فرش دستباف ساروق

آشنایی با فرش دستباف ساروق

روستای ساروق در 48 کیلومتری شهرستان اراک با ارتفاع 1810 متر از سطح دریا در منطقه فراهان قرار گرفته است. معروف‌ترین محصول روستا، فرش دستبافت آن است که روزگاری جزو مهم‌ترین کالاهای صادراتی ایران به شمار می‌رفت (در سال‌های اخیر ساروق به شهر تبدیل شده است). فرش‌های خوش بافت و رنگ ساروق از حدود یکی دو قرن پیش تاکنون برای آن شهرت فراوانی به وجود آورده است. ساروق نامی شناخته شده در میان مجموعه‌داران و فروشندگان فرش دستباف در ایران و خارج از کشور است. فرش شناسان جهان ساروق و به‌ویژه دست‌بافته‌های قدیمی آن را مانند فرش‌های تبریز و کاشان و اصفهان تحسین می‌کنند. در این اقبال جهانی علاوه مشخصات عالی بافت و رنگ‌های پخته و اصیل که همواره در فرش ساروق وجود داشته است، تبلیغ اولیه شرکت زیگلر و سایر همکاران خارجی آن که برای اولین بار این فرش‌ها را در بازارهای خارجی عرضه کردند، عامل بسیار مهم و باارزشی بوده است. در این مقاله قصد داریم شما را با ویژگی‌های فرش دستباف این منطقه بیشتر آشنا کنیم.

قالی ساروق (ساروق تجاری)

تاریخ تولید قالی‌های دستباف ساروق نسبتاً جدید است و به حدود نیمه دوم قرن نوزدهم میلادی می‌رسد. بافنده‌های ساروق کار خود را همواره تحت اصول و قواعد خاص و کنترل شده‌ای شروع کرده و همواره با رعایت این معیارها توانسته‌اند وضعیت فرش خود را در بازارهای متلاطم و پر رقابت جهانی حفظ کنند. قالی‌های قدیمی ساروق به سبب نقش ملیح و ظریف، رنگ‌های ملایم و زنده و بافت بسیار دقیق و محکم، مورد توجه بوده و شهرت زیادی خصوصاً در بازارهای خرجی فرش ایرانی داشته است. فرش‌های این منطقه غالباً در نقش‌های شاخه شکسته یا منحنی، معمولاً با طرح‌های لچک و ترنج و دسته‌گل بافته می‌شوند. قالی‌بافی بخشی از زندگی مردم منطقه ساروق است؛ به نحوی که تارهای آن با تار پود زندگی آنان درهم‌تنیده شده است و نقش‌های آن گویای نقش‌های اندیشه، احساس، ذوق، آرزوها و تمایلات و ارزش‌های آنان است. در نقش و نگار قالی‌های این منطقه تاریخ، اقتصاد، هنر و فرهنگ مردم این مرز و بوم متجلی شده است، تا جایی که ساروق بدون قالی‌هایش مانند کالبدی بی‌روح و جان است. این هنر- صنعت حدود 700 سال است که همچنان در ساروق حفظ شده است.

قالی‌های معروف به ساروق آمریکایی

در پایان جنگ جهانی اول یک شرکت آمریکایی تجارت فرش از میان نقشه‌های متداول در ساروق و اراک تعدادی طرح مطابق سلیقه آمریکاییان ابداع کرد و بعدها این نقش‌ها به ساروق آمریکایی شهرت یافت. فرش‌هایی دو پود با پرز بلند در اندازه‌های متفاوت در زمینه‌ای قرمز با حاشیه سرمه‌ای و بژ روشن، به تعداد زیادی بافته و به آمریکا صادر شد. این طرح‌ها فاقد لچک‌های چهارگانه بوده و ترنج میانی نیز در بیشتر نمونه‌ها بر خلاف ترنج‌های سنتی فرش‌های ایران، خطوط حد فاصل ترنج و متن را نداشتند. در متن این فرش‌ها دسته‌های گل و برگ‌های پیچیده بزرگ که اطراف آن‌ها با گل‌های کوچک پوشیده شده است، به صورت تک و جدا از هم دیده می‌شود.

