نقش «محرابی» در فرش دستباف

آشنایی با فرش دستباف طرح محرابی

فرش‌های محرابی، یکی از انواع فرش‌های زیبای ایرانی هستند که معمولاً برای کاربردهای خاص بافته و مورد استفاده قرار می‌گیرند. هرچند ریشه طرح محرابی در ایران به پیش از اسلام می‌رسد و ریشه در آیین مهر دارد، اما ورود اسلام و ارتباط آن با آیین پرستش خدا، قداستی خاص به طرح محرابی و دست‌بافته‌هایی با این طرح بخشید. در مقاله پیش رو قصد داریم به معرفی فرش‌های ایرانی با طرح محرابی، پیشینه و انواع آن بپردازیم.

پیشینه محراب و طرح محرابی در ایران

قدمت طرح محرابی در حقیقت، به قبل از اسلام می‌رسد اما با ورود اسلام و با کمی تغییر نه‌تنها در فرش بلکه در کاشی‌سازی و کتاب‌آرایی نیز راه پیدا کرد. این طرح دیرین ایرانی از دو قسمت «مهر» و «آبه» به معنی طاق‌دار و گنبد مانند است که بعد از اسلام در فضاهای معماری چون مساجد و بر روی فرش‌های محرابی که مورد استفاده برای عبادت و نیایش بوند، استفاده می‌شد. فرش‌های محرابی اکثراً با آیاتی از قرآن مجید و نگاره‌هایی چون سرو، ستون، قندیل، گلدان، درخت، گل یاس و برخی گلبرگ‌های دیگر همراه با کتیبه‌هایی از خطوط کوفی، نسخ، نستعلیق و ثلث تزیین می‌شد.

معنای واژه «محراب»

این واژه از دو قسمت «مهر» و «آبه» ساخته شده است و «آبه» یا «آوه» به معنای ساختمان و خانه است. ازاین‌رو مهرابه یعنی خانه‌ی مهر. برخی دیگر نیز آبه را به معنای مکان گود دانسته و ساختار محراب کنونی را منشعب از این مقوله می‌دانند. در ساختمان مهرابه‌ها سه دالان چسبیده به هم وجود دارد که دالان میانی گشاده‌تر بوده و دالان‌های پهلویی تنگ‌تر و دارای سقف کوتاه‌ترند. میان دالان‌ها ستون ساخته می‌شد و روی ستون‌ها و روی دالان‌ها را با طاق قوسی می‌پوشاندند. کاربرد فرم محراب در هنرهای اسلامی همانند معماری و قالی نمادی از بندگی و ارادتمندی انسان در حضور خالق است. در عصر صفوی قالی‌های محرابی به سبب گرایش‌های دینی و تمایل به ترویج مذهب شیعه مورد توجه قرار گرفت. قالی‌های محرابی که با مرکزیت کاشان به تولید می‌رسیده‌اند، از خط نگاره‌ها و نقوشی با مضامین مذهبی شیعه برخوردار بودند که در خدمت تبلیغ و ترویج این مذهب است.

