نقش باغی در فرش دستباف

طرح باغی در فرش ایرانی

فرش باغی فرشی است جهانی و بهشتی، هنرمند طراح فرش ایرانی می‌داند که آنچه در درون او می‌گذرد، بازتابی بیرونی دارد. خاستگاه هنر قالی ایران، وصال عشق است و پیوند با مطلق و طرح بهشت و بازتاب این همه سیر و سلوک‌ها است. طرح باغی به عنوان تجلی بهشت نمودی از آرامش مادی قابل تصور برای انسان‌ها را مشخص می‌کند که در این قالی‌ها، گل‌ها و درختان، حیوانات و جوی‌های آب، همه تجلی الطاف الهی هستند و در نظر انسان عارف و متفکر اسلامی، طبیعت است که تجلیگر صفات و ذات حقیقت است. در مقاله پیش رو، قصد داریم به معرفی طرح باغی در فرش دستباف ایرانی و انواع آن بپردازیم. با ما همراه باشید.

نفیس‌ترین و مشهورترین فرش‌های باغی کدامند؟

فرش با طرح باغی در دوره صفوی رواج خاصی داشته است، جالب آن که از این دوران به عنوان دوران باشکوه هنر باغ‌سازی ایران (چهار باغ‌های اصفهان) نیز یاد می‌شود که مفهومی تمثیلی از بهشت را نیز به همراه دارد. قالی‌های باغی از شهرت بسیاری برخوردارند که در موزه‌های گوناگون در سطح جهان مانند موزه ویکتوریا و آلبرت در لندن، موزه هنرهای زیبای وین، موزه پنسیلوانیا در آمریکا، موزه جیپور هند، موزه کراکوی لهستان و موزه هنرهای تزئینی پاریس، موزه ملی و موزه فرش ایران در تهران و موزه آستان قدس رضوی در مشهد، نگهداری می‌شوند. بر این اساس در ادامه به برخی نمونه‌های شناخته شده فرش‌های باغی که به فرش‌های بهشتی نیز مرسوم‌اند، اشاره می‌شود: فرش بهارستان از دوره ساسانی در ایران که اکنون تنها با توصیف‌هایی که در کتاب‌های تاریخی از آن شده است می‌توان به زیبایی و شکوه آن پی برد، فرش موجود در موزه جیپور هند، فرش موجود در موزه هنرهای تزئینی پاریس، فرش‌های موجود در موزه هنرهای دستی وین، فرش منتسب به خراسان، فرش‌های موجود در موزه ملی ایران و غیره.   
همانند باغ‌های دوران شاه‌عباس که مفهومی تمثیلی از بهشت و باغ‌های بهشتی را در بر دارند، این فرش‌ها نیز این مفهوم تمثیلی را در تصویر و تجسم باغ‌های زمان خود به خوبی نشان می‌دهند، چنانچه طرح باغی در فرش‌های عصر صفوی در بیشتر مواقع با تقسیمات هندسی (طرح چهار باغ همراه می‌شود که نشان از باغ‌های سنتی ایرانی دارد.

فرش بهارستان، یکی از نفیس‌ترین فرش‌های باغی دنیا

این فرش تاریخی، طرحی نمادین از بهار و بهشت دارد که به صورت باغی باصفا و پرگل و گیاه با پرندگان خوش نقش و نگار و جانوران بالدار به تصویر کشیده شده است و مفهومی نمادین از نقش‌بندی بهشت موعود در فرش ایرانی به شمار می‌رود. این فرش با استناد به اسناد به جا مانده در آثار مکتوب تاریخی، اولین نمونه قالی باغی ایران به شمار می‌رود که در دوره قبل از اسلام با تقسیمات چهارگانه (عناصر اربعه) همراه بوده است و جزء اولین مفاهیم اساطیری و صورت‌های ازلی بهشت به حساب می‌آمده که در ابتدا در تمدن‌های آغازین به صورت طرح چهار نقطه‌ای مطرح و سپس با تقسیمات چهارگانه رشد یافته است. این فرش جواهرنشان پس از حمله اعراب به ایران، به قطعه‌قطعه شد و به غنیمت برده شد.