فرش مشایخی ساروق

یکی از مهم‌ترین و مشهورترین فرش‌های جدید ساروق، به نام مشایخی (نوعی طرح ماهی) مشهور شده است که لچک و ترنج آن بسیار شبیه فرش‌های بیجار است. طرح مشایخی فرآورده‌ای است که تولیدکننده آن قصد زنده کردن طرح‌های سنتی ساروق را داشته و نیمی از فرش را با نقوش هندسی و نیمی دیگر را با گل و بوته هراتی بافته است. فقط با حفظ صحیح نقوش ماهی درهم که تهیه آن در عمل به آسانی طرح‌های کاملاً گردان نخواهد بود، بافنده یک استاندارد را در طرح خود به وجود آورده که به عنوان یک ابتکار در یک جامعه سنتی، قابل تحسین است.

تکنیک بافت قالی‌های ساروق

گره مورد استفاده در قالی‌های این منطقه فارسی (نامتقارن) است. پودگذاری در فرش‌های ساروق‌ قدیمی نازک و اکثراً آبی یا صورتی است. در برخی از فرش‌های ساروق قدیمی، پود سومی را بعد از هر ده رج گره به کار می‌برند. دارها هم به صورت افقی و هم عمودی مورد استفاده قرار می‌گیرند.  
قالی‌های اصیل ساروق اکثراً در اندازه قالیچه 2.10× 1.30 و ذرع و نیم 1.54× 1.04 تولید می‌شوند، اما در بازار قالی‌های بزرگ‌تری نیز به نام ساروق عرضه می‌شود. در گذشته بیشتر قالیچه‌های ساروق از نقش ترنج الهام می‌گرفتند. این قالی‌ها به دلیل ریز بافت بودن و داشتن پرزهای کوتاه همچون تخته‌ای سخت و فشرده و درعین‌حال لطیف به نظر می‌رسیدند. این ویژگی‌ها موجب شد که قالی ساروق در سراسر ایران و جهان شهرت یابد.

رنگ‌بندی در فرش ساروق

یكی از دیگر مشخصات قالی‌های ساروق رنگ‌های آن است، که علاوه بر رنگ زمینه که اکثراً کرم و لاجوردی بوده است، رنگ‌هایی بیشتر در مایه‌های مسی، دوغی، بلوطی، قرمز، بژ و آبی در زمینه فرش به کار می‌روند. رنگ‌های رایج مورد استفاده در فرش ساروق عبارتند از: آبی یا آبی روشن برای لچک و برای ترنج، قاب‌ها و یا گل‌ها صورتی کهنه و قرمز کاربرد دارد. در رنگ‌آمیزی گل‌ها از سبز کبود و برای زمینه قالی از رنگ سفید عاجی، قهوه‌ای بسیار روشن و آبی استفاده می‌شود. در قالی‌های ساروق قدیمی فقط از رنگ‌های طبیعی با مایه‌های رنگی ملایم و لطیف استفاده می‌شده است. جلوه‌ای از رنگ روناسی که به نام قرمز دوغی معروف است، از ترکیب ماده رنگ‌دار روناس (البته روناس گیاهی خودرو و وحشی است که در دوره‌های مختلف رشد داری رنگ قرمز متفاوتی است، از مسی ارغوانی تا قرمز متمایل به زرشکی یا حنایی تیره) و دوغ که حاوی اسید لاکتیک است به وجود می‌آید که مخصوص فرش‌های اراک و قم است. رنگ قرمز مسی ملایمی که به مرور زمان پخته و براق شده نیز به فرش جلوه مخملی مانندی می‌دهد. به‌ویژه به آن‌هایی که با پشم‌های مرغوب و لطیف بافته شده‌اند. بافندگان ساروقی معمولاً حاشیه فرش‌های خود را با نقوش سماوری، خرچنگی یا نقوش کلاسیک شاه‌عباسی تزئین می‌کنند.

