نقش «خشتی» در فرش دستباف

نقش خشتی در فرش‌های بختیاری

فرش‌های روستایی ایران منابع مهمی برای مطالعه هنر و فرهنگ روستایی ایران به شمار می‌روند. کاربرد نقوش و رنگ‌های به کاررفته در این فرش‌ها بازتاب فرهنگ، آداب و رسوم، هنر و تجربه زیست مردم منطقه است. حضور وجوه مشترک در نقوش به کاررفته در قاب‌های فرش‌های خشتی و رنگ آن ها حاکی از روح حاکم بر این آثار، تحت تأثیر معاشرت با طبیعت است. در این فرش‌های خشتی، تفاوت‌هایی از لحاظ ظاهری و تکنیکی وجود دارد که برای تشخیص بهتر فرش‌های خشتی مناطق مختلف استان چهارمحال و بختیاری از یکدیگر لازم است نقوش داخل قاب‌ها از لحاظ تجسمی بررسی شود. درواقع یکی از معروف‌ترین انواع فرش‌های بختیاری قالی خشتی است که در تمام دنیا شناخته شده است. هر نقش در این فرش‌ها، آمیزه‌ای از شکل‌ها و رنگ‌های متأثر از طبیعت و باورهای بافنده است که در ذهن او آفریده می‌شود و بر بافته نقش می‌بندد. در این مقاله قصد داریم به بررسی نقوش فرش‌های خشتی اصیل و مشهور بختیاری بپردازیم.

طرح خشتی چیست؟

طرح‌های خشتی از جمله طرح‌های اصیل و مشهور فرش ایران است و تکرار نقوش مربع شکل یا شبیه به آن با رنگ‌بندی نامنظم خشت‌ها و گاه منظم شکل‌دهنده آن است. شکل مربع از دیرباز در بسیاری از هنرهای قدیم از جمله معماری، کاشی‌کاری، حجاری و فرش، نقش بسزایی داشته است. مربع نماد جسم است. این شکل چهارگوش از اجتماع چهار عنصر پدیدآورنده ماده حکایت مي کند. هر بنای ساخته شده اعم از خشت و کاهگل یا سنگ لاشه و ملات را تو می‌نامند و بختیاری‌ها مدت کوتاهی از زمانی را که در گرمسیر زندگی می‌کنند در آن به سر می‌برند. این نوع بنا در تصور بختیاری‌ها حالت تجملی دارد. شاید به همین دلیل در بعضی از بافته‌هایشان مثل فرش توبره چوپان و جل از نقشی به نام خشتی استفاده می‌کنند.

نقوش و طرح‌ها در فرش خشتی

در فرش‌های بختیاری، درون خشت‌ها نقش‌مایه‌های الهام گرفته به خصوص از درخت قرار می‌گیرد. گیاهان خصوصاً درختان در اکثر نقش‌های خشتی به کار رفته‌اند یا به صورت نمادین استفاده می‌شوند. می‌توان فرش خشتی و چهارباغ را در کنار یکدیگر قرار داد زیرا درون فرش چهارباغ اغلب توسط خشت‌هایی پر شده است که درختان و گیاهان درون این مربع‌ها قرار داده شده‌اند. در ساده‌ترین حالت، متن فرش به چهار قسمت تقسیم شده است که اکثراً نقوش آن‌ها نیز گیاهی است در ادامه مطالب، به معرفی هر یک از نقوش مورد استفاده در فرش‌های خشتی بختیاری می‌پردازیم.