قالیچه محرابی چهارباغ- موزه آستان قدس رضوی

این قالیچه استثنایی ابریشمی که به «قالیچه چهار فصل» نیز مشهور است در قرن 11 هجری قمری به وسیله‌ی محمد امین کرمانی بافته شده است. طرح آن محرابی باغی است. باغی پر از درخت با گل‌های رنگارنگ و پرندگان گوناگون، متن قالیچه را می‌پوشاند. این باغ به‌وسیله دو جوی آب، به چهار قسمت تقسیم می‌شود. جوی‌های آب در محل تقاطع خود، حوض ترنج هشت پری را تشکیل می‌دهند که مجموعاً در آن ها سیزده ماهی شناورند. در پیشانی محراب عبارت "سبحان ربی الاعلی و بحمده" بافته شده است. علت شهرت این قالیچه به چهار فصل این است که پرز این قالیچه ابریشمی، در برابر نور و بنا بر زاویه دید بیننده، ایجاد سایه روشن‌های جالبی می‌کند که در نتیجه رنگ متن آن از سبزی به زردی می‌گراید و یا بالعکس. حاشیه قالیچه، حاشیه مداخل است، در بین درختان و گل‌ها، دو درخت سرو به شکل قرینه در قسمت بالای قالیچه در دو طرف جوی به نحوی که دو پرنده آن به صورت قرینه بر آن نشسته‌اند، نقش بسته است. در بین پرندگان دیگر، هدهد نیز مشاهده می‌گردد. درمجموع فضای بهشت در مقابل نمازگزار در این قالیچه به قاب گرفته شده است.

  انواع فرش باغی

فرش‌های باغی را بر اساس طرح‌های آن‌ها می‌توان به دو دسته اصلی تقسیم کرد:

1- طرح باغی با تقسیمات هندسی

طرح‌های باغی که با تقسیمات هندسی (صلیبی) در زمینه فرش همراه شده‌اند، چنان‌که فرش به وسیله دو نهر به چهار بخش جدا تقسیم می‌شود که مفهوم "چهارباغ ایرانی" را نشان می‌دهد. در این نوع فرش‌ها حوض وسط طرح باغی یادآور حوض کوثر است و جوی‌های جدا شده از آن تمثیلی از چهار نهر بهشتی به شمار می‌روند که فضای زمینه اثر را به چهار باغ تقسیم می‌کنند. این نقش‌مایه دقیقاً با طرح چهار باغ‌های عصر صفوی، انطباق کامل دارد که همان مفهوم نمادین بهشت را در هنر فرش‌بافی و باغ سازی ایران نشان می‌دهد و نشان‌دهنده تلاش هنرمند عارف ایرانی، برای تجسم و تصویر مفاهیم علوی بهشتی به صورتی قابل درک و منطبق با ادراک و ساحت مادی انسان ملموس زمینی است تا مفاهیم والای معنوی همانند بهشت و باغ‌های بهشتی را در حد شعور و استعداد خویش زمینی کند و آن را از ماوراء به زمین آورد.

2- فرش‌های باغی با فرم غیر هندسی

در طرح‌های باغی دیگر، جنبه تخیل و رمزپردازی بیشتر به چشم می‌خورد، چنان‌که از تقسیم‌بندی هندسی و جوی‌های آب خبری نیست و فضای فرش به گونه‌ای گسترده است که فضای امن الهی در آن آشکار است و درختان و حیوانات و رموز و نقش‌های اساطیری و عرفانی همه در کنار هم بر متن و حاشیه قالی قرار گرفته‌اند. در این طرح‌ها هنرمند عارف، طبیعت باغ را چنان بر تاروپود فرش گره می‌زند که لایق تجلی مفهوم قدسی و یادآور خاطره ازلی بهشت برین باشد و در این ارتباط مکان و زمان، در کنار صورت نماد و رمز، موقعیت وجود آدمی و در واقع تمام وجود عالم را تعیین و به ماوراء و بهشت برین پیوند می‌زند؛ از همین روست که برای نقش‌زنی هرچه بهتر این خاطره ازلی، از عناصری همانند درخت، طاووس، ماهی و سیمرغ و برای نمایش تکاپوی انسان در جهان مادی از نقوش و مفاهیمی مانند گرفت و گیر استفاده می‌کند. در واقع همین مفاهیم الهی است که در طرح و نقوش فرش‌های باغی و بهشتی ایرانی جلوه‌ای خاص می‌یابد، چنان‌که در طرح مایه‌ها و نقوش قالی به صورت جلوه انهار و کاشت گیاهان و درختان به صورت چهار باغ خود را نشان می‌دهد.

