نقش «لچک و ترنج» در فرش دستباف

نقش لچک و ترنج در فرش‌های دستباف ایرانی

نقش لچک و ترنج، یکی از رایج‌ترین و متداول‌ترین طرح‌ها در فرش دستباف ایرانی است. در حقیقت، لچک و ترنج طرحی است که به چشم بیشتر ما بسیار آشنا است و اغلب در خانه‌مان حداقل یک نمونه از آن را داریم. در بیشتر مناطق مطرح فرش‌بافی ایران نیز اغلب یک نمونه طرح لچک و ترنج چه به صورت گردان و چه به صورت هندسی تولید می‌شود. بنابراین، در این مقاله قصد داریم به معرفی این طرح شاخص و اصیل در فرش ایرانی، و ریشه‌ها و انواع آن می‌پردازیم.

لچک و ترنج، طرحی رایج در هنر ایرانی

استفاده از نقش لچک و ترنج در فرش‌های ایرانی، بسیار رایج است. در این نوع فرش‌ها، ترنج میانی معمولاً با شاخه‌ها و گل‌های اسلیمی و ختایی (سبکی از طراحی نقوش گل و گیاه در نقوش سنتی ایرانی) به صورت شکسته یا گردان تزئین می‌شود، و این نقوش هندسی یا گردان دارای شاخه‌ها و انشعابات مکرر است. برای طراحی لچک‌ها در طرح لچک و ترنج، معمولاً همان طرح ترنج میانی را به چهار قسمت تقسیم نموده و به شکل لچک در گوشه‌های فرش قرار می‌دهند. در قالی‌های ایرانی، ترنج وسط با شاخه‌های گل به صورت پرکار تزئین می‌شود و کمتر فضای خالی و فاقد نقش در آن مشاهده می‌شود. قالی‌های معروف به باغی، با نقوش چمن و گل و نهر، که در ان ماهی فراوان دیده می‌شود، تزئین می‌شود و پرندگانی مانند مرغابی و دیگر جانوران دریایی در آن ترسیم می‌شود. نقشه فرش لچک و ترنج، تقریباً در تمامی موارد یک چهارم است. به این معنی که نقشه یک چهارم از کل سطح فرش ترسیم شده و سپس با سه بار دیگر تکرار و قرینه‌سازی آن، نقش کل فرش را به دست می‌آورند.

تعریف ترنج

در فرهنگ دهخدا، ترنج، نقش گلی بزرگ، مدور یا چند گوش که در میان قالی ببافند تعریف شده است. در فرهنگ عمید ترنج به عنوان نوعی نقش و نگار که از ترکیب گل و برگ و طرح‌های اسلیمی ساخته می‌شود و بیشتر در نقشه قالی و قالیچه و پرده قلمکار و کاشی و تذهیب‌کاری در وسط نقش‌های دیگر قرار می‌گیرد تعریف شده است. در فرشنامه ایران، ترنج نقشی قراردادی بیان شده که در میان نگاره‌های قالی جایگاه ویژه‌ای دارد، در میان ترکیبی از آذینه‌های شاه‌عباسی و در اساس با برگ و گل و اسلیمی است و در شکل کلی خود، چهارگوشه، لوزی، بیضی یا گرد، همچون خورشید یا ستاره و گل‌های چند پر است و همچنین اصل آن از نقوش قبل از اسلام گرفته شده است. در تمامی این تعاریف، چند نکته مشخص درباره ترنج وجود دارد، یعنی این‌که نقشی مرکزی در فرش، محدوده‌ای متشکل از نقوش گیاهی و حیوانی و دارای شکلی دایره، بیضی و یا چند گوش است.

انواع نقش ترنج در فرش دستباف ایرانی

نقش‌های رایج ترنج را می‌توان به چهار گروه تقسیم کرد: دایره که رایج‌ترین شکل ترنج بوده و گاهی کامل لوزی که بیشتر در فرش کاربرد دارد و چهارگوش، بیضی که پس از دایره بیشترین استفاده را دارد یا ناقص است که ممکن است مربع یا مستطیل باشد. تنوعی که در نقوش به کاررفته در ترنج قالی دیده می‌شود در جلد کتاب نیست. از لحاظ تعداد و اندازه، ترنج‌های استفاده شده در قالی و جلد کتاب متفاوت است زیرا در قالی گاهی بیش از یک ترنج دیده می‌شود اما در جلد کتاب همیشه فقط یک ترنج در مرکز قرار دارد. یکی از دلایل تنوع زیاد نقش ترنج در قالی این است که در زمان صفوی در اکثر نقاط ایران بافندگان خوش ذوق بر اساس سلیقه و خلاقیت خود و با الهام از طبیعت به بافندگی مشغول بودند و می‌توان گفت تحت تأثیر الگوی واحدی برای نقوش قالی خود نبوده‌اند و بیشتر سلیقه بافنده در نقوش قالی نمایان است و هنرمند اجازه دخل و تصرف کامل در نقشه قالی را داشته است.