درخت سرو و تصویر آن در قالی‌های خشتی 

درخت سرو نزد مردم منطقه چهارمحال و بختیاری دارای قداست است و به غیر از نقش به کار برده شده در هنرهای تزیینی، به عنوان سمبل و نماد شناخته می‌شود. سرو ریشه در زمین و سر بر آسمان دارد و به عنوان نمادی از پيوند میان زمین و آسمان هدف هنرمند را از نقطه اتصال میان زمین و آسمان برآورده می‌سازد. سرو مهر را در شب زایش مهر با نمادها و نشانه‌هایی دیگر نیز می‌آراستند که هر یک نزد مهریان نشانی ویژه با پیامی رازگونه و نهفته در خویش بود، چنان که بر فراز سرو به نشانه خورشید یا مهر تابان ستاره‌ای زرین یا سرخ برمي‌افراشتند و شاخه‌های درخت سرو را با دو رشته زرین و سیمین به نشانه خورشید و ماه می‌آراستند. همچنین جوانان آرزومند به امید برآورده شدن آرزویشان، به گونه‌ای نمادین پارچه‌ای ابریشمی یا سیمین بر شاخه‌های سرو می‌آویختند و در پای سرو نیز هدایایی می‌گذاشتند. این نگاره از نقوش رایج در فرش‌های مناطق چهارمحال و بختیاری است که در ایران باستان به عنوان درختی مقدس شناخته می‌شده است.

درخت بید مجنون و تصویر آن در قالی‌های خشتی

در فرش بختیاری، بید مجنون سرسبزی و زندگی ویژه‌ای دارد. نقش بید در فرش‌های خشتی سرشار از زندگی و حرکت بوده است. برگ‌های درخت بید مجنون در دو طرف شاخه به صورت قرینه انعکاسی هستند. در بالاترین قسمت تنه درخت بید مجنون، بنا به سلیقه مردم هر منطقه یک گل طراحی می‌شود: گل هشت‌پر، چهار پر یا حتی به شکل یک مربع یا لوزی. از طرح برگ‌های بید مجنون نیز در خشت‌ها در اطراف گل‌های طراحی شده برای خالی نبودن فضای خشت استفاده می‌شود. درست در مقابل چنین تفکری، نقش‌مایه بید مجنون که در نزد بیشتر مردم غرب (بید گریان) خوانده می‌شود نقش‌مایه‌ای است مالامال از غم و اندوه. آن‌ها قالی‌هایی را که این نقش بر آن‌ها بود فرش عزا می‌خواندند و گفته می‌شود برای پوشش قبر و مراسم سوگواری بافته شده است.

انگور و و تصویر آن در قالی‌های خشتی

در ایران باستان تاک را در محل خواب شاهان می‌آویختند. تاک اغلب با چنار همراه بوده است. از این رو، برخی چنار را نماد شاه و تاک را مظهر همسر او و دوام سلطنت دانسته‌اند که خون شاهی از طریق آن به نسل دیگر می‌رسیده است. استفاده از طرح برگ‌ها، پیچش ساقه‌ها و میوه درخت انگور در اکثر فرش‌های چهارمحال و بختیاری به چشم می‌خورد. در فرش‌های به دست آمده از قهفرخ چنین نقشی به دست نیامده است.

شاخه درخت و تصویر آن در قالی‌های خشتی

شاخه، گل و برگ گیاهان مقدس در آیین‌های ایرانی نقش بسزایی داشته و بقایای آن هنوز قابل مشاهده است. در سیاحت‌نامه فیثاغورس، در فصل هفتم (آخرین سوگواری بر کورش) آمده است: «درباریان جملگی سواره و داریوش در جلو، شتابان تا سه هزار قدم از شهر به‌راندند... شمار چنار از ده هزار افزون بود و هر یک دو شاخه درخت به دست داشتند، یکی نخل و دیگر سرو... چناری و تاکي به دست گرفتن شاخه سرو یا درختان مقدس دیگر هنوز هم در ایران به طور کلی منسوخ نشده است. در میان زرتشتیان تفت هنوز مراسم ديد و بازدید عید نوروز زنان شاخه‌ای از سرو یا شمشاد و به ندرت مورد در دست می‌گیرند و تک‌تک یا گروه گروه به خانه‌ها می‌روند و مراسم عید را که قالب‌ریزی شده و تقریباً همیشه یکسان است به عمل می‌آورند». دیدارکننده زن به محض ورود شاخه سرو، شمشاد یا مورد را به دست کدبانوی خانه یا سایر افراد خانواده می‌دهد. با مقایسه، می‌توان نوعی پایبندی نسبت به نوع ساختار شاخه حتی در انتزاعی‌ترین نمونه‌اش نیز ملاحظه کرد برخی بافندگان بومی و همچنین بازاریان، این شاخه را به نام شاخه بادام یا چنار معرفی می‌کنند.

