فرش دستباف نیشابور

فرش دستباف نیشابور چه ویژگی‌هایی دارد؟

نیشابور یکی از شهرهای تاریخی استان خراسان است که باوجود فراز و نشیب‌های متعدد در تاریخ خود، به لحاظ فرهنگی و هنری بسیار غنی و پیشرو است. در حال حاضر بخش زیادی از فرش‌های موجود در بازار مشهد، در نیشابور تولید می‌شوند. در این مقاله قصد داریم به معرفی ویژگی‌های فرش دستباف شهر تاریخی نیشابور بپردازیم.

ویژگی‌های تاریخی و جغرافیایی شهر نیشابور 

تاریخ گذشته نیشابور بسیار دردناک و عبرت‌انگیز است. شهری که در طول تاریخ پر حادثه خود چندین بار مورد هجوم اقوام بیگانه قرار گرفت و به‌شدت آسیب دید. مغول‌ها وحشی‌گری و قتل و غارت را در این شهر به نهایت رساندند و علاوه بر قتل‌عام مردم، چندین شبانه‌روز آن را به آب بستند و آنجا را با خاک یکسان نمودند. لیکن شکوه و عظمت آن در حال حاضر نشان از استقامت مردم با اراده و هنرمند آن دارد که با گذر از دوران گوناگون، سرزمین آن‌هامحل رشد و پرورش تعدادی از بزرگان و عالمان به‌ویژه شاعران نامی ایران بوده است. وجود آرامگاه شاعرانی بزرگ همچون عمر خیام و عطار نیشابوری و همچنین نقاش برجسته، کمال‌الملک دلیلی بر این مدعا است. نیشابور در حال حاضر در فاصله‌ی 140 کیلومتری غرب مشهد است که از مشرق به مشهد، از شمال به قوچان و اسفراین، از غرب به سبزوار و از جنوب به کاشمر محدود است. نیشابور در اوایل دوره اسلامی، یکی از مهم‌ترین مراکز سفالگری در ایران به شمار می‌رفته است. علاوه بر آن، هنرهای نساجی و فرش‌بافی نیز در این شهر رشد و گسترش چشمگیری داشته است. در ادامه به بیان ویژگی‌های فرش‌های دستباف نیشابور می‌پردازیم.

پیشینه نساجی در نیشابور 

با توجه به بررسی تاریخ نیشابور، بایستی گفت که مردم این شهر از قدیم‌الایام در صنایع بومی و سنتی به‌ویژه نساجی و پارچه‌بافی از تبحر خاصی برخوردار بوده‌اند. اصطخری، تاریخ‌نگار مشهور، در کتاب خود از لباس‌های ابریشمی و کرباس‌های باریک و ظریف این منطقه سخن به میان آورده است. در حدود العالم آمده است: از نیشابور جامه‌های گوناگون به دست می‌آید و پشم آن از مکانی جدا است که شامل سیزده روستا و چهار خان است. مقدسی نیز در باره آن نوشته است: پارچه‌های سپید، عمامه‌های شهجانی، ملحم ابریشمی و پارچه‌های مویین و ریسیده خوب از آن صادر می‌شود. ابن بطوطه جهانگرد مراکشی نیز در قرن هشتم ضمن بازدید از این شهر به پارچه‌های حریر از قبیل نخ و کمخا و غیره که در آن شهر بافته و برای فروش به هندوستان فرستاده می‌شد، اشاره نموده است. همچنین در سفرنامه خراسان ذکر گردیده که در این شهر شانزده شعرباف خانه وجود داشته که پارچه ابریشمی در آن می‌یافته‌اند.

