تاریخچه فرش دستباف ایرانی

فرش ایرانی

خلاقیت و ذوق هنری هر قوم و اجتماعی از سنت‌ و فرهنگ زندگی و سوابق محیطی و جغرافیایی آن قوم ریشه و تأثیر می‌گیرد و اغلب این ذوق و استعداد به شکل خلق آثار هنری متجلی می‌گردد. هنر قالیبافی ازجمله هنرهایی است که در سرزمین ایران به‌مرور زمان به کمال رسیده است و ذوق و استعداد ایرانیان در پهنه‌ی این هنر فرصت نمود پیدا کرده است. تاریخ بافت ابتدایی‌ترین زیراندازها و فرشینه‌ها را می‌توان از زمانی دانست که بشر شروع به ساخت سرپناه برای خویش نمود و بافت نخستین نوع زیراندازها نیز همزمان با پرورش دام و استفاده از پشم آن بوده است. بافتن فرش مانند سایر دستاوردهای بشری همواره رو به تکامل بوده و همواره با تمدن انسان عجین بوده است، به حدی که گفته می‌شود هیچ هنری مانند هنر فرش تکامل نیافته است. در حقیقت، فرش به‌عنوان یک زیرانداز، مسیر تکامل خود را با طی چهار اسلوب شامل: مالیدن (فرش نمدی)، تنیدن تار و پود (فرش تخت)، گره زدن (فرش پرزدار گره دار) که محصول نهایی آن قالی است و در نهایت ماشینی شده (فرش ماشینی) طی نموده است. 

نخستین نمونه‌های فرش ایرانی

با استناد به منابع تاریخی (ازجمله شاهنامه)، می‌توان گفت که آغاز فرش‌بافی در ایران به زمان تهمورث، یعنی نخستین پادشاه سلسله‌ی پیشدادیان در ایران می‌رسد. بررسی‌های تاریخی و آثار کشف شده از تپه حصار، شهر سوخته و دامنه رشته کوه البرز، که بافت فرش پرزدار در عصر مفرغ (حدود 2500 تا 1500 سال قبل از میلاد) در فلات ایران رواج داشته است. اما هنگامی که سخن از تاریخ فرش ایران است، منابع علمی همواره فرش پازیریک را به‌عنوان نخستین نمونه‌ی ارزشمند به دست آمده از هنر فرش‌بافی باستانی ایران ذکر می‌کنند. زیبایی، کیفیت بافت و شهرت این فرش سبب شد تا بسیاری از متخصصان، مهد فرش‌بافی دنیا را ایران بدانند. فرش معروف پازیریک در سال 1949 میلادی، توسط پروفسور رودنکو در قبور یخ‌زده‌ی چادرنشینان صحراگرد در منطقه‌ی پازیرلک مغولستان کشف شد. قدمت این فرش به قرن 4 و 5 پیش از میلاد می‌رسد، ابعاد آن حدوداً 2* 1.83 متر است و با 3600 گره در سانتیمتر مربع، به رنگ قهوه‌ای، مسی و سبز روشن بافته شده است. درواقع شرایط یخ‌زدگی در محل نگهداری این فرش سبب گردیده که تا حدود زیادی سالم بماند و از تخریب عوامل بیولوژیک در امان باشد.

شباهت تصاویر حاشیه فرش پازیریک با اشکال متداول در دوره هخامنشی  و نقوش تخت جمشید سبب شده است تا بسیاری از صاحب‌نظران، ازجمله پروفسور رودنکو، آن را متعلق به ایران دانسته و زمان بافت آن را نیز در دوره ماد یا هخامنشی تخمین بزنند. این فرش نفیس اکنون در موزه‌ی آرمیتاژ لنینگراد نگهداری می‌شود.

فرش بهارستان

از دیگر فرش‌های معروف ایرانی، فرش بهار خسرو است که در کتاب تاریخ طبری نیز مطالبی درباره آن فرش آمده است. در توصیفات این کتاب این‌چنین آمده است که: «یک قالی بسیار عالی ایرانی موسوم به "بهار خسرو"   در قصر تیسفون موجود است که طول آن 450 قدم و عرض آن 90 قدم می‌باشد». وجه تسمیه‌ی این قالی به سبب نقش آن است که نشان دهنده‌ی باقی آراسته به گاها و پرندگان و جوی‌های آب روان است. بر اساس یک نظریه، این فرش همان قالی جواهرنشان و معروف «بهارستان» است که در منابع از آن یاد شده و در شکست یزدگرد سوم آخرین پادشاه ساسانی، سپاهیان عرب آن را به غنیمت برده و قطعه‌قطعه کردند. 