خاستگاه و ریشه نقش ترنج ایرانی

از نحوة پیدایش این نقش و شکل اولیه‌ی طرح ترنج اطلاع دقیقی در دست نیست. برخی آن را صورت تغییریافته‌ای از نقش خورشید آریایی (سواستیکا) که در ادوار قبل از اسلام به کار می‌رفته می‌دانند. برخی آن را همان نقش حوض می‌دانند که به‌تدریج و با تغییر معماری حوض، به شکل لوزی، شش گوشه و هشت گوشه تبدیل شده است. آنچه مشخص است ترنج طرح اصیل و بر خواسته از یک فرهنگ است که احتمالاً دارای هویت قومی نظیر طرح معروف به لی‌لیان ارمنی بافت یا ترکمن و قشقایی است. ارزش آیینی و اسطوره‌ای ترنج مانند بوته و ماهی مظهر مهر و میترا، ارزش مذهبی (محراب و جانمازی)، هویت تاریخی (مثل گردونه آریایی)، هویت جغرافیایی (هریس و قفقاز)، معماری و هنر ایرانی (لچک و ترنج و اسلیمی است. بنابراین نقش ترنج با توجه به فراگیری آن در اکثر آثار هنری در سرتاسر ایران از سرچشمه غنی و بس فراگیر در طول تاریخ منشأ می‌گیرد. نقش ترنج در ادامه اعتقادات اسطوره‌ای و نمادین گلستان و بهشت شكل گرفته اما اندیشه آرزوی هنرمند مسلمان ایرانی در تجلی باغ بهشت، انعکاس ذهنیت، تکامل آن به شکل امروزی در اصل، انعکاس ذهنیت، اندیشه و آرزوی هنرمند مسلمان ایرانی در تجلی باغ بهشت و فضایی روحانی است.

تاریخچه نقش لچک و ترنج در فرش ایران

علیرغم این که تاکنون فرشی با نقش لچک و ترنج قبل از دوره صفویه یافت نشده است ولی به نظر می‌رسد لچک و ترنج نقشی بسیار قدیمی‌تر و کهن‌تر باشد که باید ریشه آن را در آیین باستانی و اسطوره‌های ایران جست‌وجو کرد. البته این بدین معنی نیست که نقش لچک و ترنج قبل از دوره صفویه با همان شکل و شمایل وجود داشته است؛ بلکه احتمالاً لچک و ترنج، حداقل بر اساس یافته‌های محققین تا قبل از دوره صفوی به شکل حوض در طرح‌های گلستان وجود داشته که ابتدا به صورت چند حوضی در طول فرش متعدد بوده و فرم غالب آن نیز سه حوضی بوده که بعدها به یک حوض در مرکز تبدیل می‌شود. با پیشرفت فنون فرش‌بافی و ورود اسلام به ایران، لچک و ترنج با مفاهیمی همسان و بیشتر از قبل همچنین با شمایلی تزئینی‌تر محلی برای ذوق آزمایی هنرمند مسلمان ایرانی بوده است. این مسأله نیز مغایر با این مطلب نیست که ترنج در سایر هنرها نظیر کتاب‌آرایی با توجه به سهولت طرح و نقش در آن نسبت به فرش به مراحلی از کمال رسیده باشد و فرش هم به صورت موازی متأثر از آن باشد؛ اما اصالت نقش به مراتب جایی دورتر از کتاب‌آرایی است.

