نقش «گلفرنگ» در فرش دستباف

طرح «گلفرنگ» در فرش دستباف ایرانی

طرح گلفرنگ که با اسامی گوناگون مانند: گل کوبلنی، گل رز، رز کلمی و گل ژرسه شناخته شده‌اند همزمان با موج عظیم ورود نقاشی، تصویرسازی و طبیعت‌پردازی‌های اروپایی، از اواخر دوره صفوی به هنر و صنایع‌دستی ایران وارد شد و کاربرد وسیعی بر روی دستبافته‌ها و سایر هنرهای ایرانی یافت. هرچند که تا قبل از این نقش گل سرخ بومی ایران در پارچه‌های زربافت دوره‌ی صفوی به کار می‌رفته است؛ اما تا این اندازه و این نوع سبک طبیعت‌گرایانه که نمونه‌های مستقیم آن را می‌توان در هنر قرون 18 و 19 میلادی در غرب مشاهده کرد، به کار گرفته نمی‌شد.

پیشینه بافت طرح گلفرنگ در ایران

گل به دلیل زیبایی‌اش به‌صورت حقیقی یا انتزاعی و خیالی از گذشته‌های بسیار دورتا به امروز، از جمله رایج‌ترین نقشمایه‌های فرش ایران به شمار می‌رفته است. در حقیقت، استفاده از نقش گل بر روی فرش دست‌باف و یا سایر محصولات صنایع‌دستی، ابزاری است برای هنرمند ایرانی به منظور به تصویر کشیدن زیبایی‌های طبیعت. دوران قاجار به سبب آشنایی ایرانیان با هنر و فرهنگ اروپایی، در واقع نقطه شروع تجددخواهی و غرب‌گرایی در هنر ایرانی است. هنر دوران قاجار، به ویژه در زمینه طراحی فرش از درون‌مایه و شکل شرقی به غربی تغییر جهت داد. فرش‌هایی با طرح باغ که در زمان صفویان جلوه‌ای بهشتی و معنوی داشت، تغییر شکل داد و به فرم باغ‌هایی با گل‌های زمینی و ملموس به سبک اروپایی تبدیل شد. در میان فرنگ رفته‌ها و فرنگی بازها طرح "گل محمدی" ایرانی به عنوان یک نگاره زیبا روی فرش دستباف نقش بست و به نام "گل فرنگ" مشهور شد و بافت فرش‌هایی با طرح گلفرنگ از دوره قاجار به این سو به شدت رواج پیدا کرد.

گلفرنگ در فرش‌های ایرانی و غیر ایرانی

نقش گل رز در قالی‌ها بر اساس طرح‌های طبیعت‌گرایانه اروپایی، به صورتی است که معمولاً یک گل سرخ رنگ درشت و پر برگ در تمام متن تکرار می‌شود. همچنین، از طرح رز کلمی در قالی‌های ساوونری در میانه قرن نوزدهم میلادی، قالی‌های ترکی که به سبک و شیوه‌ی «مجیدیان» طراحی شده‌اند و قالی‌های قرن نوزدهم قره‌باغ و آذربایجان، استفاده شده است. در فرش ایرانی گل‌ها اغلب تغییر شکل یافته از نوع طبیعی آن‌ها است و شکل طبیعی گل در این دستبافت کمتر مشاهده می‌گردد. همین تغییر نقش مایه‌ها از وضع طبیعی آن‌ها برای هماهنگی با سایر نگاره‌های فرش نشانه هنرمندی طراحان و بافندگان ایرانی است و این کار هنری تا بدان حد در نقش فرش دارای تأثیرگذاری است که خود بیانگر "محل بافت" فرش نیز می‌باشد.

ویژگی‌های فرش گلفرنگ ایرانی

در طرح فرش گلفرنگ ایرانی از شکل طبیعی یا تغییر یافته اغلب گل‌ها استفاده می‌گردد که برخی از آن‌ها عبارتند از: گل محمدی و انواع آن، گل آفتابگردان، گل کاغذی، گل شاه‌عباسی، گل اطلسی، گل حنا، گل ختمی، گل سوری، گل لاله‌عباسی. در حقیقت طرح گلفرنگ همان گل رز اروپایی است که در فرش ایران راه یافته است. به عبارت دقیق‌تر، طرح گلفرنگ الهام گرفته شده از گل‌های فرانسوی است. این نقش که به نام لویی فیلیپ نیز معروف است، ابتدا به سفارش دوستداران فرانسوی قالی در اوایل سده سیزدهم ه. ق بافته شد. بافت فرش‌هایی با این نقشمایه بیش از یک قرن در ایران تداوم یافته و هنوز هم در نقش فرش بسیاری از مناطق ایران به کار می‌رود. از ویژگی‌های بارز فرش‌های گلفرنگ، استفاده از رنگ‌های صورتی، نیلی، سبز کمرنگ، بژ و سایر رنگ‌های غیر معمولی است که معمولاً در رنگ‌آمیزی فرش‌های اصیل ایرانی به کار نمی‌رود.