پس از این دوران، سیر تحول و تطور فرش ایرانی را می‌توان با استناد به کتب و منابع تاریخی، و همچنین نگاره‌ها و نقاشی‌های باقی‌مانده از ادوار مختلف، مورد بررسی قرار داد. چرا که به علت ماهیت فرش و الیاف طبیعی بکار رفته در بافت آن، به‌مرور زمان تحت تأثیر عوامل بیولوژیک مورد تخریب قرار گرفته و ماندگار نیست. لذا پس از فرش پازیریک که به دلیل نگهداری در شرایط یخ‌بندان سالم باقی‌مانده است، پیش از قرن دهم هجری نمونه‌ی نفیس و سالم از فرش ایرانی در دسترس نیست. 

اوج هنر فرش در ایران

اوج شکوفایی و رونق فرش‌بافی در ایران در دوره صفویه بوده است. درواقع، در این دوره به دلایلی همچون نفوذ صنعت فرش‌بافی از روستا به شهرها، گسترش تجارت فرش، و حمایت‌ و تشویق دولت و علی‌الخصوص شاهان هنردوست صفوی از این هنر- صنعت، فرش‌بافی رشد و توسعه‌ی قابل توجهی پیدا کرد، به شکلی که فرش ایرانی در این دوره به یک کالای لوکس و ممتاز در سطح جهانی تبدیل شد. شاه اسماعیل صفوی با دعوت هنرمندان به شهر تبریز (پایتخت آن زمان)، این شهر را به مرکز هنری و فرهنگی ایران تبدیل نمود. مرکزیت تبریز به دلیل وجود هنرمندان بزرگی چون بهزاد و سلطان محمد و نیز انجام امورات بازرگانی و خریدوفروش قالی در این دوره مورد توجه است. 

شاه‌طهماسب صفوی نیز همچون پدرش از هنرمندان حمایت می‌کرد و حتی خود نیز به طراحی و نقاشی قالی علاقه وافری داشت. در دوره‌ی این پادشاه، قالی ایرانی در ظرافت بافت و زیبایی نقش به اوج کمال خود رسیده و همواره به‌عنوان هدیه‌ای گرانبها به کشورهای همسایه فرستاده می‌شد. تعدادی از مشهورترین فرش‌های ایرانی، ازجمله قالی معروف به «شیخ صفی» در دوره‌ی شاه‌طهماسب صفوی بافته شده‌اند. فرش شیخ صفی که اکنون در موزه‌ی ویکتوریا و آلبرت لندن نگهداری می‌شود، یکی از نفیس‌ترین فرش‌های موجود ایران است. این فرش لچک و ترنج نفیس، به‌منظور آراستن مقبره‌ی شیخ صفی‌الدین اردبیلی، مؤسس سلسله‌ی صفوی در تبریز بافته شده است. 

شاه‌عباس صفوی  برای اعتلای این هنر اصیل و سنتی کوششی بسیار کرد و همین حمایت و تلاش باعث سرمایه‌گذاری بر روی صنعت فرش‌بافی گردید. پادشاهان صفوی علاقه بسیار زیادی به این هنر داشتند و شاید اولین بار بود که قالی از خانه‌های کوچک به کارگاه‌های بزرگ راه یافت. با ایجاد چنین تشکیلاتی فرش‌هایی درخور کاخ‌های سلطنتی با استفاده از ابریشم و رشته‌های زر و سیم بافته و با نقوش زیبا و اسلیمی و شاخه‌ها و باغ‌ها و شکارگاه هلندی خریداران بافته شد، و شرکت‌های انگلیسی، پرتغالی و هلندی ازجمله خریداران این فرش‌ها در دوره صفویه بوده‌اند. بدین ترتیب آنچه که امروزه به نام صادرات فرش می‌بینیم درواقع واگذاری میراثی از نسل‌های گذشته است.

تاریخ ایران در دوره‌ی افشاریان و زندیان

تاریخ ایران در دوره‌ی افشاریان و زندیان، همواره با وقوع جنگ‌های داخلی و خارجی همراه بوده است؛ لذا زمینه‌ی توجه به هنر همانند دوره‌ی صفوی محیا نبوده است. اما از دوره‌ی افشاریان گزارش‌هایی وجود دارد که به وجود فرش در مراسم تاج‌گذاری نادرشاه در دشت مغان، و همچنین در دسترس بودن قالی در بازار بندرعباس اشاره دارد. همچنین سفارشات بافت فرش به‌منظور پوشاندن حرم امام علی (ع) و کلیسای ایروان، مربوط به دوره‌ی افشار است. از دوره‌ی زندیه نیز گزارشات سیاحان و تاریخ‌نویسانی چون «سر جان مالکم» به وجود کارگاه‌های قالیبافی گسترده در شهرهای یزد، کاشان، طبس و شهرهای مختلف خراسان، و وجود دو تخته فرش تاریخ‌دار مربوط به این دوره اشاره دارد. بررسی ویژگی‌های قالیبافی در دوره‌ی افشاریه و زندیه بیان می‌کند که در این دوران بافت فرش‌هایی با ابعاد بزرگ و زینتی کاهش قابل توجهی داشته است، و قالیبافی به حرفه‌ای بدل شد که بیشتر در میان روستائیان و عشایر رواج داشته است. 