ارتباط طرح گلستان و نقش ترنج ایرانی

در طرح گلستان چشمه یا حوض یا برکه‌هایی وجود دارد که بنابر نظر برخی پژوهشگران و محققان فرش، نقش ترنج در قالی جایگزین یا نشان‌دهنده همان حوض در طرح گلستان است. در کهن‌ترین نمونه‌های فرش ترنج دار، ترنج به همان شكل اولیه حوض به شکل چهار گوش بافته می‌شود. به نظر می‌رسد نقش حوض که نقشی ساده و عموماً چهار گوش یا هشت ضلعی بوده و درون آن ماهی یا پرندگانی نظیر مرغابی وجود داشته‌اند، بن‌مایه نقش ترنج باشد. این نقش ابتدا بر روی فرش رایج بوده که بعدها تغییر شكل داده و از سه حوضی به یک حوض تبدیل شده که این تک حوض مرکزی جای خود را به باغچه‌ای داده که می‌توان از آن به عنوان تحولی مهم در فرش ایران نام برد. یکی از زیباترین نمونه‌های فرش ایرانی که در آن ترنج به مثابه حوض استفاده شده است، فرش‌های زیبای طرح باغی اصفهان است.

نقوش در ترکیب‌بندی ترنج

نقوش در ترکیب‌بندی ترنج به صورت کلی به سه دسته تقسیم می‌شوند که شامل نقوش گیاهی (ختایی، اسلیمی) نقوش هندسی و نقوش حیوانی (حیوانات و پرندگان) است.

نقوش گیاهی

1- طرح اسلیمی

اسلیمی نمودار تجریدی صورت عام درخت به ویژه درخت تاک است که با گردش‌ها و پیچش‌های پی‌درپی و هماهنگ شاخه‌های آراسته به برگ‌ها و نیم برگ‌ها و گره‌های آن از پایه‌هایی که بند اسلیمی خوانده می‌شود، می‌روید و با نظمی خاص و شکلی چشم‌نواز که میان اجزاء آن وجود دارد نمود می‌یابند. اسلیمی طرحی است متشکل از قوس‌های دورانی زیبا که با چنگ‌ها، ماهیچه‌ها، سر چنگ‌ها، گره‌ها و انشعاب‌های مناسب کامل می‌شود و زیبایی و شکوه خاصی دارد. طرح‌های اسلیمی انواع گوناگون دارد: اسلیمی ساده یا فیلی، اسلیمی تو پر، اسلیمی توخالی، اسلیمی دهان اژدری، اسلیمی ماری، اسلیمی گل‌دار و غیره. نقوش اسلیمی در فرش لچک و ترنج گاه به صورت تنها و گاهی در ترکیب با نقوش ختایی به کار می‌رود که مورد دوم رایج‌تر است.

2- طرح ختایی

طرح‌های ختایی شامل: نقوش انتزاعی از گیاهان اعم از گل‌ها و برگ‌ها است که در تذهیب‌ها، نقاشی‌ها و دیگر آرایه‌های نسخه‌های کتابت و تذهیب به کار می‌رفت. تفاوت اصلی میان طرح‌های ختایی با طرح‌های اسلیمی در این است که در اسلیمی نقش معروف به "سر اسلیمی" را ترسیم می‌کردند اما در نقش‌های ختایی طرح‌های "سر اسلیمی" جای خود را به گل‌های ساده شامل گلبرگ‌ها می‌دهد. در حقیقت، بخش اعظم تزیینات در قالی را نقوش گیاهی تشکیل می‌دهند که در این میان، همان‌طور که گفته شد نقوش اسلیمی و ختایی بیشترین کاربرد را در تزیین فرش داشته‌اند. نقش مایه ختایی شامل انواع گل‌ها، غنچه‌ها و بوته‌هایی است که روی شاخه ختایی قرار گرفته‌اند. از جمله گل‌های ختایی؛ گل‌های شاه‌عباسی، سه پر، چهارپر، پنج پر، شش پر، هشت پر، پروانه‌ای، و... هستند. شاخه ختایی نیز گردشی حلزونی دارد و گاهی به صورت شکسته هم به‌کار می‌رود. نقش‌های ختایی با ظرافت از لابه‌لای نقش‌های اسلیمی حرکت می‌کنند.