طرح گلفرنگ در چه مناطقی از ایران بافته می‌شود؟

در ایران اغلب در شهرهای کرمان، تبریز، کاشان و اصفهان بیش از مناطق دیگر، فرش‌هایی با طرح‌های طبیعت‌گرایانه بافته می‌شود و به طور کلی می‌توان گفت تصویرگری در فرش عمدتاً از شهرهای کرمان و کاشان آغاز گردیده است. اما در حال حاضر دو شهر تبریز و اصفهان نیز به بافت طرح‌های تصویری و طبیعت‌گرایانه می‌پردازند. همچنین شهر تبریز در الهام از تصاویر و عناصر غربی در طرح فرش و تابلو فرش بافی به سبک اروپایی، از سایر نقاط پیشی گرفته است. به بیان کامل‌تر، نقش طبیعتگرایانه گلفرنگ که از دوره قاجار در ایران متداول شده است و بافت فرش‌هایی با این طرح از منطقه کردستان شروع شده و در کرمان و برخی نقاط دیگر نیز رواج یافته است، گاه به صورت واگيره و گاهی نیز در طرح‌های تلفیقی مورد استفاده قرار می‌گیرد. امروزه طرح گلفرنگ در اکثر مناطق فرش‌بافی ایران بافته می‌شود؛ اما از شاخص‌ترین این مناطق می‌توان به تبریز، قم، کاشان، بیجار، سنندج، ملایر، هاوند اراک، کاشمر، کرمان، مناطق فرش‌بافی  استان چهارمحال‌بختیاری، ایلات خمسه و عرب اشاره كرد. در ادامه به مهم‌ترین مناطق بافت فرش گلفرنگ در ایران و شاخص‌ترین ویژگی‌های فرش گلفرنگ در هر یک از این مناطق می‌پردازیم.

طرح گلفرنگ در فرش تبریز

تولیدکنندگان فرش‌های تبریز در هفتاد سال اخیر از طرح گلفرنگ در کنار طرح‌های دیگر رایج منطقه استفاده می‌کنند. در حدود سال 1930 میلادی نقش‌های گلفرنگ که شامل گل رز به همراه سایر گل‌ها به‌صورت طبیعت پردازانه است، در فرش تبریز نمود یافت. نقش منظره و یا طرح‌های تصویری از اشخاص و ساختمان‌های معروف و مهم از دیگر طرح‌های مورد علاقه و رایج در این دوران بود. ورود طرح‌های گلفرنگ را در لوای طرح‌های نوگرایانه و کاربرد انواع رنگ‌های صورتی، زرد، نارنجی، بنفش با شدت زیاد و آبی‌هایی که با آبی زیبای قالی قدیم آذربایجان تفاوت دارد، از جمله بارزترین ویژگی‌های فرش‌های گلفرنگ تبریز است.

طرح گلفرنگ در فرش قم

از آن‌جا که سبک و کیفیت فرش‌بافی قم بسیار به کاشان نزدیک است این احتمال وجود دارد که هنر فرش‌بافی از کاشان وارد این منطقه شده باشد. قم، یزد و نایین تا اواسط سال 1930 میلادی تولیدات قابل توجهی در بافت قالی نداشته‌اند و تاکنون فرشی که قدمت آن به قبل از سال 1940 و بافت قم باشد شناسایی نشده است. حدوداً هفتادو پنج سال پیش تجار کاشان دارهای قالی را به قم برده و بافت قالی در مقیاس محدود شروع شد و پس از گذشت بیست سال قالی‌بافی در ابعاد تجاری به‌صورت پیشرفته ادامه یافت. بافندگان قم ترجیح می‌دهند که طرح‌های سایر مناطق را که مورد مقبولیت قرار گرفته است، با کمی تغییرات ببافند و در این میان یکی از طرح‌های پرکاربرد طرح گلفرنگ و ظل السلطان است. طرح‌های گلفرنگ این منطقه دارای بندهای متعدد و گلدار و حاشیه‌ها با دسته گل‌های کوچک‌تر که روی بندها قرار می‌گیرد و یا به صورت آزاد قرار می‌گیرند اجرا می‌شوند. طرح‌های زیبا و قدیمی قم شباهت زیادی به طرح‌های هندی مغولی در قرون 17 و 18 میلادی دارد. در سال‌های اخیر فرش‌های گلفرنگ ابریشمی قم از نظر زیبایی و تنوع رنگ و ظرافت شهرت زیادی را کسب کرده است.

