فرش دستباف سبزوار

فرش دستباف سبزوار و ویژگی‌های آن

در این مقاله قصد داریم به معرفی فرش دستباف سبزوار و ویژگی‌های آن، به‌عنوان یکی از مراکز بافندگی استان خراسان بزرگ بپردازیم. اما پیش از آن اشاره‌ای به تاریخ فرش‌بافی در خراسان بزرگ و معرفی مهم‌ترین مراکز بافت آن می‌پردازیم. با ادامه مطالب با ما همراه باشید.

سابقه بافت فرش در خراسان

تعیین تاریخ بافت فرش پرزدار در خراسان به درستی معلوم نیست و معمولاً مبهم است. در سال 1961 میلادی قدیمی‌ترین تکه فرش پرزدار خراسانی که تا به حال شناخته شده است در بین منسوجات دیگر از حفاری های شهر قومس خراسان به دست آمد. پس از پس از انجام آزمایشات پیشرفته در موزه متروپولیتن نیویورک بر روی این قطعه فرش، مشخص شد که مربوط به دوره ساسانی است موجب بهت همه فرش شناسان شده است. علاوه بر این، کتاب‌ها و موتون تاریخی معتبری همچون تاریخ بیهقی نیز به رواج فرش‌بافی در خراسان و توصیف فرش‌های خراسان پرداخته‌اند. به طور مثال در تاریخ بیهقی نوشته ابوالفضل بیهقی (385-470 هجری قمری) تعداد هدایایی را که "علی بن عیسی" از خراسان برای "هارون الرشید" فرستاده در کل "دویست خانه قالی" بیان می‌کند. همچنین جهانگرد معروف ناصر خسرو قبادیانی (394-481 ه ق) در سفرنامه خود هنگام عبور از شهر " فردوس" خراسان از "چهارصد دار بافندگی" سخن می‌گوید.

مراکز قالی‌بافی در خراسان

مهم‌ترین مراکز قالی‌بافی در استان خراسان عبارتند از:  
1- مشهد 2- بیرجند 3- کاشمر 4- طبس 5- تربت جام و تربت حیدریه (قالی های بلوچ خراسان) 6- شمال خراسان شامل قوچان و شیروان و بجنورد 7- نیشابور 8- سبزوار 9 - گناباد. در مقالات متعددی به معرفی فرش دستباف مناطق مختلف خراسان پرداخته شده است که با مراجعه به آن‌ها می‌توانید اطلاعات مفیدی دریافت کنید. اما در ادامه مطالب این مقاله، به معرفی فرش سبزوار می‌پردازیم.

ویژگی‌های تاریخی و جغرافیایی شهر سبزوار 

شهر سبزوار با بسیاری از داستان‌های پهلوانی ایران باستان ارتباط داشته است. چنانچه مدت‌ها میدان واقع در مرکز شهر به میدان دیو سفید معروف بود. در دوره‌های اسلامی ولایت بیهق دارای دو شهر سبزوار و خسروگرد بود که بیش از یک فرسنگ با یکدیگر فاصله نداشتند. حمدالله مستوفی از فراخی و گستردگی بازارهای آن و از غله و میوه‌اش یاد کرده است. این شهر در حمله مغول به کلی ویران شد ولی به‌تدریج آباد گردید و در سال 737 هجری قمری پایتخت سلسله سربداران شد. شهرستان سبزوار تا تهران حدود 654 کیلومتر فاصله دارد. از شمال به میان آباد، از مشرق به شهرستان نیشابور، از جنوب به شهرستان کاشمر و از مغرب به شهرستان شاهرود محدود است.

