنبرنر، در طرح قالی‌های نایین آثاری از نفوذ طرح شاه‌عباسی که ملهم از کاخ‌های اصفهان هستند؛ به چشم می‌خورد.

ویژگی‌های فرش اصیل نایین 

فرش دستباف ایرانی در هر یک از مناطق تولیدی ویژگی‌های خاص خود را دارد. در واقع یکی از وجوه تمایز فرش ایرانی، تنوع در سبک با توجه به منطقه‌ی تولید است. در همین مسیر، فرش نایین با ویژگی‌های مختص به خود هویت مستقلی یافت که تا امروز نیز با توجه به آن شناخته می‌شود. در ادامه به بیان ویژگی‌های فرش نائین به لحاظ مواد و مصالح، طرح و نقش، رنگ و بافت می‌پردازیم.

مواد و مصالح در فرش نایین

معیار خرید و فروش و ارزش فرش‌های نایین غالباً بر اساس تعداد لای نخ چله آن است، چرا که ضخامت نخ چله نقش مهمی در تعیین ظرافت نهایی فرش دارد. فرش‌های نایین با استفاده از نخ چله پنبه‌ای (چهار لا، شش لا و نه لا) بافته می‌شود و عدد مذکور به معنی تعداد نخ تابیده شده در هر تار یا چله است. مثلاً نخ چهار لا به این معنی است که برای ساخت نخ تار، 4 رشته نخ باریک به هم تابیده شده است. بنابراین هرچه تعداد لای نخ تار کمتر باشد، فرش نیز ظریف‌تر و مرغوب‌تر است. رنگ‌بندی فرش، طرح آن، کیفیت بافت و مهارت بافنده، سایر عواملی هستند که در تعیین قیمت نهایی فرش نایین مؤثر هستند. در فرش نایین برای پرز معمولاً از کرک یا پشم ظریف استفاده می‌شود. فرش نایین از نمونه‌های نادر و مناسب کاربرد پشم ظریف غیر ایرانی است. ابریشم به‌طور محدود در گل‌ها و بندها استفاده می‌شود. در واقع، اغلب گل‌های شاه‌عباسی و اسلیمی‌ها به یک ردیف ابریشم سفید مشخص می‌شوند. این کار باعث می‌شود که نقوش به صورت برجسته دیده شوند و این به خاطر درخشندگی و جلای ابریشم است. فرش کف ابریشم در میان فرش‌های نایین متداول نیست.

طرح و نقش در فرش نایین

طرح فرش‌های نایین متنوع بوده ولی اصلی‌ترین طرح‌های آن شاه‌عباسی لچک و ترنج با استفاده از ترکیبات اسلیمی، ختایی و به طور کلی نقوشی است که با سنتی‌ترین طرح‌های ایران وابستگی دارد. به‌طور کلی، انواع لچک و ترنج‌های شاه‌عباسی و نقوش افشان، بیشتر از هر طرح دیگری بر فرش‌های نایین دیده می‌شود و اغلب فرش نایین با نقش لچک و ترنج بر زمینه رنگ روشن شناخته می‌شود. از دیگر نقوش رایج در بافت فرش در این منطقه شامل گنبد (سقفی)، حاج خانمی، درختی، قاب قابی، محرابی، محرمات، تاریخی، افشان و کتیبه‌ای است. طرح حاج خانمی یا گلدانی بیشتر در قالیچه‌های قدیمی شهر نایین و به‌ صورت محدود بافته می‌شده است و استفاده از آن این روزها کمتر دیده می‌شود. شاخصه اصلی این طرح، وجود یک گلدان در مرکز فرش است که محصور در ساقه‌های درهم پیچیده و گل است. طرح گنبد نیز در برخی از دیگر مراکز قالی‌بافی ایران بافته می‌شود و الهام گرفته از نقوش گنبد اماکن تاریخی و مذهبی است. علاوه بر مواردی که به عنوان طرح‌های رایج در فرش نایین به آن اشاره شد، طراحان فرش این شهر گاهی نقش‌های اسلیمی و ختایی را با دیگر نقوش تلفیق می‌کنند تا طرحی زیبا و منحصربه‌فرد خلق کنند و به این طرح خلاقانه «تلفیقی» گفته می‌شود.