طرح گلفرنگ در فرش کرمان

فاصله‌ی سال‌های 1300 تا 1320 شمسی اوج کاربرد طرح‌های گلفرنگ و دیگر عناصر غیر ایرانی در فرش‌های شهری باف ایران به ویژه کرمان بوده است. در فاصله سال‌های مذکور سفارش‌های فراوان کشورهای اروپایی به‌ویژه فرانسه و انگلیس برای قالی‌هایی با طرح گل‌های غیر ایرانی و شبیه به گلفرنگ که در آن زمان به طرح‌های گوبلنی نیز شهرت یافته بود باعث شد تا تعداد زیادی از طراحان ایران به‌ویژه در کرمان، به طراحی قالی‌هایی با این نقوش بپردازند. در صنعت قالیبافی کرمان، عبدالحسین میرزا فرمانفرما اولین کسی بود که در قرن نوزدهم میلادی نقش گلفرنگ و صورت‌سازی را در میان طرح‌های سنتی ایران ایجاد کرد. نمایش نجبای فرانسه با لباس‌های خاص در باغ و سبزه در قالی‌های تصویری فرانسوی از ویژگی‌های طرح‌های فرش‌های این کشور است. این طرح‌ها در اوایل قرن معاصر در بخشی از فرش‌های خوش بافت کرمان نیز تأثیر خود را گذاشته‌اند. البته از قرن 17 میلادی تعدادی از فرش‌های بافت ایران که به وسیله گل‌ها و بوته‌های شاخ و برگ‌دار نقش‌بندی شده‌اند را نیز منتسب به کرمان می‌دانند. همچنین در سیرجان که از مهم‌ترین مراکز فرش‌بافی افشارها در کرمان است از طرح‌های گل و گلدان و گلفرنگ که افشارها آن را "موسی‌خانی" می‌نامند، در بافت فرش‌های‌شان استفاده می‌کنند. استفاده از گل رز در فرش این منطقه اگرچه ممکن است متأخّر و آغاز بهره‌وری آن اواسط قرن نوزدهم یا اندکی پیش از آن باشد؛ اما پیش از آن در شال‌بافی در ابعاد بسیار کوچک‌تر به کار برده می‌شد. پس از پایان جنگ جهانی دوم، دوره تازه‌ای از سلیقه آمریکایی شروع شد. بازار آمریکا نگاره‌های گل به شیوه گل‌های بافته‌های فرانسه می‌خواست، نتیجه‌اش اقتباس طراحان کرمان از نگاره‌های گل‌های بافت "ابوسان" و" ساونري " انجامید که این نگاره‌ها به نام گوبلن یا گلفرنگ در ایران معروف شد. این دوره به همین دلیل دوره" فرانسه" یا دوره" گوبلن" نامیده می‌شود. استفاده از دو رنگ صورتی و آبی روشن و قرار دادن آن در بین رنگ‌های سیرتر، از ویژگی‌های فرش اسفندقه است. گل سرخ از مضامین مورد علاقه بازرگانان اسفندقه است. این نقش در قرن گذشته، ایدئال بافندگان قتلویی بود و از اوایل قرن حاضر به اسفندقه منتقل شده است. دلایل این انتقال مشخص نیست اما تقاضا برای فرش اسفندقه که از اوایل قرن حاضر افزایش یافته است می‌تواند دلیل این جابجایی‌ها باشد. تناولی همچنین در مورد فرش‌بافی قدیم در این منطقه می‌نویسد: آن‌هایی که من بررسی کرده‌ام، همگی گره متقارن داشته و طرح آن‌ها بیشتر از نوع گلفرنگ با رنگ‌های شاد و تند بوده، هرچند که بافت آن‌ها به سفتی اسفندقه‌های امروزی نبوده است. طرح گلسرخ اسفندقه در قالیچه‌ها عموماً تفاوتی با یکدیگر نداشته و بته‌ای از گلسرخ است که به صورت واگيره در متن فرش تکرار مي‌شود. از نظر بنیان شباهت اصلی به طرح معروف موسي‌خاني دارد، با این تفاوت که طرح موسی خانی به صورت هندسی است اما این طرح به صورت منحنی و گل‌های آن طبیعی است. بردسیر درست در وسط راه سیرجان کرمان قرار دارد و چون پلی در مرتبط کردن فرش‌های کرمان و عشایر سیرجان مؤثر بوده است. فرش‌های این منطقه باغی از گل سرخ را به نمایش می‌گذارند.