تاثیر حکومت قاجار بر فرش

حکومت طولانی مدت قاجار (1210 تا 1343 هجری قمری) سبب ایجاد تحولات مهم و قابل توجهی در تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران بوده است و آثار این تغییر و تحول در صنعت قالیبافی ایران نیز بسیار گسترده است. در دوران حکومت قاجار، هنرها تحت حمایت و سرپرستی بهتری قرار گرفتند و قالیبافی به‌طور خاص، در کانون توجه بود. در حقیقت، قالی در فرهنگ اجتماعی و زندگی ایرانیان در دوره‌ی قاجار به آن اندازه حائز اهمیت بود که بازتاب آن را در نقاشی‌ها و عکس‌های باقی‌مانده از دوره‌ی قاجار می‌توان به‌خوبی مشاهده نمود. با برقراری ارتباطات گسترده‌ی سیاسی و تجاری با کشورهای اروپایی و تأثیر تحولات اجتماعی و صنعتی در غرب، سبب شد که توجه اروپائیان به هنر- صنعت قالیبافی در ایران جلب شود . 

در این دوره تجار ایرانی -و علی‌الخصوص تجار شهر تبریز- اقدام به جمع‌آوری و صادرات فرش‌های کهنه نمودند. پس از اندک زمانی به دلیل کمبود فرش کهنه در بازار، تولیدکنندگان فرش ابتدا در آذربایجان و پس از آن در سایر مناطق مستعد قالیبافی ازجمله سبزوار، مشهد، اراک و کرمان، اقدام به تولید فرش با استفاده از طرح و نقش سفارشی بازرگانان نمودند. در این زمان بود که سرمایه‌گذاران و شرکت‌های خارجی اقدام به سرمایه‌گذاری گسترده در زمینه‌ی تولید و صادرات این هنر- صنعت نمودند. ازجمله مهم‌ترین این شرکت‌ها عبارتند از: شرکت انگلیسی- سوئیسی «زیگلر»، شرکت ایتالیایی انگلیسی «برادران کاستلی»، شرکت تجاری «قالی مشرق زمین نیویورک»، شرکت انگلیسی- یونانی «شرکت فرش شرق لندن»، و غیره.

پیشرفت علم شیمی سبب پیدایش رنگ‌های متنوعی در زمینه‌ی رنگرزی الیاف در اواسط قرن نوزدهم میلادی شد. از جمله‌ی این رنگ‌ها می‌توان به رنگ‌های آنیلی اشاره کرد که علی‌رغم تلاش‌های دولت قاجار برای جلوگیری از ورود و استفاده از این رنگ‌های مصنوعی به ایران، در این دوره وارد ایران شد. همچنین در این دوره به سبب گسترش ارتباط با غرب، در زمینه‌ی طراحی فرش نیز تغییراتی رخ داد و نمونه‌ی آن نیز نقشمایه گل محمدی یا گل فرنگ است که در فرش‌های این دوره مشاهده می‌شود. لازم به ذکر است که سفارش بافت فرش با طرح‌های مورد پسند اروپائیان به بافندگان ایرانی نیز در این تغییر مؤثر بود. 

فرش ایران در دوران معاصر

ازجمله مهم‌ترین اقدامات دوره‌ی پهلوی در زمینه‌ی حمایت از صنعت فرش‌بافی، تأسیس شرکت فرش ایران در سال 1314 هجری شمسی بود. همچنین در این دوره دولت وقت سعی داشت تا با تصویب قوانینی جلوی استعمار کودکان و بافندگان فرش را به وسیله‌ی کارفرمایان بگیرد، اما به دلیل شرایط سخت فرش‌بافی و پراکندگی کارگاه‌های آن در سطح کشور، موفقیت چندانی در این زمینه به دست نیامد. همچنین دقیق‌ترین آمار ثبت شده در حوزه‌ی فرش‌بافی، تعداد بافندگان و کارگاه‌های فعال این صنعت، در دوره‌ی پهلوی و از طریق سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال 1355 هجری شمسی به دست آمد. 

