نقش «هندسی» در فرش دستباف

هندسه و نقوش هندسی در فرش ایرانی

فرش کالایی از جنس پشم، پنبه یا ابریشم و نخ، از دیرباز در کشور ایران در طرح‌های مختلف و اندازه‌های متفاوت تولید می‌شده است و به منظور زیرانداز و عایق گرما و نیز زینت در کف منازل مورد استفاده قرارگرفته است. فرش به‌عنوان یکی از مهم‌ترین محصولات صنایع‌دستی ایران است که تولید آن یکی از سودآورترین و ارزآورترین فعالیت‌های اقتصادی برای بسیاری از نهادها و افراد و مشاغل وابسته به آن محسوب می‌شود. تولید یک کالای فرش مطلوب و مطابق با استانداردهای تولید، نیاز به انجام مقدمات زیادی دارد که ﻫﺮ یک لازمه دیگری است و تمام مراحل تولید به طور سلسله واری ﺑﻪﻫﻢ پیوسته و مرتبط است. ازجمله فراهم کردن نقشه و کارگاه مناسب و ابزار و لوازم و مواد و مصالح اولیه مرغوب و متخصصین مجرب طراح و رنگرز و بافنده و اساتید مرمت که مجموعه این تلاش‌ها منجر به تولید کالایی مرغوب و بدون عیب و مناسب برای ارائه در کشور یا عرضه در بازارهای بین‌المللی خواهد بود. فرش‌های ایرانی در طرح و رنگ‌های متنوع و متفاوتی بافته می‌شوند. یک دسته از این طرح‌ها شامل نقوشی است ساختار هندسی دارند و با استفاده از خطوط مستقیم و شکسته به وجود می‌آیند. در این مقاله قصد داریم به معرفی این دسته از نقوش و انواع آن در فرش ایرانی بپردازیم.

جایگاه هندسه در فرش ایرانی

درباره اﯾﻦ که هندسه چه ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ در فرش ایرانی دارد باید گفت، فرش خود سرتاسر مملو از هندسه است. چه در ساختمان فیزیکی آن و چه در ساختار و چارچوب کلی طرح و هم نقش، فرش از هندسه بهره برده است. صرف‌نظر از طبقه‌بندی انواع طرح‌های رایج فرش در ایران و این که یک قالی از چه نوع طرحی برخوردار است، رعایت اصول هندسه و تناسبات در طراحی فرش از ضروری‌ترین عواملی است که از ابتدای فرآیند تولید قالی و طراحی نقشه آن باید در نظر داشت. طرح‌های گره هندسی که ﻫﺮ یک به طور ذاتی از هندسه و روش ترسیم خاص خود برخوردارند، می‌توانند ﺑﻪﻋﻨﻮان الگوی مناسبی برای طرح فرش در نظر گرفته شوند. اما این امر محدودیت‌هایی به دنبال دارد. از جمله این که تناسبات هندسی خاص هر گره -که از تنوع چشمگیری نیز برخوردارند- با تناسبات کلی در ابعاد و استانداردهای رایج در طراحی فرش متفاوت است. در ادامه، به بررسی انواع نقوش هندسی به کار رفته در فرش ایرانی خواهیم پرداخت.

