فرش دستباف تکاب

آشنایی با فرش دستباف تکاب

آذربایجان یکی از مراکز مهم تولید انواع قالی در ایران است و بافتن انواع قالی در بیشتر شهرها و روستاهای آن رایج است. تولیدات این هنر از نظر صادرات اهمیت بسیار دارد از جمله معروف‌ترین مناطق قالی در این استان شهرستان تکاب است و قالی افشار تکاب شهرت جهانی دارد. در این مقاله، قصد داریم شما را با فرش افشار تکاب و ویژگی‌های منحصربه‌فرد آن آشنا کنیم.

تکاب و سابقه تاریخی آن

تکاب به معنی آب باریک و زمینی است که آب کم و باریکی در آن جاری باشد. تکاب به اسم مرکب به معنی دره زمینی است که بعضی جاها آب فرو رود و از جای دیگر برآید. شهرستان تکاب دارای ده‌ها اثر تاریخی مربوط به قبل از اسلام است. از جمله تخت سلیمان که در چهل‌ودو کیلومتری شمال شرقی تکاب واقع شده و مرکز آتشکده بزرگ ساسانی به نام آذرگشسب یکی از سه آتشکده بزرگ و معروف ساسانیان است. احتمالاً ابتدا شهر شهر تکاب در این مکان قرار داشته است که به علت فعالیت آتشفشان کوه زندان در فاصله یک و نیم کیلومتری تخت سلیمان فعلی ویران شده و آثاری از آن برجا مانده است.

پیشینه قالی‌بافی در تکاب

شواهد باستان‌شناسی در استان آذربایجان غربی مؤید این مطلب است که بافت طرح‌های هفت خان با نقشه‌ای شامل گل‌های فراوان که در تمامی مناطق افشار بافته می‌شود در گذشته‌های دور رواج داشته است. در سال‌های اخیر در حفاری‌های باستان‌شناسی تپه قالایچی بوکان آجرهایئ سر از خاک بیرون آورده‌اند که به گفته حفار آن آقای بهمن کارگر به قرن هفتم پیش از میلاد تعلق دارد. این نقوش بر روی آجرهای منقوش نقاشی شده و کاربرد این نقش تاکنون شاید دلیلی بر سابقه طولانی ارتباط هنرمندان با این طرح بوده باشد. بر اثر مرور زمان این طرح‌ها نسل به نسل به دوره‌های حاضر رسیده که شامل همان طرح‌های دیده شده در آجرها است. این طرح‌ها شامل اقسام گل‌های هشت‌پر با هسته دایره‌ای که اصطلاحاً فقط در همان منطقه طرح‌های هفت خان نامیده می‌شود. حرکت طرح‌ها در فرش 3 تایی، 4 تایی و 6 تایی می‌باشد و در وسط آن‌ها لوزی‌هایی گذاشته می‌شود که فاصله بین طرح‌ها می‌اندازد. موضوعات تلفیقی از گل و آینه به صورت خطی در خطوط افق حرکت می‌کند. طرح‌های مذکور به همین صورت روی آجرهای مکشوفه در بوکان با حذف آینه‌ها دیده شده است. طرح‌های لعاب‌دار شامل گل‌های تزئینی شش پر با هسته مرکزی که در یک ضلع و یا در دو ضلع مجاور که در گوشه‌ها مورد استفاده بوده از این محل فراوان به دست آمده است. طرح‌های مذکور دقیقاً با طرح‌های هفت خان که به طور سنتی از هزاره اول تا این زمان رسیده همگون است.

قالی افشار تکاب

قالی و قالیچه‌های نفیس و گران‌بهای افشار محبوبیت خاصی در بازارهای جهانی فرش دارد و از حیث رنگ و مرغوبیت و طرز بافت و نقشه دارای بهترین کیفیت است. گاهی قالیچه‌های آن چنان ظریف توسط زنان و دختران ماهر و هنرمند افشار بافته می‌شود که می‌توان آن را در کیف‌دستی جای داد. لیکن در اثر بی‌توجهی اولیاء امور حکومت‌های سابق در طول سالیان متمادی محصولات هنری و صنعتی این منطقه در هر برهه از زمان بنام یکی از شهرها از نظر تقسیمات کشوری و یا جغرافیایی که هیچ‌گونه ارتباطی به هم نداشته‌اند مانند بیجار، زنجان، همدان و گاهی مراغه و تبریز ارائه شده است. لازم به ذکر است که نقشه و رنگ‌های قالی افشار ملهم از نقشه‌های سایر نقاط آذربایجان، خاصه تبریز است. زیرا کسبه و تجاری که خامه و رنگ و نقشه به تکاب می‌آورده‌اند از تبریز وارد می‌شده و هنوز نیز از آنجا وارد می‌شود.