طرح گلفرنگ در فرش ساروق و اراک

آغاز گسترش تجارت فرش اراک و افزایش تجارت‌خانه‌های خارجی در اواخر سلطنت ناصرالدین‌شاه، عصر مظفرالدین شاه، احمد شاه و اوایل دوره‌ی پهلوی است. به دلیل نفوذ فرهنگ و اعمال سلیقه از طریق عاملین تولید فرش، منطقه تدریجاً تحت تأثیر طرح‌ها و نقوش و رنگ‌آمیزی اروپایی قرار می‌گیرد. با وجود این‌که از این زمان شواهد متعددی در دست است که کمپانی‌های مذکور خود راساً اقدام به تهیه طرح و رنگ نموده و حتی گاه نمونه‌های نقاشی شده از طرح را در اختیار طراحان قرار می‌دادند، ولی ویژگی‌های بومی و محلی و استفاده از طرح‌ها و رنگ‌آمیزی خاص منطقه نیز دارای ارزش بوده و مورد استفاده قرار می‌گیرد. برخی از طرح‌ها نظیر گلفرنگ و کف ساده که متاثر از طرح‌های گوبلنی است با قلم طراحان و بافندگان ماهر در اراک نیز همچون مناطق دیگر تقریباً جا می‌افتد. در بعضی از بخش‌های اراک مانند ساروق و فراهان قدمت این هنر به سال‌های بسیار دور برمی‌گردد. در محلات نیز که قالی‌بافی دارای قدمت است، علاوه بر استفاده از طرح‌های به کار رفته در قم و اراک و انواع طرح‌های لچک ترنج شاه‌عباسی، خشتی بختیاری، دسته گلی و درختی، از طرح‌های گلفرنگ نیز در بافت فرش استفاده می‌کنند.

طرح گلفرنگ در فرش لیلیان

ليليان که در 15 کیلومتری غرب در جنوب راه خمین به اراک واقع است، معروف‌ترین روستای خالص ارمنی‌نشین منطقه كمره بوده که ارامنه آن را ليليهان می‌خواندند. یکی از طرح‌های مورد استفاده در فرش‌بافی این منطقه، طرح گل رز هست. در این طرح در مرکز قالی یک گل هشت پر بزرگ قرار دارد که اطراف آن با گل‌های رز به تعداد هشت عدد به همراه برگ‌هایشان، احاطه شده است. در مزلقان نیز طرحی کاملاً متفاوت در فرش‌ها بافته مي‌شود. بدین کیفیت که لچک‌های طرح از متن قرمز و کف ساده با نوارهای کنگره‌دار جدا می‌شود. داخل لچک‌ها و ترنج میانی دسته گل‌های از گل سرخ قرار می‌گیرد.

طرح گلفرنگ در فرش کاشمر

از سال 1366 شمسی به دلیل بازار عالی و استثنایی فرش نائین خیل عظیمی از بافندگان کاشمری به عرضه قالی‌هایی با این شیوه مبادرت ورزیدند. در حال حاضر نیز طرح‌ها و نقوش مورد استفاده در کاشمر علاوه بر طرح‌های نائین، کاشان و طرح‌های تصویری و انواع طرح‌های زیر خاکی، انسان، شاه‌عباسی لچک ترنج به سبک مشهد، طرح‌های گلفرنگ جدید نیز در این شهرستان بافته می‌شود. نقش گلفرنگ با رنگ‌آمیزی خاص قالی کاشمر دیر هنگامی است که مورد توجه بافندگان و طراحان کاشمری قرار گرفته و عرضه و تولید آن همواره به طور پراکنده ادامه دارد و نمی‌توان شروع و گسترش آن را به دوره خاصی نسبت داد. همچنین در حدود 32 سال قبل به طور پراکنده از نقوش خشتی به سبک قالی‌های بختیاری در فرش‌های کاشمر دیده می‌شد که تولید آن متوقف شد.