فرش نایین مملو از طرح و نقش است

به طور کلی، در فرش نایین غالباً نقوش تمام سطح فرش را می‌پوشانند و به‌ندرت فضای خالی در سطح این فرش‌ها دیده می‌شود. در یک نگاه کلی، فرش اصیل نایین فرشی مجلل و پر از جزئیات است و همین امر است که باعث شهرت جهانی آن شده است. اخیراً بافندگان خلاق نایینی اقدام به بافت انواع فرش‌های کناره، گرد، شش ضلعی و هشت ضلعی نیز کرده‌اند.

رنگ در فرش نایین

فرش‌های دستباف نایین اگرچه در رنگ‌آمیزی تنوع چندانی ندارند، اما با همان ترکیب و تعداد، زیبایی تحسین برانگیزی دارند. در حقیقت، نوع رنگ‌بندی بکار رفته در فرش دستباف نایین، آن را کاملاً از فرش‌های سایر نقاط ایران قابل تفکیک می‌کند. رنگ‌ها در فرش‌های نایین تونالیته‌ی سرد دارند و اغلب شامل سفید، نخودی، خاکی، کرم، فیروزه‌ای، آبی آسمانی، آبی سرمه‌ای، سبز مغز پسته‌ای، بژ و به‌ندرت قرمز هستند. یشمی، ماشی، سبز، مسی، صورتی نیز از جمله رنگ‌های فرعی هستند که گاهی در میان ترکیب رنگی فرش‌های این منطقه دیده می‌شوند. هر یک از رنگ‌های نامبرده در تونالیته‌های تیره و روشن در بافت فرش‌های نایین دیده می‌شوند. زمینه در این فرش‌ها اغلب به رنگ کرم یا نخودی است و این یکی از شاخصه‌های اصلی فرش نایین است. رنگرزی الیاف برای بافت فرش در نایین هم با استفاده از رنگزاهای طبیعی و هم رنگزاهای شیمیایی با کیفیت و ثبات رنگی بالا انجام می‌شود. کاربرد مواد رنگزای طبیعی همچون پوست انار، پوست گردو، برگ مو و روناس، در این منطقه بسیار رایج است.

نحوه باف، گره و شیرازه در فرش نایین

تمامی فرش‌های نایین با گره فارسی (نا متقارن)، و استفاده از دو پود بعد از هر رج از بافت، بافته می‌شوند. چله‌کشی در فرش‌های نایین نیز به‌صورت فارسی و بر روی دارهای عمودی انجام می‌شود. دارهای این منطقه در گذشته مانند بسیاری از دیگر مناطق قالی‌بافی در ایران، از جنس چوب بود، اما در حال حاضر از دارهای فلزی استفاده می‌شود. در کل، نحوه چله‌کشی و بافت در فرش‌های این منطقه بسیار شبیه به کاشان و اصفهان است. شیرازه در فرش‌های این منطقه، همزمان با بافت انجام شده و دو سر ابتدایی و انتهایی فرش گلیم بافت دارند. پرداخت در فرش نایین نیز در حین بافت و با استفاده از قیچی به‌صورت دستی انجام می‌شود. قالی‌های نایین دارای پرز نسبتاً کوتاه هستند. فرش‌های اصیل نایین بافتی منسجم و یکنواخت داشته و از کیفیت بافت بالایی برخوردار هستند. معمولاً عیوبی مانند کجی، سره، پود نزدن، غلط بافی، کوبیدگی، دو دست شدگی و چندرنگی در فرش‌های نایین مشاهده نمی‌شوند. استفاده از گره تک جفتی و دو جفتی (جفتی بافی) در فرش‌های نایین معمول است. رجشمار فرش‌های نایین اغلب بین 50 تا 70 گره در هر 6.5 سانتی‌متر است و به همین دلیل است که فرش‌های این منطقه در دسته ظریف بافت قرار می‌گیرند. ابعاد فرش نایین متنوع است و به جز کناره، بافت سایر انواع فرش به لحاظ ابعاد در این منطقه رایج است. اما رایج‌ترین ابعاد در فرش نایین، قالی‌های 6 و 9 متری است.