نقوش هندسی

طرح هندسی همان‌طور که از نامش پیداست باید دارای خطوط صاف، مورب یا عمودی باشد. آنچه که در طرح و نقش‌های شهرها و ایلات و اقوام مختلف مهم بوده و باعث وجه تمایز آن‌ها می‌شود همین نحوه نقشه‌کشی و طرح زنی آن‌ها است و با وجود این که همه آن‌ها با نام طرح هندسی شناخته می‌شوند، دارای ظرافت‌هایی هستند که از روی این ظرافت‌ها می‌توان تشخیص داد که مثلاً این فرش مربوط به کدام ایل و قوم و یا چادرنشین است. درواقع در فرش‌های طرح هندسی گاه همان نقوش ختایی و اسلیمی به صورت هندسی شده به کار می‌روند. چیزی که در فرش‌ها با نقش و نگار هندسی خیلی جلوه‌گر و خاص است، نحوه بافت خطوط مورب و عمودی و افقی است. این خطوط به طرز بسیار زیبا و ماهرانه‌ای بافته شده، به طوری که گویی با خط‌کش تراز شده‌اند و به همان اندازه از دقت و ظرافت و زیبایی و همچنین نبوغ برخوردار هستند. زیباترین نمونه‌های فرش دستباف ایرانی را که از نقش لچک و ترنج به صورت هندسی در آن استفاده شده است، می‌توان به فرش‌های زیبای قشقایی، فرش جوشقان و کلاردشت اشاره کرد.

نقوش حیوانی

نقوش جانوری یکی از مهم‌ترین و اثر گذارترین نقوشی است که در فرش‌های ایرانی می‌توان دید. این نقوش هم به صورت طبیعی و واقعگرایانه و هم به صورت انتزاعی از دوران صفوی تاکنون بارها و بارها در فرش‌های ایرانی تکرار شده است. نقوش حیوانات شامل نقش شیر، اسب، بز کوهی، آهو، شیر و پلنگ و... و نقوش پرندگان شامل طاووس، کبوتر، گنجشک، اردک، هدهد، خروس و... است که در فرش به کار برده می‌شود. همان‌طور که گفته شد، زیباترین نمونه‌های استفاده از طرح‌های حیوانی در فرش لچک و ترنج را می‌توان در فرش‌های زیبای دوره صفوی مشاهده کرد. در حال حاضر نیز در فرش‌های تصویری بافت اصفهان، می‌توان نمونه‌های آن را مشاهده کرد.

 ساختار شکل ترنج

ترنج دارای نقشمایه‌های گوناگونی است، که اسامی آن عبارت‌اند از: ترنج هندسی، ترنج تو در تو، ترنج کاسه و نیم کاسه، ترنج سه گانه، ترنج دو گانه، ترنج دندان موشی، ترنج مداخل، ترنج سبک اصفهان، ترنج شاه‌عباسی، ترنج کوچک (ترنج مرغی)، ترنجی، ترنج بی لچک، ترنجی دسته گل، ترنجی شاه عباسی، سلسله‌ای ترنج دار، ترنج قندیلی، ترنج کف ساده، جنگلی ترنج دار، افشان ترنج دار، درختی ترنج دار.

سخن پایانی

نقش زیبای لچک و ترنج، یکی از متداول‌ترین طرح‌ها در فرش ایرانی است. ریشه این طرح اصیل را باید در باورها و اعتقادات ایران باستان به تقدس خورشید و محوریت باغ و حوض در فرهنگ ایرانی دانست. این نقش اصیل را می‌توان در اشکال و انواع مختلف در فرش ایرانی مشاهده نمود؛ لچک و ترنج به صورت گردان در فرش‌های اصفهان، تبریز، قم، کاشان، نائین و غیره، و به صورت شکسته در فرش‌های زیبای قشقایی، جوشقان و کلاردشت نقش بسته است. لچک و ترنج، طرحی است از دل تاریخ، که هر یک از ما ایرانی‌ها حداقل یک نمونه از این اثر هنری را در خانه‌مان داریم و از مشاهده زیبایی‌های آن لذت می‌بریم.   

شما می‌توانید جهت  خرید فرش دستباف ، خرید گلیم و گبه دستباف و همینطور  خرید تابلو فرش دستبافت به صورت اینترنتی و آنلاین از  فروشگاه فرش هویدا استعلام گرفته و کلیه سفارشات خود را ثبت نمایید و هرجای دنیا که هستید کمتر 4 روز کاری آنرا در آدرس مورد نظر تحویل بگیرید .

اگر علاقه مند به مطالعه سایر مقالات در زمینه  فرش دستباف و یا  تابلو فرش دستباف هستید، به قسمت پایگاه مقالات  بازرگانی فرش هویدا مراجعه نمایید.