تغییرات جدید در فرش ساروق

در حال حاضر تغییراتی در نقشه، رنگ، متن و طول پرزها در فرش ساروق ایجاد شده است. به این ترتیب که نقشه‌ها به صورت طرح سراسری گل و برگ است. 80 درصد متن به رنگ گلی است و ارتفاع پرزها به 10 میلی‌متر می‌رسد. رجشمار نیز بین 25 تا 35 گره در هر 6.5 سانتی‌متر مربع است و از گره فارسی (نامتقارن) در بافت استفاده می‌شود. در حال حاضر بیش از 60 درصد تولیدات فرش دستباف منطقه اراک، از نوع ساروق است. در طرح فرش‌های ساروق همواره یک نوع یکنواختی وجود دارد. به‌طوری که در نقشه‌ها تنوع چندانی مشاهده نمی‌شود. تفاوتی که بین قالی ساروق با دیگر مناطق وجود دارد، در نوع استفاده از گره‌ها است. به این معنا که در قالی اصیل ساروق از گره فارسی باف استفاده می‌شود.

معرفی یکی از فرش‌های مشهور بافت ساروق در دوران معاصر

فرش امام علی (ع) در سال‌های اخیر توسط شرکت فرش ایران برای مفروش کردن مسجد امام علی (ع) در هامبورگ آلمان بافته شده است. فرشی که یکایک اجزای آن حکایت از اعتقادات و مذهب و فرهنگ و آداب رسوم تمدن ایرانی است. ترنج فرش با توجه به گنبد مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان طراحی شده و از قاب اسلیمی ریز که به‌تدریج به قاب‌های درشت منتهی می‌شوند، تشکیل شده است. در فرم کلی فرش، به صورت دایره‌ای است با طرح ترنج افشان و حاشیه محرابی چشم‌نواز. متن این قالی منحصر‌به‌فرد فرد و نفیس، به رنگ آبی نیلی است که نمایانگر رنگ اسلامی (ایرانی) و تمدن آن می‌باشد. رنگ آبی در فرهنگ ایرانی نمادی از آسمان، روشنی، سبکی و حالات معنوی و عرفانی است. با توجه به استفاده از نیل در رنگ‌آمیزی آن، این فرش از زیبایی خاص و چشم‌نوازی برخوردار است. در این فرش زیبا، استفاده از رنگ کرم نیز قابل توجه است و رنگ طره‌ها (حاشیه باریک) با رنگ سرمه‌ای تیره، حاشیه‌های بزرگ و کوچک را از هم جدا می‌کند.   
درباره ویژگی‌های فنی فرش امام علی (ع) می‌توان گفت که فرش با گره فارسی بافته شده و رجشمار آن 39 است (39 گره در هر 6.5 سانتی‌متر). گره‌های فرش از نوع نامتقارن (فارسی) است و تراکم بافت در تمامی مراحل بافت یکسان هستند. به نحوی که اگر از طرفین، قطرهای دایره و یا شعاع آن را اندازه بگیریم، نتیجه یکسانی خواهیم داشت. فرش به دلیل شهرت و کیفیت بافته‌های ساروق و اصیل بودن مواد اولیه و نیز دوام دست بافته‌های آن، نمونه‌ای نفیس و قابل توجه به شمار می‌رود. بافت فرش در حدود سه سال به طول انجامیده است و به‌طور متوسط در هر روز 12 رج از فرش بافته شده است. رنگ‌های به کار رفته در بافت این فرش به‌طور کلی، تعداد 28 رنگ است که 80 درصد آن با استفاده از رنگزاهای طبیعی رنگ‌آمیزی شده است. برای پرز و گره این فرش از الیاف پشم، و برای تار و پود آن از نخ پنبه استفاده شده است و از هیچ گونه الیاف مصنوعی در بافت آن استفاده نشده است.

شما می‌توانید جهت خرید فرش دستباف ، خرید گلیم و گبه دستباف و همینطور خرید تابلو فرش دستبافت به صورت اینترنتی و آنلاین از فروشگاه فرش هویدا استعلام گرفته و کلیه سفارشات خود را ثبت نمایید و هرجای دنیا که هستید کمتر 4 روز کاری آنرا در آدرس مورد نظر تحویل بگیرید  

اگر علاقه مند به مطالعه سایر مقالات در زمینه  فرش دستباف و یا تابلو فرش دستباف هستید، به قسمت پایگاه مقالات بازرگانی فرش هویدا مراجعه نمایید .