نقش آب در فرش باغی 

زیباترین توصیف بهشت با به کار بردن ترکیب "جنات تجری من تحتها النهار" حاصل شده است که نقطه عطف تصاویر بهشتی است و به معنی باغ و پردیس‌هایی است که دائماً از زیر درختان و قصرهای آن (نه زیر زمین آن)، جوی‌های آب جاری است. به کار گیری آب در باغ سازی ایرانی از مهم‌ترین موارد تمثیلی بهشت در باغ ایرانی به کار می‌رود که در آرای جهانگردان خارجی نیز بازتاب داشته است، چنان‌که "بنجامین" می‌گوید: جهانگرد در حالی که ساعت‌ها در یک صحرای خشک و سوزان راه پیموده است، ناگهان در مقابل خود وسط صحرا آبادی را می‌یابد، سبز و خرم و با هوای لطیف که رودخانه کوچکی با آب گوارا از میان آن می‌گذرد و مانند آن است که ناگهان وارد بهشت کوچکی شده باشد. در طرح‌های فرش باغی نیز دو محور اصلی به صورت چهار نهر آب، زمینه قالی را به چهار بخش تقسیم کرده‌اند که یادآور طرح چهار باغ در معماری باغ و پردیس ایرانی است، چنان‌که در فرش باغی موجود در پنسیلوانیا قسمت‌های چهارگانه باغ با نهر از هم جدا شده‌اند و در هر قسمت نقش‌هایی از درخت و گل دیده می‌شود.

نقش ترنج در فرش باغی

نقش ترنج نیز در فرش با طی یک سری مراحل از سادگی به پیچیدگی نه صرفاً از نظر ظاهری، بلکه از نظر مفاهیم نمادین روبه رو بوده است. این طی طریق پیش از اسلام شروع شده و با باورهای آیینی و اسطوره‌ای هنرمند ایران باستان در قالب سرچشمه یا حوض به شکلی ساده، طبیعی و زمینی ظاهر شده است. در دوره اسلامی هنرمند مسلمان ایرانی این میراث را ابتدا با تغییری صوری به باغچه و باغ تبدیل نموده، سپس با انتزاعی و نمادین نمودن همان نقوش طبیعی در مرکز فرش تا جایی پیش می‌روند که عموماً مفهومی ورای مفهوم بهشت زمینی به آن می‌بخشند. این اتفاق با خلق فضایی قدسی در محدوده‌ای مشخص در مرکز فرش و در قالب نقشی ترکیبی به نام ترنج ظاهر می‌شود که عمدتاً با نیت ایجاد فضایی ورای فضای مادی است. هنرمند مسلمان ایرانی برای خلق چنین فضایی ناگزیر به انتزاعی و پیچیده نمودن نقوش می‌شود. در اینجا نقش ترنج در ادامه همان مفهوم بهشت است که در مرکز فرش به مرتبه‌ای بالاتر از بهشت اشاره دارد و این مرتبه فضایی مقدس، لامکان و لازمان است و در قالب شکل یا نشانی نمی‌گنجد و تمامی اشکال درون محدوده ترنج در القای مفهوم وحدت از کثرت قرار دارند؛ تا آن فضای ابدی ازلی که می‌تواند لقاء الله باشد در انتزاعی‌ترین شکل خود که همان نقطه در مرکز ترنج فرش باشد، متجلی گردد.

 نقش درخت در فرش باغی 

درختان و سایه آن‌ها از زیباترین تعابیر بهشتی است که در باغ‌های ایرانی نیز قابل‌مشاهده است. در این میان طوبی، سدره، سدر و طلح از جمله درختان بهشتی است که در قرآن توصیف شده‌اند. "طرح باغی" در اصلاح فرش‌بافی ایران، طرحی است که در آن نقش خیالی و نمادین بهشت به صورت باغی باصفا و پر از گل و گیاه و درختان انبوه و سر به فلک کشیده به نمایش در می‌آید و نقش‌های درختان در حاشیه متن یا در زمینه اثر، یادآور درختان باغ‌های بهشتی است که مفهومی از بهشت را در بر دارد. در هر حال مفهوم درخت به طور گسترده‌ای در نقوش و طرح‌های قالی کاربرد دارد که به عنوان نمادی از بهشت از اهمیت زیادی برخوردار است و در عین حال تنوع خاص هم در میان طرح‌های فرش داشته است. از درخت انار در قرآن به عنوان میوه‌ای بهشتی یاد شده است که این نقش بر روی قالی به صورت طرح‌های "گل اناری" در زمینه فرش دیده می‌شود.