پیشینه بافت فرش پرزدار در سبزوار

تاریخ معاصر قالی‌بافی سبزوار بدون شک به سال های پس از 1300 شمسی بر می‌گردد. گفته می‌شود قالی‌بافی از خود شهر سبزوار آغاز شد و پس از 25 سال در روستاهای حومه آن رواج یافت. اگر چه برخی از کارشناسان، دو دهه آخر سده سیزده هجری شمسی، یعنی سال‌های 1280 تا 1300 را نیز بر این تاریخ اضافه می‌کنند. طبق تحقیقات انجام شده اولین بار قالی‌بافی توسط دو برادر از اهالی آذربایجان و به روایتی توسط چند کارفرمای آذربایجانی در سبزوار آغاز شد. به طور کلی می‌توان سابقه ای در حدود 70 و حداکثر 100 سال برای قالی امروز سبزوار در نظر گرفت.

 مهم‌ترین مراکز قالی‌بافی سبزوار و اطراف آن

در حال حاضر، مهم‌ترین روستاهای فعال در قالی‌بافی سبزوار عبارتند از: میج، البلاغ، حسین آباد، مهری شنی، حصار سرخ، چاه سوخته سنگرد، حسین آباد، شامکان، ده حسینی و افچنگ.

ویژگی‌های ظاهری قالی سبزوار 

طرح‌ و رنگ: در سال‌های قبل از دهه‌ی چهل، طرح و نقش قالی‌های منطقه سبزوار برگرفته از طرح‌ها و نقش‌های متداول استان خراسان، به ویژه شهرهای مشهد و نیشابور بوده است. انواع طرح‌های لچک و ترنج شاه عباسی، افشان و دسته گلی به همراه طرح معروف زیر خاکی از مهم‌ترین طرح‌های مورد استفاده در قالی‌های قدیم و امروز سبزوار است. انواع طرح‌های نایین و تبریز و همچنین طرح معروف مینا‌خانی چند سالی است که مورد استفاده بافندگان سبزوار قرار می‌گیرد. طرح‌های نائين که به وسیله بافندگان سبزوار تقلید می‌شوند، به لحاظ کیفیت معمولي هستند و اغلب برای مقاصد تجارتي بافته می‌شوند؛ اما بافت طرح‌های فرش تبريز در این منطقه باكيفيت و مرغوبيت بالايي انجام می‌شود. همچنین طرح مینا‌خانی از جمله طرح‌های تکرارشونده‌ گلدار و زیبا در فرش دستباف ایران است که چند سالی است با استقبال بافندگان سبزواری قرار گرفته است. طرح میناخانی به صورت سراسری بافته می‌شود و از یک واگیره (الگوی تکرارشونده) تشکیل شده است. رنگ‌های مورد استفاده در فرش سبزوار اغلب شامل قرمز سیر (قرمز دانه)، عنابی، کرم، انواع سبز در تناژهای تیره و روشن، آبی، سرمه ای و قهوه‌ای است.  
مواد اولیه مورد مصرف: در حال حاضر پشم و نخ پنبه به ترتیب برای پرز و تار و پود تنها مواد مصرفی در قالی‌های امروزی سبزوار هستند. در برخی موارد مانند قالی‌های گرانقیمت و سبک، به طور محدود از ابریشم برای رنگ سفید دور گل‌ها و بندها استفاده می‌شود. این تکنیک، یعنی استفاده از ابریشم سفید برای دور گل‌ها، باعث می‌شود تا نقوش گل در متن فرش برجسته به نظر برسند و این به خاطر درخشندگی و جلای الیاف زیبای ابریشم است.  
ابعاد قالی: ابعاد بزرگ مانند 6، 9 و 12 متر مربعی مهم‌ترین و رایج‌ترین ابعاد قالی‌های قدیم و امروز سبزوار هستند. بافت فرش‌هایی با ابعاد کوچکتر از این در سبزوار زیاد مرسوم و متداول نیست.