بافندگان و طراحان مطرح فرش نایین

استاد فتح‌الله حبیبیان نایینی، برادران مفیدی، حاج رضا قنبری و جلال بنده علی، از جمله معروف‌ترین بافندگان فرش نایین هستند. فتح‌الله حبیبیان یکی از به‌نام‌ترین و ماهرترین اساتید بافنده‌ فرش نایین است که نه ‌تنها تمام قالی‌های تولید شده در کارگاه‌هایش را شخصاً طراحی می‌کرد، بلکه بر بافندگانی که مأمور کار روی آثار او بودند نیز نظارت کامل داشت. همچنین از طراحان برجسته قدیمی و جدید فرش نایین می‌توان افرادی همچون شیخ حسن متولی، اخوان مفیدی، جهان مفیدی، رضا یوسف‌پور، محمد علی رهنیان محمدی، حسن طلحانی و جهانگیر طلحانی را نام برد که نقوش بسیار زیبایی را برای فرش‌های اصیل نایینی طراحی کرده‌اند.

ویژگی‌های فرش غیر اصیل نایین

به دلیل رونق بازار فروش داخلی و خارجی فرش‌های نایین، امروزه بسیاری از مناطق همچون بخش‌هایی از استان اصفهان مانند اردستان و بیابانک، و مناطق دورتری مانند خراسان و شهرستان‌های آن، سمنان، طبس، قزوین و... به تولید فرش با ظاهری شبیه به فرش نایین روی آوردند. به‌طور کلی وجه تمایز این تولیدات با فرش‌های تولید شده در نایین، در میزان کیفیت فرش است. اگرچه ممکن است موارد استثنایی هم دیده شود. شناخت ویژگی‌های فرش‌های نایین غیر اصل یا به عبارتی مشابه فرش نایین، می‌تواند به شما در تشخیص فرش اصیل نایین کمک کند. در ادامه به بررسی اصلی‌ترین ویژگی فرش‌های مشابه نایین می‌پردازیم.

مواد اولیه در فرش‌های نایین غیر اصیل

در این گروه، چلّه‌ها پنبه‌ای است که ممکن است درصد ویسکوز این چلّه‌ها بیشتر باشد و به‌طور خاص پنبه نباشند. پرز از ابریشم مصنوعی (مشابه پنبه) و یا بی‌کیفیت و پشم دباغی تشکیل شده است. رنگرزی این الیاف معمولاً کاملاً شیمیایی بوده و کیفیت رنگرزی آن پایین است. برای پود از نخ‌هایی با درصد پلاستیک بالا استفاده می‌شود.

طرح، نقش و رنگ در فرش‌های نایین غیر اصیل

طرح این فرش‌ها مشابه طرح فرش‌های اصیل نایین است و در واقع از طرح‌های معروف و قدیمی کپی‌برداری می‌شود. از طرف دیگر، از آن جایی که الزامی به رعایت و کاربرد طرح و نقش سنتی منطقه برای تولیدکننده وجود ندارد، گاهی دیده می‌شود که طرح یا نقشی از سایر مناطق همچون تبریز با دخل و تصرف تولیدکننده وارد فرش‌های سبک نایین می‌شود. تم کلی رنگ‌های به کار رفته همان تونالیته‌ی سرد کرم و خاکی است.

تکنیک بافت فرش غیر اصیل نایین

بافت این فرش‌ها بر روی چلّه‌ی فارسی با گره‌ی دوجفتی و یا بی گره (یو شکل) بافته می‌شوند. این فرش‌ها غالباً چند چین یک پود بوده و گاهی شیرازه در آخر کار به‌طور منفصل به آن دوخته می‌شود. در برخی مناطق، به دلیل استفاده از بی گره بافی برای جبران خسارت از سیم به جای پود کلفت استفاده می‌کنند تا استحکام از بین رفته به فرش بازگردد. بنایراین طبق مواردی که به آن اشاره شد، فرش نایین غیر اصل به لحاظ کیفیت، در سطح بسیار پایین‌تری از فرش‌های اصیل نایین قرار دارد. در نظر گرفتن این ویژگی‌ها هنگام خرید فرش اصیل نایین بسیار کمک کننده است.  

شما می‌توانید جهت  خرید فرش دستباف ، خرید گلیم و گبه دستباف و همینطور خرید تابلو فرش دستبافت به صورت اینترنتی و آنلاین از  فروشگاه فرش هویدا   استعلام گرفته و کلیه سفارشات خود را ثبت نمایید و هرجای دنیا که هستید کمتر 4 روز کاری آنرا در آدرس مورد نظر تحویل بگیرید.

اگر علاقه مند به مطالعه سایر مقالات در زمینه فرش دستباف و یا  تابلو فرش دستباف هستید، به قسمت پایگاه مقالات  بازرگانی فرش هویدا   مراجعه نمایید.