سابقه قالی‌بافی در نیشابور

بر اساس مطالعات انجام شده تاریخ شروع قالی‌بافی و گسترش آن در نیشابور به سال‌های پس از جنگ دوم جهانی یعنی حدود سال 1318 تا 1324 هجری شمسی باز می‌گردد. در آن زمان در محل ساختمان فعلی دارایی این شهر، کاروانسرایی دایر بود که کارگاه‌هایی برای بافت قالی در آن تأسیس گردید و استادکاران ماهر از شهرهای مجاور همچون سبزوار و کاشمر به نیشابور دعوت شدند. اما ادامه فعالیت آن‌هاطولی نکشید و پس از دو سه سال عملاً کارگاه‌های آن‌ها تعطیل شد. از این زمان استادکارانی همچون حبیب‌الله فکور و حسین گلابتونی فعالیت خود را آغاز کردند که به‌عنوان پیشکسوتان و بانیان قالی‌بافی معاصر در نیشابور شهرت داشته و شناخته می‌شوند. تاریخ تحولات قالی معاصر نیشابور را می‌توان به دو دوره کاملاً متمایز تقسیم نمود. در ادامه به بررسی هر یک از این دو دوره شاخص در تحول فرش‌بافی در نیشابور می‌پردازیم.  
دوره اول تولید فرش دستباف در نیشابور: این دوره از زمان شروع و گسترش قالی‌بافی در این شهر آغاز شده و تا ابتدای دهه 1350 هجری شمسی ادامه دارد. استفاده از رنگ‌های گیاهی برای رنگرزی الیاف فرش و در نتیجه ثبات و زیبایی چشمگیر فرش‌های بافته شده، یکی از مهم‌ترین شاخصه‌های فرش‌های دستباف دوره اول در نیشابور هستند. در این دوره بافت فرش با ابعاد بزرگ مانند 12 و 18 و حتی 24 متری در این شهر رایج بود و رجشمار فرش‌ها نیز اغلب بین 30 و 40 گره در هر 6.5 سانتی‌متر بودند. تقلید از طرح‌های خاص مشهد یکی دیگر از ویژگی‌های عمده قالی‌های نیشابور در دوره اول بود. استفاده از طرح‌های افشان سراسری که در متن و حاشیه آن گل‌های بزرگ شاه عباسی دیده می‌شود و همچنین طرح‌های زیر خاکی که در آن طرح اشیای همچون کوزه و گلدان و کاسه و سایر اشیاء عتیقه بافته می‌شود، از متداول‌ترین طرح‌های قالی‌های این دوره محسوب می‌گردد.   
دوره دوم فرش‌بافی در نیشابور: از حدود ابتدای سال‌های دهه 1350 هجری شمسی با توجه به درخواست خریداران و تغییر سلیقه آنان، موج تحول و تغییرات اساسی در صنعت قالی‌بافی نیشابور آغاز شد و البته باید گفت تولیدات این دوره بیشتر جنبه تجاری داشته‌اند تا جنبه هنری و زیبایی. در این دوره بافت نقشه‌های اصیل خراسان کنار گذاشته شد و تقلید خام از طرح‌های کاشان و نائین و ورامین، به‌خصوص طرح میناخانی ورامین، رایج شد. این تغییر به این دلیل اتفاق افتاد که بازار فروش فرش‌های کاشان و نائین در بازار بسیار رونق داشت و این طرح‌ها طرفداران زیادی داشتند؛ به همین سبب نیز بافندگان نیشابوری به تقلید از فرش‌های این مناطق تمایل پیدا کردند. در این دوره رجشمار فرش‌ها نیز تا حدودی کاهش یافت و در نتیجه فرش‌ها به لحاظ ظرافت، تنزل پیدا کردند. علاوه بر این، در این دوره استفاده از رنگ‌های شیمیایی برای رنگرزی الیاف فرش نیز در نیشابور متداول شد، که این امر تا حدودی از ثبات و کیفیت رنگی فرش‌ها نیز کاست. به‌طور کلی باید گفت فرش‌های قدیمی‌تر نیشابور (دوره اول) به لحاظ اصالت، زیبایی و کیفیت، در درجه بالاتری قرار داشته‌اند.

ویژگی‌های فنی و ظاهری قالی‌های امروز نیشابور

چله کشی:

 در فرش‌های دستباف امروزی نیشابور چله‌کشی اغلب به سبک ترکی و بر روی دار انجام می‌شود.

 رجشمار: 

اغلب قالی‌های امروز نیشابور دارای رجشمار بین 25 و حداکثر 35 رج هستند. اما در مواردی فرش‌هایی با رجشمار بالاتر نیز دیده می‌شود. 

شیرازه‌بافی:

 اغلب فرش‌های دستباف نیشابور دارای شیرازه منفصل هستند. به این صورت که پس از پایان بافت و پایین آوردن فرش از دار، دو طرف آن را شیرازه پیچی می‌کنند.

پرداخت:

 تمام قالی‌های نیشابور پس از اتمام بافت و با استفاده از قیچی‌های بزرگ برقی پرداخت می‌شوند تا پرز‌ها یکدست و یک اندازه شود. 

نوع دار:

 در حال حاضر دارهای مورد استفاده در نیشابور و مناطق اطراف آن عموماً از نوع عمودی و ثابت هستند. دارهای قدیمی‌تر از جنس چوب، و دارهای جدید از فلز ساخته می‌شوند.

نوع گره: 

برای بافت فرش‌های امروزی نیشابور از گره فارسی استفاده می‌شود. اما انواع گره‌های دیگر نظیر جفتی فارسی، بی گره بافی و... نیز در فرش نیشابور دیده می‌شود. 