رنگ در فرش افشار تکاب

اگر بخواهیم اطلاعات کافی در مورد رنگ‌های گیاهی به کار رفته در قالی‌های افشار کسب کنیم باید پای صحبت رنگرزهای قدیمی و صاحبان کارگاه‌های بزرگ قالی‌بافی تبریز بنشینیم. این صنعت با تمام سادگی آنقدر پیچیده است که تنها خود رنگرز در سرخم رنگرزی می‌تواند بگوید که کدامین رنگ را برای مشتری تهیه می‌کند. در هر صورت کلیه این رنگ‌ها را کوپ رنگی یا قازان رنگ می‌گویند؛ چرا که این رنگ‌ها را در داخل خم یا کوپ یا قازان تهیه می‌کردند. قازان در زبان ترکی به معنای دیگ است.

طرز تهیه انواع رنگ‌های قالی افشار تکاب

-    لاکی روناسی   
در این رنگ‌آمیزی روناس را کوبیده و با پشم در آب خیس نموده و آن را به مدت دو روز داخل کوپ یا خم می‌خوابانند و سپس کاملاً می‌جوشانند تا رنگ آن ثابت شود. از این رنگ لاکی یا قرمز، به سلیقه و ابتکار رنگرز چند نوع رنگ لاکی یا قرمز دیگر تهیه می‌کنند.  
-    چهره‌ای(دوغی)  
در این نوع رنگ‌آمیزی ابتدا روناس را کوبیده و آن را در خم می‌پزند و سپس پشم را خیس نموده در داخل خم می‌جوشانند (اما نسبت به رنگ لاکی کمتر می‌جوشانند) آنگاه یکی دو ساعت در دوغ می‌خوابانند تا رنگ حالت شفاف بگیرد.  
-    رنگ زرد  
این را نوعی گیاه صحرایی بنام جاشیر، که نام محلی آن «جارمند» یا «جاشورت» است، می‌گیرند. یعنی به دستور فوق خاتمه را در خم خوابانده سپس می‌جوشانند و برای ثبات رنگ مقداری ادرار گاو به آن می‌افزایند.  
-    رنگ صورتی یا پیازی  
این رنگ از روناس تهیه می‌شود و مقدار زمان جوشاندن خامه روناس یک روز یا کمتر و سرانجام بستگی به سلیقه و دقت رنگرز و خواست مشتری دارد. در این رنگرزی هم برای ثبات از دوغ استفاده می‌شود.  
-    گردویی  
برای تهیه این رنگ، پوست گردو را می‌کوبند و در داخل خم می‌ریزند. سپس با خامه در داخل خم می‌جوشانند. از این نوع رنگ گردویی نیز دو یا سه نوع رنگ گردویی تند و متوسط و ضعیف، با کاتالیزور نظیر دوغ، آهک یا هیدرو به دست می‌آورند.  
-    رنگ سبز  
این رنگ نیز از گیاه جاشیر و نوعی گیاه «گندل» با اضافه کردن موادی دیگر مثل آهک و هیدرو بنا به خواست مشتری توسط رنگرز تهیه می‌شود.  
-    رنگ سرمه‌ای  
این رنگ را از نیل که جزو کالاهای وارداتی از آلمان بوده درست می‌کردند. برای تهیه این رنگ نیل را در کوپ یا خم می‌خوابانند و پس از جوشاندن برای ثبات رنگی از هیدرو و آهک استفاده می‌کردند.  
-    رنگ کرم  
رنگ کرم که اصطلاح محلی آن «قورداخ رنگی» است و از نوع کرم مخصوص که بنا به اظهار اکثر رنگرزها بیشتر در آلمان پرورش داده می‌شود به دست می‌آید.  
-    رنگ مشکی  
رنگ مشکی را از پوست انار تهیه می‌کنند و یا از آهن زنگ‌زده با خواباندن در کوپ و افزودن موادی دیگر به دست می‌آورند. علاوه بر آن، رنگ‌های طوسی سیر و طوسی روشن را از همین مخلوط با افزودن موادی دیگر مثل هیدرو و آهک تهیه می‌کنند.

ویژگی‌های فنی قالی‌های دستباف افشار تکاب

-    رجشمار بیشتر قالیچه‌های اصیل افشار بین 15 تا 25 رج متغیر است. لذا فرش‌های افشار تکاب به لحاظ ظرافت در بافت، در دسته درشت‌باف قرار می‌گیرند.  
-    گره ترکی تنها گره مورد استفاده آنان است. برخلاف عشایر افشار بافندگان دیگری که از طوایف دیگر افشار هستند در قالیچه‌های خود از گره فارسی استفاده می‌کنند. در حال حاضر برخی از قالیچه‌هایی که به نام فرش افشار در روستاهای حومه سیرجان بافته می‌شوند دارای گره فارسی هستند.  
-    کلیه فرش‌های عشایری استان کرمان اعم از افشار و سایر عشایر همواره هنگام بافت شیرازه را می‌بافند. پرداخت فرش در میان کلیه عشایر استان کرمان هنگام بافت انجام می‌شود.  
-    استفاده از دارهای زمینی یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های فرش‌های عشایری استان کرمان است.   
-    چله‌کشی معمولاً بر روی دار و به سبک ترکی انجام می‌گیرد.   
-    فرش‌های عشایری این استان در گذشته به صورت تک پود بوده‌اند که هم‌اکنون به صورت دو پود نازک و ضخیم بافته می‌شوند. پود قرمز از دیگر ویژگی‌های قالیچه‌های اصیل افشار است.  
-    گلیم‌بافی افشار عموماً به سبک فارسی با استفاده از پود ضخیم است.