بته جقه و تصوير آن در قالي هاي خشتي 

درباره اصل و منشأ اين نقش نظرات مختلفي ارائه شده است. بعضي از کارشناسان اين نقش را به شعله و نمادي از آتشکده زرتشتيان يا ميوه کاج، نخل، بادام، صنوبر يا پرنده مهر تشبيه کرده اند و بعضي از کارشناسان آن را به شيار هاي رودخانه جومنا در دره کشمير و ميوه انبه يا سوگي به معني طوطي ماده در هند تشبيه مي کننداين طرح به اشکال مختلف در قالي هاي خشتي آمده است. به دليل شباهت اين طرح با ميوه بادام، گل بادام نيز خواندهمي شود. در اطراف بته ها گل هاي ريز فضا هاي خالي را پر مي کنند. انواع مختلف بته جقه عبارت است از:  الف. بته سرکج ب. بته بادامي (کشيده) پ. بته سيري (کوچک) ت. بته قهر و آشتي ث. بته جفتي ج. بته کاج (شبيه به درخت يا ميوه کاج) چ. بته ماهی (شبیه ماهی) در اطراف بته‌ها گلهاي ريز فضا هاي خالي را پر مي کنند.

گل رز (گل سرخ، گل فرنگ) و تصوير آن در قالي هاي خشتي

گل سرخ مظهر محبت و زيبايي است. عطر دل انگيز آن از دوران باستان ستوده شده و افسانه هايي که درباره گل سرخ نقل شده نسبت به سرزمين ها، نواحي، عادات و رسوم، فرهنگ ها و معتقدات مردم زياد و متنوع است. مسلمانان معتقدند که گل سرخ از قطره عرق جبين پيغمبر به وجود آمده است. پيامبر اسلام به عطر گل سرخ علاقه وافر داشت و آن را بسيار استعمال مي کرد. اکنون نيز عطر و گلاب گل سرخ را در مجالسي با ختم صلوات مصرف مي کنند. گل محمدي نيز گل سرخ پرپر صورتي رنگ و مظهر زيبايي و جمال طبيعت به شمار مي آيد. پرويز تناولي در کتاب خود با نام تاچه هاي چهارمحال چنين عقيده اي را نيز بيان مي دارد : « طرح گلفرنگ در حقيقت نقش يک گل سرخ يا رز شکفته با برگ هاي اطرافش است. هنرمندان ايراني و از جمله فرشبافان چهارمحال از اين نقش استفاده بيشمار کرده اند. گاه اين گل را تنها در قابي نشانده و با تکرار قاب ها نقشه خشتي منقشي از آن ساخته اند و آن را قاب آينه ناميده اند.گاه دسته اي از اين گل ها را به جاي ترنج مياني فرش گذاشته اند و آن را ترنج گل فرنگ می‌نامند.

درخت کاج و تصوير آن در قالي هاي خشتي

کاج ها به دو صورت طراحي مي شوند: ساده و مطبق. کاج هايي که به صورت ساده طراحي مي شوند کوتاه اند و به ندرت در قالي هاي خشتي وجود دارند. کاج هاي مطبق که به وفور در طرح هاي خشتي در کنار سرو يا در خشتي جداگانه طراحي مي شوند حداکثر شش طبقه و حداقل دو طبقه اي هستند. در بيشتر خشت هايي که نقش کاج دارند نقش يک طاووس يا پرنده هاي ديگر در کنار کاج طراحي مي شود بعضا از نقش مايه گل ها نيز در اطراف کاج استفاده مي شود. به طور کلي کاج ها در سه فرم در اين فرش ها ديده مي شوند: الف. کاج تنها ب. يک کاج بين دو سرو ج. دو کاج اطراف يک سرو