پیشینه استفاده از نقوش هندسی در فرش

ﺳﺎﺑﻘﻪي استفاده از هندسه و روش‌های تقسیمات سطوح در طرح فرش به قدمت ساخت و تولید فرش در دوره باستان است. می‌توان گفت سبک هندسی قدیمی‌ترین شیوه در طراحی نقوش قالی محسوب می‌شود. شاهد بر این مدعا، طرح قدیمی‌ترین فرش یافت شده در جهان است. پازیریک (منسوب به دوره هخامنشی) به‌عنوان اولین نمونه قالی هندسی، با برخورداری از طرحی کاملاً پیشرفته، از تناسبات هندسی همچنین توازن و هماهنگی در ریتم و جهت حرکت، تکرار، ایجاد همبستگی بین فضاهای مثبت و منفی در کلیه سطوح و درنهایت وحدت کلی میان عناصر بهره گرفته است. استفاده از شیوه موزاییکی در الگوی این قالی به پیروی از شیوه تقسیمات سطوح در طراحی فرش‌های هندسی ایرانی صورت گرفته است. استفاده از این شیوه در چند نمونه از قالی‌های باغی که امروزه در موزه‌های بزرگ دنیا وجود دارند، نیز مشاهده ﺷﺪه اﺳﺖ که به‌نوعی تداعی کننده تفکر باستانی تقسیمات فضا به چهار قسمت بوده که بازتاب آن در طراحی و ساخت پردیس یا باغ ایرانی و بعدها در قالی‌های باغی نمود داشته است. بعدها این سبک از طراحی در قالی‌های خشتی و موزاییکی، با حفظ و رعایت تناسبات به‌وفور اجرا گردید. ﺑﻪﻋﺒﺎرﺗﯽ دﯾﮕﺮ می‌توان گفت طرح خشتی یا ﻗﺎبﻗﺎﺑﯽ به‌خصوص نوع چهارمحال و بختیاری آن، خلاصه مستقیمی از طرح گلستان است. بررسی فرش‌های زیر پای شخصیت‌ها، در نقاشی‌های موجود در شاهنامه‌های ﺑﻪﺟﺎﻣﺎﻧﺪه از دوره‌های ایلخانی و تیموری و سلجوقی، نشان می‌دهد فرم کلی این فرش‌ها کاملاً هندسی است. استفاده از نقوش هندسی به صورت خطوط کوفی در حاشیه‌ها و قاب‌هایی با اشکال هندسی در متن به کار برده می‌شدند. ﺑﻪﻃﻮري که نمونه‌های این طرح‌ها را می‌توان در سنگفرش‌ها و کاشیکاری‌های کار شده در کف و دیوار عمارات تصویر شده در همین نقاشی‌ها مشاهده کرد. بافت فرش با نقوش هندسی از گذشته‌های دور تا کنون در ایران ادامه یافته است.

نقوش هندسی در فرش‌های امروزی

امروزه نیز بافت قالی‌هایی منحصراً با طرح‌های هندسی در بسیاری از مناطق ایران همچنان رایج است. اما شیوه بهره‌گیری از نقوش هندسی در بافته‌های مناطق مختلف ایران مطابق با اصالت طراحی و بافت هر منطقه متفاوت است که موجب شده تنوع چشمگیری از ترکیب‌بندی‌های گوناگون را در قالی‌های هندسی ایران بتوان مشاهده نمود. به این دلیل که بتوانیم نظم و انسجام بهتری در معرفی فرش‌های دستباف ایرانی با نقوش هندسی داشته باشیم، این فرش‌ها را به دو گروه فرش‌های فرش‌های روستایی و عشایری و فرش‌های شهری تقسیم کرده‌ایم. در ادامه به معرفی نمونه‌های هر یک از این دو گروه می‌پردازیم.