شهرت جهانی فرش‌های افشار تکاب

زمانیکه از صنایع‌دستی تکاب بحث به میان می‌آید، بی‌اختیار فرش زرین افشار به اذهان خطور می‌کند که دارای شهرتی جهانی است. هنر و صنعتی که مردم تکاب با آن زیسته‌اند، بدان حیات بخشیده‌اند و آن را جاودانه نموده‌اند. در شهرستان تکاب افشار پس از کشاورزی و دامداری، قالی‌بافی مهم‌ترین حرفه و منبع درآمد مردم محسوب می‌شود. قالی‌های افشار به واسطه زیبایی و کیفیت منحصربه‌فرد خود، به ویژه استحکام و دوام فوق‌العاده، شهرتی فراتر از مرزهای ایران داشته و از نفیس‌ترین قالی‌های جهان محسوب می‌شوند، همین کیفیت و حسن شهرت، همواره تعداد زیادی از تجار بزرگ داخلی و خارجی را به منطقه می‌کشاند. بافت خاص و نحوه کوبیدن دفتین قالی‌های افشار، آن را به metal carpet یا فرش آهنین معروف کرده است.

سبک رج‌ها، شیوه بافت و سایر مشخصات فنی مربوط به فرش افشار تکاب

سبک رج‌ها بستگی به چله‌کشی و مواد اولیه فرش دارد. در منطقه افشار گره از نوع ترکی است که بافنده، گره را دو بار با انگشتان خود به تار گره می‌زند. گره ترکی، یکی از ویژگی‌های ممتاز فرش افشار محسوب می‌شود، هر چند این نوع گره موجب افزایش مصرف خامه در فرش می‌شود، به طوری که در یک مترمربع فرش افشار حدود ده کیلوگرم خامه به‌کار می‌رود، اما این امر سبب استحکام و دوام طولانی فرش افشار می‌شود.

مهم‌ترین بافندگان فرش افشار تکاب

فرش افشار هنری مردمی است که در طول هزاران سال، از بطن جامعه منطقه افشار آذربایجان متولد شده و هزاران نفر بر تداوم و تکامل آن همت گماشته‌اند. این فرش یادگار نیاکان و اجداد مردم منطقه افشار آذربایجان محسوب می‌شود که در طی هزاران سال تکامل یافته و به اوج زیبایی رسیده است. مردم منطقه با این هنر زیسته، آن را زنده نگه داشته و جاودانه نموده‌اند. اما از مهم‌ترین خادمین معاصر فرش افشار می‌توان به جیران خانیم، ابوطالب خان افشار، امیر مکرم، سردار افشار اشاره کرد که قبل از انقلاب اسلامی دارای کارگاه‌های متمرکز فرش‌بافی بوده‌اند و اشخاصی چون احمد بهرامیان، عزت ال تقوی، یگانه، نصرت ال کشاورز، آذری و رحمتی دارای کارگاه‌های غیرمتمرکز فرش‌بافی بوده‌اند. در حال حاضر نیز آقایان سلیمانی، یوسفیان پور و شریفی دارای کارگاه‌های فعال قالی‌بافی در تکاب هستند.  

جمع‌بندی

فرش افشار تکاب، یکی از فرش‌های نفیس و اصیل ایرانی است که به دلیل کیفیت منحصربه‌فرد و زیبایی بی‌نظیر خود، شهرت جهانی دارد. نقوش این فرش‌ها ریشه کهن در فرهنگ و اعتقادات مردم منطقه تکاب دارد و بازگو کننده باورهای یکی از اقوام اصیل ایرانی هستند.

شما می‌توانید جهت  خرید فرش دستباف ، خرید گلیم و گبه دستباف و همینطور  خرید تابلو فرش دستبافت به صورت اینترنتی و آنلاین از  فروشگاه فرش هویدا استعلام گرفته و کلیه سفارشات خود را ثبت نمایید و هرجای دنیا که هستید کمتر 4 روز کاری آنرا در آدرس مورد نظر تحویل بگیرید  

اگر علاقه مند به مطالعه سایر مقالات در زمینه فرش دستباف و یا تابلو فرش دستباف هستید، به قسمت پایگاه مقالات  بازرگانی فرش هویدا مراجعه نمایید.