گلیم‌بافی:

همه قالی‌های نیشابور دارای گلیم‌بافی فارسی هستند. به این صورت که ابتدا و انتهای بافت حدود 4 تا 5 سانتی‌متر با استفاده از پود ضخیم، گلیم‌بافی می‌شود.

نحوه پود کشی:

 تمامی قالی‌های نیشابور از نوع دو پود (یک پود ضخیم و یک پود نازک) هستند. بنابراین اغلب این فرش‌ها به تمام لول گرایش دارند. علاوه بر این، شیوه چند چین یک بود (حذف پود نازک و زدن آن پس از چند رج از بافت) نیز در سال‌های اخیر در نیشابور رواج زیادی یافته است. 

ابعاد: 

بافندگان نیشابوری به بافت فرش در ابعاد بزرگ نظیر 6 و 9 متر مربعی گرایش بیشتری دارند. از جمله فرش‌های شاخص و منحصربه‌فرد نیشابور می‌توان به سه فرش نفیس در ابعاد بسیار بزرگ ۷۰۰۰، ۵۰۰۰ و ۲۸۰۰ متری اشاره کرد که در حال حاضر در مساجد کشورهای عربی حاشیه خلیج‌فارس پهن شده است. این فرش‌های نفیس در روستاهای یوسف‌آباد، باغشن و... نیشابور بافته شده است.

طرح و رنگ:

 فرش‌های نیشابور در حال حاضر اغلب در طرح‌ها افشان و لچک ترنج بافته می‌شوند. رنگ غالب در فرش‌های نیشابور، کرم است. مواد اولیه‌ای که برای بافت فرش‌های امروزی نیشابور استفاده می‌شود بیشتر پشم و ابریشم برای پرز، و الیاف پنبه برای تار و پود است. اما یکی از تهدیدات و عیوبی که فرش نیشابور در سال‌های اخیر دچار آن شده است این است که متأسفانه برخی از تولیدکنندگان در این منطقه برای بافت فرش از الیاف مصنوعی استفاده می‌کنند و در چند روستای این شهرستان بی‌گره‌بافی رواج پیدا کرده است هر دوی این موارد از عیوب فرش هستند که متأسفانه در فرش نیشابور و برخی دیگر از نقاط ایران دیده می‌شوند.

مهم‌ترین مناطق قالی‌بافی اطراف نیشابور 

روستاهای گرینه، در رود، باغشن، خرو علیا ء برغان، سید آباد، سرچاه، معدن و سلیمانی، اسحاق آباد و سلطان آباد از مهم‌ترین مراکز قالی‌بافی نیشابور هستند. همچنین روستاهای بزرگ صفی آباد و بام نیز علیرغم قرار گرفتن در حوزه شهرستان اسفراین از مراکز عمده تولید قالی نیشابوری به شمار می‌روند.

استادان طراح و تولیدکننده فرش در نیشابور 

حسین گلابتونی، حبیب‌الله فکور و غلامرضا مزدور کار مشهورترین تولیدکنندگان قدیمی قالی‌های نفیس و معروف نیشابور بوده‌اند. در حال حاضر نیز آقایان فخری، حاجی‌آبادی، علی‌آبادی و شرکت تعاونی فرش روستایی نیشابور، در تولید فرش دستباف در این منطقه فعال هستند. از طراحان مطرح فرش نیشابور نیز می‌توان به آقایان باقری و فکور اشاره کرد.

سخن پایانی

شهر زیبا و تاریخی نیشابور در حال حاضر یکی از مناطق فعال تولید فرش در استان خراسان است. فرش‌های تولید شده در این شهر اغلب با الهام از فرش مشهد، طرح افشان یا لچک و ترنج دارند. همچنین بافت فرش‌های مشابه کاشان، نائین و ورامین نیز در نیشابور رایج است. اگر از بازار فرش دستباف مشهد دیدن کنید، می‌توانید تعداد زیادی از دستبافت‌های نیشابور را در میان این فرش‌ها مشاهده کنید.

شما می‌توانید جهت  خرید فرش دستباف ،  خرید گلیم و گبه دستباف و همینطور خرید تابلو فرش دستبافت به صورت اینترنتی و آنلاین از  فروشگاه فرش هویدا   استعلام گرفته و کلیه سفارشات خود را ثبت نمایید و هرجای دنیا که هستید کمتر 4 روز کاری آنرا در آدرس مورد نظر تحویل بگیرید.  

اگر علاقه مند به مطالعه سایر مقالات در زمینه فرش دستباف و یا  تابلو فرش دستباف هستید، به قسمت پایگاه مقالات  بازرگانی فرش هویدا مراجعه نمایید.