نقوش هندسی در ﻃﺮح و ﻧﻘﺶ ﻗﺎﻟﯽ‌ﻫﺎي ﺑﻮﻣﯽ روستایی و عشایری اﯾﺮان

مطالعه و بررسی طرح قالی‌های محلی روستایی و ایلی عشایری ایران نشان می‌دهد که بافت این نوع قالی‌ها قدمت بیشتری نسبت به قالی بافی شهری در ایران دارد اما به دوره خاصی محدود نمی‌شود. خطوط به‌کار رفته در این قالی‌ها اکثراً شکسته‌ی هندسی و انتزاعی است. همچنین رعایت نظم در ترکیب‌بندی طرح کلی و به‌خصوص ﻣﻮﺗﯿﻒﻫﺎ و واﮔﯿﺮهﺑﻨﺪيﻫﺎ در این نوع قالی‌های سنتی، ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي خاص با الگوهای منفصل صورت گرفته است. بافنده روستایی عشایری در ابتدای بافت طرحی را در نظر دارد و شروع به بافت ﻣﯽ‌ﮐﻨﺪ و در بین کار ممکن است به بداهه بافی بپردازد. طول قالی در این نوع دﺳﺘﺒﺎﻓﺘﻪﻫﺎ مطابق با استانداردهای تعریف شده برای فرش‌های شهری نیست و اکثراً از ﮐﺠﯽ برخوردارند. واﮔﯿﺮهﺑﻨﺪيﻫﺎ در متن یا ﺣﺎﺷﯿﻪﻫﺎ که در ابتداً ﺑﺎ نظم و ﮔﻮﺷﻪﺳﺎزي همراه بوده، در انتهای کار به طور نامنظمی به اتمام می‌رسد. ﺑﺎ این همه تمام این ویژگی‌ها برای این نوع قالی‌ها عیب محسوب نمی‌شود و سبکی در طراحی و بافت محسوب می‌شود که از آن به سبک بومی و محلی ایران نام می‌برند.

انواع طرح‌های هندسی قالی‌های بومی ایلی و روستایی

مهم‌ترین ﻃﺮحﻫﺎي هندسی رایج ﻋﺒﺎرت‌اﻧﺪ از: 

طرح جوشقان اصفهان

ﻃﺮح ﻫﻨﺪﺳﯽ ﺟﻮﺷﻘﺎن اﺻﻔﻬانﮐﻪ ﻋﻤﻮﻣﺎً از ﻧﻮع ﻟﭽﮏ ﺗﺮﻧﺞ هستند و ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ از اﺻﻮل ﻫﻨﺪﺳﯽ در ﭼﺎرﭼﻮب ﺗﺮﮐﯿﺐ ﮐﻠﯽ ﻃﺮح ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻬﺮه ﺑﺮده اﺳﺖ. نظم ﺑﻪﮐﺎر رﻓﺘﻪ در ﻧﻘﻮش ﻫﻨﺪﺳﯽ ﻣﺘﻦ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﺷﻮد و واﮔﯿﺮهﺑﻨﺪي ﺣﺎﺷﯿﻪﻫﺎ اﻏﻠﺐ ﺑﻪ درﺳﺘﯽ رﻋﺎﯾﺖ ﻣﯽ‌ﺷﻮد. ازاﯾﻦ رو، نظم ﺑﻪﮐﺎر رﻓﺘﻪ در اﯾﻦ ﻗﺎﻟﯽﻫﺎ آن ﻫﺎ را ﺑﻪ ﻗﺎﻟﯽﻫﺎي ﺷﻬﺮي ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﮐﻨد.

طرح هراتی

قالی‌های هندسی هراتی (ماهی درهم) که در اکثر مناطق بافت در ایران به ویژه استان خراسان، آذربایجان و کردستان و فراهان و روستاهای همدان و سنندج فراوان بافته می‌شود. همچنین از طرح مینا خانی در مشک آباد اراک بافته می‌شود که در قدیم کانون تولید آن در بیجار و مهاباد و تبریز و هریس و همدان بوده است.

طرح‌های هندسی خشتی و محرمات                

طرح‌های قابی و خشتی (کاشی نما) در اکثر مناطق ایران به‌ ویژه اصفهان و چهارمحال و بختیاری و تبریز بسیار رواج دارند. بافت طرح محرمات در قالی‌های قشقایی و منطقه فارس، کردستان، اصفهان و فراهان مرسوم است که از همان اصول هندسی واﮔﯿﺮهﺑﻨﺪي حاشیه‌ها، در متن نیز استفاده شده است، ﺑﻪ این ترتیب که به تناسب فضای متن و تقسیمات داخل آن و با اعمال شیوه‌های مختلف تکرار نقوش-سرهم سوار و آینه‌ای- طرح ﺳﺎﻣﺎنﺑﻨﺪي ﺷﺪه اﺳﺖ.