طرح گلفرنگ در فرش بیرجند

طرح گلفرنگ در قالی‌های منطقه بیرجند به ویژه روستای درخش نیز بافته می‌شود. که البته به گفته ژوله نمونه قدیمی آن در دست نیست. محمد زهرایی (از سهامداران شرکت شرق بیرجند) در رابطه با ورود این طرح به بیرجند عنوان می‌کند: «اولین بار در سال‌های 1310 شمسی، پارچه‌ای منقوش به طرح گلفرنگ به سفارش رضاشاه به شوکت الملوک داده شد تا مطابق آن یک قالی بافته شود. وی طرح را نزد من آورد. پس از مدتی طرح را کشیده و ارائه دادم. این طرح مدت‌ها به طرق مختلف در قالی‌های این ناحیه مورد تقلید قرار می‌گرفت. »

طرح گلفرنگ در فرش اصفهان

در زمان سلطنت شاه‌عباس دوم صفوی در اصفهان، شاهد جنبش تصویرسازی و ورود نگاره‌های غیرایرانی در نقاشی ایرانی و سایر هنرهای سنتی ایران نظیر طراحی سنتی و نقش فرش هستیم و نطفه‌های نقوش اقتباسی به معنای واقعی این کلمه در منسوجات ایران به ویژه فرش ایران در این دوره نمایان می‌شود. تورج ژوله پژوهش‌گر فرش معتقد است «تبدیل گل سرخ زیبای ایرانی به گل رزهای فرنگی و مصيبت بارتر، تبدیل و تحول هر دو به نمونه‌های نازل امروزی تأثیری عمیق بر فرش ایران نهاد و آن را در مسیری قرارداد که امروز شاهد آن هستیم. هرچند که اسلوب گلفرنگ و تصویرسازی، پراکنده و متفرق (اما سنجیده) در فرش اصفهان دیده می‌شود اما چنین روندی نتوانسته است همچون سایر فرش‌ها ساختار و بنیاد آن را تحت‌الشعاع قرار دهد. در واقع رویکرد شاهان صفوی به نقاشی و شیوه‌های اروپایی در قالی اصفهان اثری بر جای نگذاشت و شهری که خود دروازه‌ای گردید برای ورود آثار و شیوه‌های غربی، فرش خود را با مبانی مستحکم و اصیل فرش ایرانی محفوظ داشت». بیشتر نقش قالی‌های جدید اصفهان را طرح های لچک و ترنج تشکیل می‌دهد. طرح گلفرنگ به همراه طرح‌های درختی شکارگاه و قاب قابی، گلدانی، افشان از دیگر طرح‌های مورد استفاده در این منطقه است.

طرح گلفرنگ در فرش کاشان

در کاشان نیز انواع طرح‌های افشان، گلدانی، لچک ترنج شکارگاهی و گلفرنگ، امروزه بخش مهمی از نقوش این منطقه را شامل می‌شوند. از مشخصات ظاهری آن این است که معمولاً در قالی‌های این منطقه دو رنگ مسلط وجود دارد که آبی و قرمز هستند و مایه‌های مختلطی از قرمز و آجری؛ که این امر موجب یکنواختی نسبتاً تیره در رنگ قالی‌های گلفرنگ کاشان می‌شود.

سخن پایانی

گلفرنگ نقشی است که از دوره قاجار به این سو در فرش دستباف ایرانی ظاهر شد و اساس آن اقتباسی است از گل رز فرانسوی به شکلی طبیعت‌گرایانه. بافت فرش‌های گلفرنگ ابتدا از کردستان آغاز شد و در ادامه به مناطقی همچون کرمان، تبریز، اصفهان، کاشان، قم و غیره رسید و هم‌اکنون نیز بافت این فرش در مناطق ذکر شده ادامه در حال حاضر فرش‌های گلفرنگ در زمره زیباترین و پرطرفدارترین فرش‌های دستباف ایرانی هستند که در بازارهای داخلی و خارجی  فرش دستباف ایران، مشتریان زیادی را به خود جلب می‌کند.

شما می‌توانید جهت  خرید فرش دستباف ، خرید گلیم و گبه دستباف و همینطور  خرید تابلو فرش دستبافت   به صورت اینترنتی و آنلاین از فروشگاه فرش هویدا استعلام گرفته و کلیه سفارشات خود را ثبت نمایید و هرجای دنیا که هستید کمتر 4 روز کاری آنرا در آدرس مورد نظر تحویل بگیرید.  

اگر علاقه مند به مطالعه سایر مقالات در زمینه  فرش دستباف و یا  تابلو فرش دستباف هستید، به قسمت پایگاه مقالات  بازرگانی فرش هویدا مراجعه نمایید.