فرش دستباف قم

فرش دستباف قم و ویژگی‌های آن

قم یکی از مناطق مشهور در تولید فرش دستباف ایرانی است که قالی و قالیچه‌های نفیس گل ابریشم و تمام ابریشم آن، شهرت جهانی دارند. دقت در بافت و ظرافت فرش، مهمترین ویژگی دستبافته‌های شهر قم است. تنوع در رنگ و استفاده از رنگ‌های جدیدی که به ندرت در سایر مناطق فرشبافی ایران مشاهده می‌شوند نیز از دیگر شاخصه‌های فرش این منطقه است. در مقاله پیش رو، به توصیف ویژگی‌های فنی و ظاهری فرش قم می‌پردازیم.

پیشینه‌ی فرش‌بافی در قم

پیشینه‌ی قالیبافی در قم به پیش از جنگ جهانی دوم می‌رسد. بازرگانان کاشانی برای نخستین بار، این هنر- صنعت را در شهر قم رواج دادند. در گزارشات و شرح حال‌های سفرنامه نویسان متعدد غربی که از قرون وسطی به بعد از شهر قم دیدن نموده‌اند، هیچ گونه اشاره‌ای به وجود صنعت قالب‌بافی در شهر قم یا نواحی اطراف آن نشده است. تنها در یک مورد، جهانگردی به نام «سایرپولت» که در سال 1659 میلادی از قم دیدن کرده است، به وجود صنعت قالیبافی در قم اشاره می‌کند. قالیبافی در قم فعالیتی خانگی به شمار می‌رود و هنوز هم در این استان شاغلین بسیار ی را چه در شهر و چه در مناطق روستایی، مشغول به کار دارد. فرش قم، به میزان زیادی تحت تأثیر نقوش و شیوه‌های فرشبافی کاشان است. بافندگان قمی توانسته‌اند با ارائه‌ی فرش‌هایی با طرح‌های جالب و بافت ظریف و رنگ‌های متعادل، به شهرت بسیار بالایی در بازارهای داخلی و خارجی فرش دستباف برسند. حدود نود سال پیش، تجار کاشان دارهای قالی را به شهر قم برده و کار را در مقیاسی محدود در آنجا آغاز کردند. فرش‌های تولید شده در قم در ابتدا با گره فارسی و نخ پشمی نه چندان ظریف بافته می‌شدند. در برخی از این تولیدات بخش‌هایی از قالیچه‌ی تولید شده با استفاده از ابریشم بافته شده و لذا دارای درخشندگی بیشتری بود. حدود بیست سال از این اقدام گذشت که قالیبافی در قم در ابعادی تجاری به صورت پیشرفته و قابل ملاحظه ادامه پیدا کرد.

کارگاه‌های بافندگی و چگونگی آن در قم

در شهر قم قالیبافی آنچنان که در برخی از مناطق بافندگی مهم ایران چون تبریز معمول است، در کارگاه‌های بزرگ انجام نمی‌شود. در این شهر بیشتر تک بافی معمول است، اما مؤسساتی که تولید در آنها به صورت گسترده است نیز وجود دارند. فعالیت بافندگان در قم به صورت فصلی نیست و در تمام روزهای سال جریان دارد. تخصص و تقسیم کار در قالیبافی جریان دارد و تمام مراحل تولید فرش توسط شخص بافنده و خانواده‌ی او انجام شده و به پایان می‌رسد. پشم و نخ به صورت آماده خریداری می‌شود و چله کش یا چله دوان، تارها را بر روی دار قالی قرار می‌دهد و برای انجام این کار دستمزد می‌گیرد. زمان در قالیبافی عامل مهمی است، و سرعت در انجام کار و به پایان رساندن فرش در موعد مقرر، خصوصاً در شیوه تولید متفرق در کارگاه‌های خانگی، از نظر کارفرما اهمیت بسیاری دارد؛ به این حد که بر سر استخدام بافندگان تند باف و پرکار همواره رقابت است و دستمردها هم تحت تأثیر این رقابت قرار می‌گیرد.