طرح‌های محرابی و ترنج‌دار هندسی

قالی محرابی با طرح ناظم از بافته‌های کشکولی و نیز طرح‌های هندسی ترکمن که در طراحی و نقوش از قواعد هندسی پیروی می‌کنند. از دیگر نمونه طرح‌های رایج، طرح‌های ترنج‌دار هندسی که از تکرار نقوش به وجود می‌آیند در قالی‌های قشقایی، شیراز، شهربابک، کلیایی، اردبیل، سراب و مشکین شهر بسیار به چشم می‌خورند. طرح‌های لچک ترنج هندسی که در آن ترنج سطح قالی را می‌پوشاند نیز در قالی‌های هریس، تفرش، قم، افشار و خراسان دیده می‌شود. علاوه بر ترکیب‌بندی‌های ذکرشده، بسیاری از قالی‌های دیگری نیز وجود دارند از ترکیب‌بندی‌های هندسی خاص منطقه خود برخوردار هستند، گاهی متن این فرش‌ها از کنار یکدیگر قرار گرفتن یک عنصر یا ﻣﻮﺗﯿﻒ مانند ﺑﺘﻪ جقه و یا گلی خاص تشکیل می‌شود. از این نوع طرح‌ها بیشتر در مناطق ملایر و سرابند و نیز بلوچ بافته می‌شود. علاوه بر آن خاطرنشان می‌شود که در قالی‌ها و گبه‌های نیریز و مناطق فارس و فرش‌های زنجان و کردستان فرش‌هایی با طرح‌های هندسی درخت دیده ﺷﺪه اﺳﺖ.

ساختار هندسی نقش‌مایه‌های سنتی در قالی‌های روستایی و عشایری

مطالعه نقوش ﺑﻪ کاررفته در قالی‌های ایلیاتی و محلی ایران نشان می‌دهد که در مناطق قدیمی بافت ایران نظیر استان‌های سیستان و بلوچستان، چهارمحال و بختیاری، فارس، ترکمن و سایر مناطق روستایی و عشایری که بیشتر ذهنی بافی رواج داشته، بافنده نقوش را از نمونه‌های موجود در طبیعت برگرفته و در ذهن خود به اشکال ساده هندسی و انتزاعی تصور نموده و با دستانش بر تاروپود فرش انعکاس داده است. لذا ﺧﻄﻮط ترسیمی در طرح و نقش اﯾﻦ گونه قالی‌ها، عموماً از نوع شکسته‌اند و فرش‌ها ذاتاً با رجشمار پایین‌تر بافته می‌شوند. مطالعه در ساختار کلی طرح نشان می‌دهد که اشکال ساده هندسی ازجمله نقوش مثلث، لوزی، ذوزنقه، چهارگوش، هشت گوشه، شانزده گوشه (در طرح ترنج) وظیفه ایجاد همبستگی و نظم در طرح و نقش را بر عهده دارند. به عنوان مثال نقش خرچنگ که به صورت‌های مختلفی در قالی‌های روستاهای همدان، آذربایجان، هریس، تبریز و گاهی اراک می‌توان مشاهده نمود، ظاهراً نقش استریلیزه‌ای از گل شاه‌عباسی بوده که از آن مشتق شده و بافندگان آن گل را ﺑﻪ صورت شکسته در آورده‌اند. برخی نیز معتقدند که این نقش انتزاعی از حیوان خرچنگ است که ابتداً از قفقاز به سایر مناطق غربی و شمال غربی ایران راه پیدا نموده و در قالی‌های ترکمنی و ایلات قشقایی نیز ﺑﻪ صورت خطوط مستقیم و هندسی بافته ﺷﺪه اﺳﺖ. سایر نقوش مخروطی هندسی مانند کاج یا آتش مقدس در ناحیه همدان و سنندج و نقوش بید مجنون در بیجار و روستاهای همدان و ملایر و اراک معمول بوده و نقوش هندسی باغ و درخت و شکوفه نیز در قدیم متداول بوده است. ترکیب ماهی درهم نیز طرحی هندسی است که عموماً چند ﻣﺘﻨﻪ هستند و طرح اصلی در آن‌ها از ترنج‌های هندسی متداخل شکل می‌گیرد. ﻣﻮﺗﯿﻒﻫﺎ و نقوش تزئینی نیز در این نوع قالی‌ها از کنار هم قرار گرفتن نقوش لوزی مانند تشکیل شده که برگ‌ها یا ماهی‌ها اطراف ﻫﺮ یک را گرفته و در برخی مناطق نقش گل‌های الماس مانندی است که چهار برگ اطراف هر گل را احاطه کرده‌اند.