گلدان و تصوير آن در قالي هاي خشتي

گلدان و درخت يا گل از نقوش ايراني است که از تمدن هاي پيش از تاريخ سومري و عيلامي براساس شواهد و اسناد ً موجود تا به امروز نقش خود را در هنر ايراني کاملا حفظ کرده و به شيوه هاي گوناگون طبيعي و انتزاعي زينت بخش هنر سنتي و صنايع دستي ايراني شده است. در اينجا تنوع بيشتري در شيوه اجرا و پردازش گلدان ها نسبت به نحوه اجراي عناصر ترکيب بندي باغي ديده مي شود. در برخي قاب ها بر زمينه ساده يک رنگ و گاهي هم با محراب نيز آمده است.

نخل و تصویر آن در قالي هاي خشتي

در این گروه، عناصر و اجزاي آخرين نمونه به طرح هندسی تبديل شده است. «اين چند ضلعي هاي متحدالمرکز به عنوان یک نخل بدون آنکه از منشأ آن اطلاعي داشته باشیم قابل تشخیص هستند. اين نقش بيشتر شبيه به درخت سرو است، چراکه درخت سرو در دو نوع پا کوتاه و پا بلند در فرش بختياري وجود دارد. در بيشتر اين درخت ها در مرکزشان يک يا دو شاخه گل ترسيم شده است.  
طرح طاقي ستوندار گلداني (محرابي) و تصوير آن در قالي هاي خشتي  
بيشتر اين دستبافت ها با طرح هاي شکسته و هندسي تزيين و با تركيب رنگ هاي گوناگون اجرا شده اند. هنرمند بافنده در اين بافته ها از نقش محراب براي تزيين دست بافت هاي اثرش استفاده کرده است. درون اين خشت هايي که با نقش محراب تزيين مي شوند از عناصر تجريدي، درخت، ستون، آتشدان و گلدان استفاده شده است.

گل زنبق و تصوير آن در قالي هاي خشتي

در فرهنگ ايران گل زنبك (زنبق) نماد امرداد و جشن امردادگان است. گل زنبق تنها و دوتايي طراحي مي شود و در صورت فضاي خالي خشت، از گل هاي ديگر به همراه آن استفاده کرده اند.

گياه گلدار (شاخه گل) و تصوير آن در قالي هاي خشتي

مي تواند يک درخت گلدار باشد، همچنين مي توان بوته گلدار هم باشد. 

طرح بازوبندي(قلمدان) و تصوير آن در قالي هاي خشتي

نقش مايه به کار رفته در بند مابين خشت، بند قلمدان يا طرح بازو بندي نام دارد. به دليل به کارگيري طرح هاي روي قلمدان و شباهت اندازه قلمدان با بند خشت، اين نام را در زمان قاجار براي بند خشت انتخاب کرده اند. اهالي چالشتر ابداع اين طرح مابین خشت‌ها را از ميرزااحمد نصر مي دانند، ولي نوعي از آن در قالي هاي سامان نيز بهکار رفته است. اطراف هر خشت چهار قلمدان وجود دارد و به عبارتي هر قلمدان مابين دو خشت قرار مي گيرد. قلمدان ها با گل هاي گوناگون و با رنگ هاي متضاد تزيين مي شوند. در قالي هاي خشتي شلمزار و قهفرخ از بند ساده اي استفاده مي کنند.  

شما می‌توانید جهت  خرید فرش دستباف ، خرید گلیم و گبه دستباف و همینطور  خرید تابلو فرش دستبافت به صورت اینترنتی و آنلاین از  فروشگاه فرش هویدا استعلام گرفته و کلیه سفارشات خود را ثبت نمایید و هرجای دنیا که هستید کمتر 4 روز کاری آنرا در آدرس مورد نظر تحویل بگیرید .

اگر علاقه مند به مطالعه سایر مقالات در زمینه  فرش دستباف و یا  تابلو فرش دستباف هستید، به قسمت پایگاه مقالات  بازرگانی فرش هویدا مراجعه نمایید.