الیاف و مواد اولیه مورد استفاده در بافت

قم یکی از مهمترین مراکز تولید قالی گل ابریشم و کرکی و تمام ابریشم در ایران است. قالیچه‌های تمام ابریشم، و یا کرک و ابریشم به لحاظ نفیس بودن غالباً با زیر پا انداخته نمی‌شوند، و به جای آن بر دیوار آویخته می‌شوند. بنابراین در گذشته مناسب‌ترین طرح برای این قالیچه‌های ابریشمی، طرح سجاده‌ای و یا محرابی بود. اما اکنون فرش‌های تمام ابریشم در طرح‌ها و رنگ‌های مختلف بافته می‌شود و از جمله نفیس‌ترین و گران‌بها‌ترین فرش‌های بازار ایران به شمار می‌روند و در بازارهای خارجی نیز طرفداران بسیاری دارند. به طوری که امروزه بیش از 90 درصد فرش‌های ابریشمی قم، به خارج از کشور صادر می‌شوند. فرش‌های این شهر بیشتر در اندازه‌های ذرع و نیم و دو ذرعی و ابعاد چهار و هفت و دوازده متر مربعی بافته می‌شوند. به طور کلی، در فرش قم، از پنبه برای تار و پود، و از الیاف پشمی و ابریشمی برای پرز استفاده می‌شود. الیاف پشم و ابریشم معمولاً توسط خود رنگرزان قمی انجام می‌شود. برای رنگرزی الیاف در اکثر موارد از رنگزاهای طبیعی استفاده می‌شود؛ مگر در مواردی اندک و در سال‌های اخیر که از رنگ‌های شیمیایی بویژه برای تولید رنگ سیاه استفاده شده است.

نوع گره، دار و تراکم بافت در فرش قم

چله‌کشی و نوع گره در فرش قم، به صورت فارسی است و گره‌ها بسیار ریز و ظریف اما محکم هستند. تراکم گره در فرش‌های ریز بافت و ابریشمی آن در بسیاری از موارد به مرز یک میلیون گره در متر مربع نیز نزدیک می‌شود. فرش قم پرزهای کوتاه دارد و با استفاده از دو پود در هر ردیف بافت، بافته می‌شود. از این رو، فرش قم را بایستی به لحاظ مکانیزم بافت در دسته‌ی فرش‌های تمام لول قرار داد. پود نازک در فرش‌های شهر قم معمولاً به رنگ خاکستری، آبی و بژ است و از پشت فرش نیز قابل مشاهده است.  
استفاده از دارهای افقی برای بافت فرش در قم به ندرت دیده می‌شود. در این منطقه از دارهای قالیبافی عمودی (یا دیواری) فارسی که پشت به دیوار نصب می‌شوند، برای بافت استفاده می‌شود. همانند سایر مناطق، بافت فرش در قم نیز هم به دست مردان و هم به دست زنان انجام می‌شود. در ابتدا و انتهای بافت نیز چند سانتی‌متر گلیم بافی به سبک فارسی انجام می‌شود. پرداخت فرش نیز در این منطقه، پس از اتمام بافت صورت می‌گیرد.

طرح و نقش در فرش دستباف قم

طرح‌های فرش دستباف قم نیز همانند رنگ‌های مورد استفاده، دارای تنوع و گستردگی خاصی است. بافندگان شهر قم اغلب معروفترین طرح‌ها و نقشه‌های فرش سایر مراکز بافندگی ایران را که به مرور زمان مورد قبول و پسند مخاطبان قرار گرفته است را با مختصر تغییراتی اقتباس کرده و می‌بافند. در برخی موارد، فرش‌های شهر قم ممکن است با فرش‌های کاشان و اصفهان به سبب شباهت، اشتباه گرفته شوند. اما به این دلیل که بافندگان قم بر خلاف بافندگان تبریز از گره فارسی یا سنه یا متقارن در بافت فرش‌های خود استفاده می‌کنند، فرش‌های قم و تبریز به راحتی از یکدیگر قابل تشخیص هستند. طرح‌های متداول در فرش‌های شهر قم عبارتند از بته‌ای، درختی، خشتی (موزائیک بختیاری)، شکارگاه، هندسی جوشقانی، شاه عباسی لچک و ترنج، شاه عباسی افشان، ترنجی کف ساده، محرمات، بندی کتیبه‌ای، محرابی، گل فرنگ و ظل السلطانی. طرح‌های اسلیمی و ختایی، لچک و ترنج و همچنین طرح‌های درختی همانند قالیچه‌های اصفهان، از جمله طرح‌هایی هستند که بیشتر تولیدات قم را به خود اختصاص می‌دهند. نقوش درختی، حیوانی، بوته‌ای و گل فرنگ، به سبب امکاناتی که طراح در رنگ‌آمیزی آنها دارد، زیبایی چشمگیر و رنگ‌هایی بدیع و چشم‌نواز دارند.

فرش‌هایی با طرح بته‌ای

طرح بته‌ای (استفاده از نقش بته جقه در متن فرش) یکی از طرح‌های مورد علاقه‌ی بافندگان قمی است. نقش بته در فرش‌های قم، شبیه به فرش‌های خراسان است. این نوع از بته‌ها، بر خلاف فرش‌های نقش بته‌ی ناحیه‌ی سرابند و مال میر در لرستان یک سویه است؛ به این شکل که نوک این بته‌ها که در ردیف‌های موازی بافته شده‌اند، تمامی در یک جهت است. این در حالی است که بته‌های بافته شده بر فرش‌های سرآبند، جهت نوکشان در ردیف‌های متوالی به صورت یک در میان تغییر می‌کند. در قم، فرش‌هایی با طرح بته معمولاً در زمینه‌ای به رنگ کرم و در اندازه‌های دو ذرع تا هفت متر مربعی بافته می‌شود.