بررسی هندسه در طرح و نقش قالی‌های شهری ایران

رشد در صنعت تولید فرش، پیشرفت در طراحی و بافت را به همراه داشت، بدان معنی که امکان بافت طرح‌های پیچیده‌تر نیز فراهم آمد و بدین ترتیب از نقوش هندسی ﺑﻪ صورت پیشرفته‌تری در طراحی فرش استفاده گردید؛ لذا رشد و پیشرفت چشم‌گیر در فنون طراحی قالی منجر به پیدایش سبک طراحی فرش‌های شهری گردید. از ویژگی‌های مهم قالی‌های شهری استفاده از خطوط منحنی و گردان در طراحی است و برخلاف الگوهای منفصل سنتی و بومی محلی، از الگوی متصل برخوردارند. این نوع فرش‌ها عموماً بزرگ پارچه و یا با رجشمارهای بالا تولید می‌شوند تا امکان بافت هر نوع طرح و نقشی با تمامی ظرافت‌ها و رﯾﺰه کاری‌های آن در هر ابعاد متناسب با آن طرح حاصل شود. همچنین نظم به کار رفته در اﯾﻦ گونه فرش‌ها نشان از حاکمیت کلی اصول هندسی و چارچوب تعریف شده برای این سبک از طراحی فرش دارد.

پیشینه تولید فرش‌های شهری

سابقه تولید فرش‌های شهری ریشه در طراحی و ساخت فرش‌های درباری و نفیس دوره صفویه دارد. لذا سزاوار است که پیش از بررسی فرش‌های شهری ایران، چگونگی هندسه‌ی قالی‌های کلاسیک دوره صفوی -ﺑﻪ عنوان پیشینه‌ی تولید فرش‌های نفیس درباری با طرح‌های پیشرفته گردان در ایران- مختصری مورد بحث و بررسی قرار گیرد. طراحی قالی در این دوره، با حمایت دربار توسط طراحان و هنرمندان چیره‌دست انجام می‌گرفت که منجر به ایجاد سبک کلاسیک طراحی فرش در ایران گردید. پیشرفت چشمگیر هم در طرح و هم در نقوش- به‌خصوص در طرح‌های با خطوط گردان- از دستاوردهای این دوره محسوب می‌شود. بعدها طراحان و تولیدکنندگان ﻣﺎﻫﺮ و باتجربه با ادامه و تقویت این شیوه سنتی در طراحی و افزودن سبک‌های جدیدتر طراحی به‌خصوص در بافت فرش‌های تصویری در دوره قاجار و ضمن پایه‌گذاری اصول طراحی و نیز مکانیزه کردن پروسه تولید، این هنر را تکمیل نمودند و به نقطه اوج خود رساندند.