ابداع دار قالی

ابداع دار استاندارد قالیبافی معروف به «دار بهداشتی» به وسیله‌ی مهندس ابراهیم رجبی در سال 1350، و ثبت آن در دائره‌المعارف بهداشت و حفاظت صنعتی ژنو، ازجمله اقدامات قابل‌توجه در دوره‌ی پهلوی به شمار می‌رود. استفاده از گره جفتی و همچنین بی‌گره بافی که ازجمله معایب و ایرادات فرش‌های دستباف هستند و سبب افت کیفیت محصول نهایی می‌گردند نیز در این دوره در مناطق شرق و جنوب شرق کشور رواج یافت. 

ازجمله رویدادهای مثبت و قابل‌توجه در هنر صنعت فرش دستباف در دوره‌ی پهلوی

رسمیت یافتن و استفاده از واحد «متر» در معاملات قالی، تولید و انتشار کاغذهای شطرنجی برای طراحی نقشه، صدور شناسنامه برای فرش‌های بافته شده، گردآوری طرح‌ها و نقشه‌های قدیمی، و همچنین تشکیل کمیسیون قالی و نقشه‌کشی، ازجمله رویدادهای مثبت و قابل‌توجه در هنر- صنعت فرش دستباف در دوره‌ی پهلوی هستند که بیانگر تحولات مهم و حمایت از قالی‌بافی توسط دولت مردان این دوره می‌باشد. اما از طرفی، ورود فرش ماشینی به ایران در دوره‌ی پهلوی دوم، ازجمله معضلاتی بود که گسترش آن در مناطق مختلف کشور، سبب کاهش تقاضا برای قالی‌های دستباف شد.

تأسیس «موزه‌ی فرش ایران» در سال 1356 هجری شمسی، با رویکرد پژوهش در پیشینه‌ی تاریخی، هنری و جمع‌آوری انواع فرش‌های نفیس دستباف ایرانی و برگزاری نمایشگاه‌های موقت و دائمی ازجمله دیگر اقدامات مثبت دوره‌ی پهلوی به شمار می‌روند. 

صنعت فرش در سال 1357 همگام با با استقرار نظام جمهوری اسلامی

با استقرار نظام جمهوری اسلامی در سال 1357 در ایران، و به دنبال آن تشکیل جهاد سازندگی و تصدی‌گری این نهاد بر هنر- صنعت فرش دستباف ، به‌تدریج تعاونی‌های تولید فرش به‌صورت گسترده تشکیل شده و مورد حمایت دولت قرار گرفتند. با تشکیل وزارت جهاد کشاورزی در ایران، واحدهایی با عنوان «مرکز تحقیقات فرش» و «اداره‌ی کل فرش و صنایع‌دستی» تأسیس گردید و فعالیت‌های گسترده‌ی این دو نهاد، سبب تسریع فرآیند تولید فرش دستباف در این سال‌ها شد. بر اساس آمار و گزارشات ثبت شده، میزان تولید فرش دستباف در سال 1373 حدود هفت و نیم میلیون متر مربع بوده است که این میزان اوج صادرات فرش ایران است که تاکنون گزارش گردیده است. همچنین با استناد به گزارشات ثبت شده، میزان صادرات فرش ایران در یک بازه‌ی زمانی شانزده ساله (از سال 1357 تا 1373) به‌طور متوسط معادل 39 درصد صادرات غیر نفتی کشور را تشکیل داده است، اما از این تاریخ صادرات فرش دستباف رو به کاهش گذاشت. 

فرش بعنوان دانشی جدید در دانشگاه های کشور

همچنین در سال 1374 و با تصویب وزارت علوم، رشته‌ی دانشگاهی فرش به‌عنوان دانشی جدید برای هنری کهن وارد دانشگاه شد. ایجاد بیمه برای هنرمندان قالی‌باف خانگی، ورود رایانه به دنیای فرش و استفاده از آن خصوصاً در زمینه‌ی طراحی فرش، جابجایی طرح‌ها و نقشه‌های قالی، بافت فرش‌های منحصربه‌فرد، و همچنین صدور شناسنامه برای فرش، ازجمله دیگر اقدامات مؤثر در زمینه‌ی حفظ، رشد و اعتلای این میراث کهن در سال‌های اخیر بوده‌اند.

شما می‌توانید جهت خرید فرش دستباف ، خرید گلیم و گبه دستباف و همینطور خرید تابلو فرش دستبافت به صورت اینترنتی و آنلاین از فروشگاه فرش هویدا استعلام گرفته و کلیه سفارشات خود را ثبت نمایید و هرجای دنیا که هستید کمتر 4 روز کاری آنرا در آدرس مورد نظر تحویل بگیرید.

اگر علاقه مند به مطالعه سایر مقالات در زمینه فرش دستباف و یا تابلو فرش دستباف هستید، به قسمت پایگاه مقالات بازرگانی فرش هویدا مراجعه نمایید .