پیشینه فرش باغی ایرانی

گذشته از فرش پازیریک که با توجه به طرح آن، نوعی فرش باغی یا گلستان خوانده شده است، آرتور آپهام پوپ، هنرشناس مشهور معتقد است تقریباً همه قالی‌های ایرانی دوره بزرگ [صفوی] به شکلی همراه شکوه، تنوع و اغلب به شیوه‌ای زنده، مفهوم "باغ" را بیان می‌کنند... در بزرگ‌ترین قالی‌ها مفهوم باغ کامل‌ترین شکل تصویری خود را می‌یابد... طراحی باغ از ترسیم یک باغ کامل واقعی جلوگیری می‌کند. قالی خسرو (بهار خسرو یا بهارستان) بهاری بود که گرفتار و زندانی شده بود و زیبایی باشکوه خود را به کاخ بخشیده بود... هزار سال بعد قالی‌بافی به همان [باغ] دلخواه اعتراف کرد که:  

                                                        لاله‌زاری است و لیکن نه چنان             که برد راه به دو دست خزان  
 

کورت اردمان فرش شناس مشهور آلمانی نیز می‌نویسد در اوایل قرن شانزده بود که بافندگان ایرانی در تشریع مساعی با نقاشان توانستند به مهارت‌هایی دست یابند که آنان را قادر می‌ساخت تا فرش‌های قابل قیاس با فرش بهار خسرو خلق نمایند، در بسیاری از فرش‌های تبریز، قزوین و کاشان زمینه کار، تبدیل به باغ شد. در این فرش‌ها درختان به گل نشسته و سروهایی انبوه که در پای آن‌ها چشمه‌ای می‌جوشد به تصویر کشیده شده‌اند و پرندگان در لابه‌لای شاخه‌ها پناه گرفته‌اند و حیوانات مختلف در زیر درختان به جست‌وجو مشغولند.

فرش باغی پس از دوره صفویه

پس از دوره صفویه، این طرح با تغییراتی در قرن هجده میلادی در شمال غربی و غرب ایران به ویژه در کردستان تداوم یافت و در قالی بافته شد. کورت اردمان در این زمینه می‌نویسد: به نظر می‌رسد که ادامه حیاط "بهار خسرو" در بستر فرش‌های متعلق به قرن شانزدهم و هجدهم ممکن شده است... این‌ها یادآور گونه‌ای دیگر از فرش‌های شمال ایران در قرن هیجدهم است که هنوز تعدادی از آن‌ها باقی مانده است. زمینه این فرش‌ها طرح باغی شرقی را از بالا به نمایش می‌گذارد.

سخن پایانی

طرح باغی، یکی از زیباترین طرح و نقش‌های قالی ایرانی است که پیشینه آن را بایستی حداقل به دوران ساسانیان و فرش زیبا و افسانه‌ای بهارستان دانست. در حقیقت، هنرمندان ایرانی با الگوبرداری از طرح چهار باغ ایرانی، اقدام به خلق فضایی ماورایی و بهشتی کرده‌اند برای آراستن فضای درون خانه؛ و قدم زدن بر فرش باغی، همواره حس قدم زدن بر باغی بهشتی را تداعی می‌کند.  

شما می‌توانید جهت  خرید فرش دستباف ،  خرید گلیم و گبه دستباف و همینطور  خرید تابلو فرش دستبافت به صورت اینترنتی و آنلاین از  فروشگاه فرش هویدا استعلام گرفته و کلیه سفارشات خود را ثبت نمایید و هرجای دنیا که هستید کمتر 4 روز کاری آنرا در آدرس مورد نظر تحویل بگیرید.  

اگر علاقه مند به مطالعه سایر مقالات در زمینه فرش دستباف و یا  تابلو فرش دستباف هستید، به قسمت پایگاه مقالات  بازرگانی فرش هویدا مراجعه نمایید.