ﺑﺮرﺳﯽ ﻫﻨﺪﺳﻪ در ﻗﺎﻟﯽ‌ﻫﺎي دوره ﻣﻌﺎﺻر

با رشد و پیشرفت تکنولوژیکی، امروزه فن طراحی فرش نیز به‌عنوان یکی از شاخه‌های فنی هنر و صنعت شناخته ﺷﺪه اﺳﺖ. لذا در امر طراحی، به‌خصوص در فرش‌های شهری حفظ کیفیت ترکیب طرح و نقوش، امری ﻻزم اﻻﺟﺮا اﺳﺖ. در این راستا اصول و استانداردهایی مطابق با اصول نسبتﻫﺎي هندسی برای طراحی سنتی فرش تعریف گردید. از این اصول در تناسبات ابعاد و فضاسازی بخش‌های مختلف در طرح گوناگون ازجمله در مشخص ساختن مرز و حدود حاشیه‌ها و متن و واگیره‌های و لچک و ترنج و سر ترنج و محراب و سرستون‌ها و سایر بخش‌ها و فضاهای فرش متناسب با نوع طرح و محل قرارگیری عناصر و نقوش فرش اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد.

ﺗﺮﮐﯿﺐﺑﻨﺪي‌ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ در ﻃﺮاﺣﯽ ﻗﺎﻟﯽ ﻫﻨﺪﺳﯽ اﯾﺮان در دوره ﻣﻌﺎﺻﺮ

نقوش هندسی در ترکیب‌بندی فرش‌های دوره 40 سال اخیر، به صورت‌های گوناگونی مورد استفاده قرارگرفته است که به‌خصوص در دهه‌های اخیر منجر به بروز سبک‌های مدرن و طرح‌های منحصر به فردی ﺷﺪه اﺳﺖ. این قالب‌ها عموماً با رجشمار 50 یا 55 به بالا بافته می‌شوند و بنابراین قابلیت اجرای هر طرح و نقشی با تمامی ظرایف و پیچیدگی‌های آن فراهم است. با این حال در طراحی قالی با سبک‌های جدید سعی می‌شود تا اصالت طرح منطقه نیز در نظر گرفته شود. در این بخش نمونه‌هایی در قالب پنج گروه کلی به طور جداگانه مورد بررسی ﻗﺮار خواهند گرفت:

ﻃﺮح‌ﻫﺎي واﮔﯿﺮه‌اي ﺳﺮﺗﺎﺳﺮي

در این نوع طرح‌ها، نقوش و گره‌های هندسی محض وظیفه‌ی سامان بندی به ترکیب کل طرح را بر عهده دارند. بدان معنا که طرح‌های تکراری در سرتاسر فضای متن قالی با خطوط و نقوش و آلات گره به‌صورت قاب‌هایی یکسان تقسیم‌بندی می‌شود که این نوع ﻗﺎﻟﯽﻫﺎ در گروه طرح‌های بندی قابی یا واگیرهای قرار می‌گیرند این نوع سبک طراحی مشابهت زیادی با فرش‌های طرح گره هندسی در مینیاتورهای دوره تیموری و سلجوقی دارد. لذا به‌نوعی، تکراری از همان طرح‌ها اما به‌گونه‌ای پیشرفته‌تر است. در حالتی دیگر از استفاده از الگوهای گره هندسی به‌صورت سرتاسری، یکی از طرح‌های گره هندسی شناخته شده که به همراه تمامی یا بخشی از آلات هندسی آن کل زمینه متن قالی را پوشش می‌دهد. در این گروه از طرح‌ها، بیشترین توجه به اصول طراحی سنتی و حفظ اصالت گره‌ها و نقوش هندسی ایرانی اسلامی صورت گرفته است، چرا که تناسبات داخل ﻣﺘﻦ به خوبی در آن‌ها رعایت ﺷﺪه اﺳﺖ.