فرش‌هایی با نقوش هندسی

در شهر قم، تقلیدی از طرح‌های هندسی جوشقانی را می‌بافند که به طرح‌های قدیمی شهر کاشان نیز شباهت‌هایی دارد. همچنین در این شهر، طرح درختی را گاهی اوقات در متن محراب و گاهی نیز بدون نقش محراب نیز می‌بافند. مشابه این طرح محرابی را در شهرهای اصفهان و کاشان نیز می‌بافند. بافندگان قمی فرش‌های کف ساده با ترنج بزرگ شش گوشه‌ای مملو از گل‌ها و برگ‌های سبک هراتی می‌بافند که مشابه آن در شهر بیرجند نیز بافته می‌شود.

نقش شکارگاه در فرش قم

طرح قالی‌های شکارگاه نیز اگر چه از اصفهان نشأت گرفته است، اما نمونه‌های فراوانی از این طرح را در قالیچه‌های ابریشم باف شهر قم می‌توان مشاهده کرد. در این فرش‌ها، که نقشه آن معمولاً به صورت سرتاسری است، انواع نقوش حیوانات وحشی، پرندگان و شکارچیان سوار بر اسب، در میان نقوش درختان و گلها بر متن فرش بافته شده‌اند.

رنگ در فرش دستباف قم

رنگ‌ها نیز نقش عمده‌ای در شهرت فرش‌های دستباف قم در بازارهای جهانی دارند. طراحان فرش در این منطقه با توجه به سلیقه و خواست بازارهای جهانی سعی کرده‌اند تار رنگ‌هایی همچون قرمز روشن و آبی تیره و روشن و سبز مغز پسته‌ای و صورتی را که اغلب در سایر نقاط فرشبافی ایران رایج نیستند، در قالی قم با هماهنگی و زیبایی خاصی به کار ببرند. مواد رنگزای طبیعی که برای رنگرزی الیاف در قم استفاده می‌شوند شامل پوست انار، پوست گردو، برگ مو، سماق، نیل، روناس، اسپرک و قرمز دانه هستند. به طور کلی در فرش‌های دستباف قم، رنگهایی در طیف لاکی، قهوه‌ای، آبی، کرم، و همچنین رنگ‌های خاصی چون بژ، طلایی، زرشکی و مسی به طور مکرر دیده می‌شود.

مشهورترین بافندگان فرش در قم

اکثر بافندگان قمی امضای خود را بر حاشیه‌ی فرش‌های دستباف خود، می‌بافند. برخی از مشهورترین بافندگان قمی عبارتند از: متوسل، هاشمیان، طالبیان، نعمتی، طالبی، رضا قناحی، ارسلانی، پریشان، رهی امانت‌کار، محمد جمشیدی، موسوی، رجب‌زاده، دانشور، شجاعی، صادق‌راده، انارکیان، صفوی، محمدی، علیایی، رضایی، رضوی، ارمی، خادم، رشدی‌زاده، جعفری و صالح.

جمع‌بندی

امروزه شهر قم و مناطق بافندگی فعال اطراف آن، یکی از ظریف‌ترین و باکیفیت‌ترین فرش‌های دستباف ایرانی را تولید می‌کنند؛ به طوری که بیشتر تولیدات این منطقه در خارج از کشور به فروش می‌رسند. فرش‌های ابریشمی و گل ابریشم قم در ظرافت و زیبایی نظیر ندارند و جزو کالاهای لوکس و سلطنتی به شمار می‌روند. علاوه بر آن، تنوع رنگی و استفاده از رنگ‌های جدید نیز از جمله شاخصه‌هایی است که فرش دستباف قم را منحصر به فرد و پر طرفدار کرده است. 

شما می‌توانید جهت خرید فرش دستباف ، خرید گلیم و گبه دستباف و همینطور خرید تابلو فرش دستبافت به صورت اینترنتی و آنلاین از فروشگاه فرش هویدا استعلام گرفته و کلیه سفارشات خود را ثبت نمایید و هرجای دنیا که هستید کمتر 4 روز کاری آنرا در آدرس مورد نظر تحویل بگیرید  

اگر علاقه مند به مطالعه سایر مقالات در زمینه  فرش دستباف و یا تابلو فرش دستباف هستید، به قسمت پایگاه مقالات بازرگانی فرش هویدا مراجعه نمایید .