ویژگی‌های فنی بافت در فرش سبزوار 

رجشمار: رجشمار قالی‌های دستباف قدیمی و جدید سبزوار از 25 تا 35 رج متغیر است. در واقع، رجشمار فرش در سبزوار مانند بسیاری از دیگر مراکز بافندگی خراسان از جمله نیشابور و کاشمر است. لذا فرش این مناطق به لحاظ ظرافت بافت در دسته متوسط قرار می‌گیرند.  
نوع گره: همان‌طور که اشاره کردیم، فرش‌بافی توسط استادکاران آذربایجانی در سبزوار متداول شد. به همین جهت است که گره مورد استفاده در این ناحیه اغلب ترکی یا متقارن است.   
شیرازه بافی: قالی‌های سبزوار پس از پایان بافت شیرازه می‌شوند و دارای شیررازه منفصل هستند. به این صورت که پس از اتمام کار و پایین آوردن فرش از روی دار، دو طرف فرش شیرازه پیچی می‌شود.  
پرداخت و رو گیری: قالی‌های سبزوار پس از پایان بافت پرداخت می‌شوند. اما در برخی موارد بافندگان ماهر این عمل را در هنگام بافت نیز انجام می‌دهند.   
نوع دار قالی: دستگاه‌های قالی‌بافی در سبزوار و مراکز بافندگی اطراف آن از نوع عمودی و ثابت هستند.    
نوع چله کشی: قالی‌های دستباف سبزوار به روش ترکی چله‌کشی می‌شوند.    
گلیم بافی: قالی‌های سبزوار به سبک فارسی گلیم‌بافی می‌شوند. به این صورت که ابتدا و انتهای کار، به اندازه 4 یا 5 سانتی‌متر با استفاده از پود ضخیم که از جنس پنبه و به رنگ سفید است، گلیم‌بافی می‌شود. گلیم‌بافی ابتدا و انتهای فرش به منظور انسجام و استحکام گره‌ها و جلوگیری از گسیختگی پرزهای فرش هنگام استفاده انجام می‌شود.  
نحوه پود کشی: قالی‌های سبزوار همچون بسیاری از مناطق اطراف آن از جمله کاشمر، نیشابور و مشهد، همگی از نوع دو پود می باشند و در حال حاضر گرایش به شیوه لول باف دارند.

استادان طراح و تولید کننده قالی در سبزوار

حاج حسن صوفیان، حاج حسن تقدسی، شیخ چشمی، حاج حسن دادرس، غلامرضا چشمی، حسن فیض آبادی و حسین فیض آبادی، از معروفترین تولید کنندگان قالی قدیم و امروز سبزوار هستند. از لحاظ طراحی شهر سبزوار هیچ‌گاه دارای طراح معروفی نبوده و طرح‌های مورد نیاز عموما از شهرهای نیشابور، مشهد و کاشمر تهیه شده است.

جمع‌بندی

فرش امروزی سبزوار، در‌واقع با تقلید از نقوش و رنگ‌بندی مناطق اطراف آن مانند نیشابور و مشهد بافته می‌شود. همچنین مشابه فرش‌های نایین و تبریز نیز در سبزوار بافته می‌شود. جنس فرش‌های این منطقه از پنبه و پشم است که در موارد نادر استفاده از ابریشم برای تزئین گل‌ها نیز مشاهده می‌شود. قیمت فرش دستباف سبزوار نیز به عواملی همچون ابعاد، طرح و رنگ و کیفیت بافت بستگی دارد، اما در کل فرش‌های دستباف این شهر در دسته «قیمت مناسب» قرار می‌گیرند.  

شما می‌توانید جهت  خرید فرش دستباف ، خرید گلیم و گبه دستباف و همینطور خرید تابلو فرش دستبافت به صورت اینترنتی و آنلاین از  فروشگاه فرش هویدا استعلام گرفته و کلیه سفارشات خود را ثبت نمایید و هرجای دنیا که هستید کمتر 4 روز کاری آنرا در آدرس مورد نظر تحویل بگیرید.  

اگر علاقه مند به مطالعه سایر مقالات در زمینه  فرش دستباف و یا  تابلو فرش دستباف هستید، به قسمت پایگاه مقالات  بازرگانی فرش هویدا مراجعه نمایید.