ﻃﺮح‌ﻫﺎي ﺗﺮﻧﺠﯽ 

در روشی دیگر از ترسیم ﻃﺮحﻫﺎي هندسی آثار و ابنیه اسلامی، ترنج فرش با الگوی هندسی ملهم از طرح زیر گنبد مسجد شیخ لطف الله اصفهان ﺗﺮﺳﯿﻢ می‌شود. در واقع دورنمایی از آن طرح در قالب ﻃﺮحﻫﺎي ﺑﻨﺪي ﺗﺮﻧﺠﯽ -ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﻃﺮحﻫﺎي زﯾﺮﮔﻨﺒﺪي- ﺑﺮ روي ﻓﺮش ﻣﻨﻌﮑﺲ ﻣﯽ‌ﺷﻮد. اﻟﮕﻮي ﺗﻨﺎﺳﺒﯽ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده در اﯾﻦ ﻧﻮع ﻃﺮحﻫﺎ، ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻧﺴﺒﺘﯽ اﻟﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻃﺒﯿﻌﺖ و ﮐﺎﺋﻨﺎت از ﻧﻈﺎم ﻣﻮﺟﻮد در رﺷﺪ ﺑﺮگﻫﺎ ﺑﺮ روي ﺳﺎﻗﻪ ﮔﯿﺎﻫﺎن و رﺷﺪ ﺗﺨﻤﻪﻫﺎي ﮔﻞ آﻓﺘﺎﺑﮕﺮدان ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ ﻣﺴﯿﺮ ﺣﺮﮐﺖ اﺟﺮام آﺳﻤﺎﻧﯽ، ﺑﺎرﻫﺎ ﺗﮑﺮار ﺷﺪه اﺳﺖ. در ﺗﺮﮐﯿﺐﺑﻨﺪي  اﯾﻦ ﻧﻮع ﻧﻘﺸ.ﻪﻫﺎ، ﺗﺮﻧﺞ ﻗﺎﻟﯽ ﻧﺴﺒﺘاً درﺷﺖ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ، ﻧﺴﺒﺖ ﻃﻮل ﺑﻪ ﻋﺮض ﻗﺎﻟﯽ اﻧﺪﮐﯽ ﮐﻤﺘﺮ از ﺳﺎﯾﺮ ﻃﺮحﻫﺎ اﺳﺖ، و ﻋﺮض ﻓﺮاخﺗﺮ اﺳﺖ ﺗﺎ ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻗﻄﻊ ﻗﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﻣﺮﺑﻊ ﻣﯿﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ، ﺗﺎ ﻓﻀﺎي ﮐﺎﻓﯽ ﺑﺮاي ﮔﺴﺘﺮدﮔﯽ ﺗﺮﻧﺞ وﺟﻮد داﺷﺘﻪﺑﺎﺷد.

ﻃﺮح‌ﻫﺎي ﺗﺼﻮﯾﺮي

گروهی از قالی‌ها که در زمره‌ی قالی‌های تصویری و در قطع پرده‌ای و رجشمارهای 70 یا 80 به بالا برای نصب بر روی دیوار بافته می‌شوند، برگرفته و تقلید از طرح مینیاتورها یا نقاشی و عکس و سایر تصاویر از پیش ترسیم شده می‌باشند. استفاده از طرح‌های گره هندسی در این آثار بسیار مشاهده می‌شود. در حاشیه یا متن برخی از این مینیاتورها و تذهیب و یا در واقعیت نگاری تصاویر بافته‌شده از مساجد و اماکن مقدس، از طرح‌های گره هندسی استفاده می‌شود. تکنیک بافت با گرهﻫﺎي هنری و رجشمار بالا و ظرافت الیاف ﺑﻪ کار رفته در این دﺳﺘﺒﺎﻓﺘﻪﻫﺎ قابلیت اجرای نقوش با ریزترین ظرایف و جزئیات آن در ابعاد کوچک را فراهم می‌کند. ﺑﺎ این که تولید آثار تابلویی منحصر به جغرافیا و منطقه‌ای خاص نیست اما در قم و تبریز و اصفهان ﺑﻪ عنوان ﻗﻄب‌ها و مراکز اصلی تولید در کشور که تجربه بافندگی در آن‌ها بیشتر از سایر نقاط است، از این نوع ﻃﺮحﻫﺎ بیشتر تهیه می‌شود. علاوه بر اجرای نقوش هندسی در بخش‌های مختلف تصویر، در نحوه‌ی چیدمان عناصر اصلی و زاویه دید و پرسپکتیو و چشم‌انداز کلی طرح هندسه به کار رفته است.

ﻃﺮح‌ﻫﺎي ﻗﺎب ﻗﺮآﻧﯽ

این نوع طرح‌ها غالباً به صورت لچک ترنج (یک چهارم) و با نقوش هندسی ترسیم می‌شوند که سابقاً برای جلد کتاب‌های مقدس و نفیس طراحی می‌شدند. نقوش و گرهﻫﺎي هندسی اسلامی برای تأکید و افزودن بر اهمیت قداست این آثار بسیار به کار می‌رفته است. اصول کلی ترکیب‌بندی این نوع طرح‌ها، تقسیم‌بندی فضاها با ﺧﻄﻮط ترسیمی ﺟﺪا کننده برای ایجاد کتیبه‌ها در بالا و پایین طرح و نیز ترنج برای ایجاد مرکزیت در طرح و وحدت کلی در چارچوب کل اثر بوده است. بعدها این نوع طرح‌ها به عنوان نقشه فرش مورد استفاده قرار گرفتند.

ﻃﺮح‌ﻫﺎي ﺗﻠﻔﯿﻘﯽ و اﺑﺪاﻋﯽ

امروزه طرح‌های ابداعی زیادی خلق شده‌اند که در آنﻫﺎ از نقوش هندسی در ترکیب‌بندی طرح بدون در نظر گرفتن ساختارها و اصول حاکم بر طراحی سنتی، به صورت‌های آزاد و خلاقانه در تلفیق با سایر عناصر و اجزاء طرح استفاده ﺷﺪه اﺳﺖ. لذا در این طرح‌ها، ترکیب‌های مختلف هندسی ﺑﺎ هدف نوآوری و ایجاد طرح‌های تلفیقی جدید، به کار گرفته می‌شود. طرح‌های نوین در راستای هماهنگی با سلایق مشتریان امروزی و معماری مدرن ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي طراحی می‌شوند که اغلب با ساختارها و الگوهای به وجود آمده از بطن اصول طراحی سنتی مغایر است؛ درﺣﺎﻟﯽ که استفاده از نقوش و طرح‌های هندسی در طراحی فرش سابق علاوه بر توجه به جنبه تزئینی، با حفظ اصالت ایرانی اسلامی آن انجام می‌گرفت.

سخن پایانی

همان‌طور که دیدیم، نقوش هندسی یک دسته مهم از انواع نقوش فرش‌های ایرانی را تشکیل می‌دهند. تنوع نمونه‌ها در فرش‌های هندسی زیاد است و هر منطقه از ایران این نقوش را با توجه به فرهنگ و رسوم و باورها و سلایق خود می‌بافد. فرش ایرانی اثری تزئینی و کاربردی است که بسته به هر سلیقه‌ای می‌تواند زینت‌بخش دکوراسیون منزل شما باشد.

شما می‌توانید جهت  خرید فرش دستباف ، خرید گلیم و گبه دستباف و همینطور  خرید تابلو فرش دستبافت به صورت اینترنتی و آنلاین از فروشگاه فرش هویدا استعلام گرفته و کلیه سفارشات خود را ثبت نمایید و هرجای دنیا که هستید کمتر 4 روز کاری آنرا در آدرس مورد نظر تحویل بگیرید. 

اگر علاقه مند به مطالعه سایر مقالات در زمینه  فرش دستباف و یا  تابلو فرش دستباف هستید، به قسمت پایگاه مقالات  بازرگانی فرش هویدا مراجعه نمایید.