طرح محراب در فرش

آیین‌ها را می‌توان یکی از مهم‌ترین محرک‌های هنر برای پدید آوردن طرح‌های نو و عامل پیوند میان مفاهیم عمیق و باورها و هنر دانست. نماز گزاردن بر فرش، سبب گسترش فرش‌هایی به نام فرش سجاده یا فرش‌های محرابی گشته است. در این فرش‌ها از شکل هیچ حیوان و انسانی استفاده نمی‌شود و ضمن بهره‌گیری از انواع اسلیمی‌ها، از نقش محراب در زمینه‌ی آن‌ها استفاده می‌شود. یکی از بدیهی‌ترین طرح‌هایی که برای این گونه قالی‌ها میتوان در نظر آورد، بازتاب نقش محراب مورد استفاده در مساجد بر روی زمینه این فرش‌ها است. اما یکی از اصلی‌ترین و متداول‌ترین نمونه‌ی این نقوش در قالی‌های محرابی ایران فضای سهگانهای از محراب میانی و دو قسمت جانبی جدا شده توسط ستون‌ها و تزئیناتی از قبیل قندیل، ستون‌های تزئینی، سرستون و کتیبه است. ریشه‌ی این طرح علاوه بر محراب، در ایوان سردر مساجد و اماکن زیارتی نیز دیده می‌شود، در آیین‌های کهن ایرانی می‌دانند. از نظر تاریخی در معابد آیین مهر، مکانی به نام مهرابه وجود دارد. اولین سجاده‌ها به نام «خمرا» معروف بوده است که با استفاده از برگ درختان خرما بافته می‌شده و با سوزن‌دوزی تزئین می‌شده است. بافت فرش با طرح محرابی از اوایل قرن 11 هجری قمری رایج شد. در این طرح‌ها معمولاً محراب را با تزییناتی از قبیل قندیل، گلدان و حتی درختچه‌های کوچک می‌پوشانند و گاه دو طرف محراب را با ستون‌های بزرگی که سقف محراب بر روی آن قرار دارد نشان می‌دهند. انواع طرح‌های این گروه عبارتند از: محرابی قندیلی، محرابی گلدانی، محرابی باغی و محرابی درختی و غیره. در فرهنگ اسلامی محراب، دروازه‌ای است به سوی عالم قدسی اصولاً شکلی قدسی است و حال و هوای انسان را در برخورد با خود متغیر می‌سازد. محراب در فرهنگ‌های دیگر همچون مسیحیت نیز سمبل مکان قدسی است.

 تنوع نقوش فرش‌های محرابی یا سجاده‌ها

عمده‌ترین نقوشی که بر فرش‌های سجاده‌ای علاوه بر ادعیه مذهبی، آیات قرآنی و احادیث گوناگون در اهمیت نماز بافته شده است، نقوش نمادین و همچنین نقوش اسلیمی است؛ نقوش ترنج، ابر چینی، اسلیمی‌های مختلف از آن دسته هستند. نقوش و نمادهای استفاده شده در فرش‌های سجاده‌ای، اگرچه نقوشی هستند که ممکن است در نمونه‌های دیگر فرش نیز بافته شده باشند، ولی نکته‌ای که اهمیت دارد و باید به آن توجه کرد این است که این نمادها را باید در این‌گونه فرش‌ها در ارتباط با فرهنگ اسلامی مشاهده کرد. بعضی از نقش‌ها مرتبط با نمادها و نشانه‌های طبیعی و بعضی تجسمی بوده و در میان آن‌ها نقوش تلفیقی نیز دیده می‌شود. محراب پنجره‌ای است به باغ پر گل که همان باغ بهشت است به همین دلیل آرایه‌هایی همچون نقوش گیاهی که بیشترین ارتباط را با روضه رضوان دارند به کار گرفته می‌شوند. فرش‌های محرابی دارای عناصر تزیینی اصلی و مشترک هستند به این معنا که همگی آن ها دارای فضای محراب، نقوش گیاهی (عموماً نقش درخت) و نقشی که به نور اشاره داشته باشد، هستند. البته نگاره‌های تزیینی فرعی نیز، بسته به قواعد هنری زمان و مکان خود، به کار گرفته می‌شود. برای هنرمند مسلمان، هنر بدون داشتن نشانی از الهام ذهنی و فردی، باید دارای زیبایی غیرشخصی باشد. به طور کلی آرایه‌های مورد استفاده در فرش‌های محرابی، به چهار گروه تقسیم می‌شوند. هر یک از این آرایه‌ها علاوه بر کاربرد تزیینی فرش، عمدتاً دارای دلالت‌های ضمنی هستند و فرش را از کاربرد تزیینی صرف دور می‌سازند. در ادامه به معرفی هر یک از انواع فرش‌های محرابی به لحاظ نوع و نقش می‌پردازیم.

انواع فرش محرابی

فرش‌های محرابی در گونه‌های مختلف طبقه بندی شده‌اند اما از دید کلی میتوان دو نوع اصلی فرش محرابی را به طور کلی متمایز کرد:   
- محرابی سجاده‌ای   
- محرابی تزئینی

فرش‌های محرابی سجاده ای

 این گروه از فرش‌ها دارای ابعاد کوچک (80×120 و 150×90 سانتی‌متر) هستند و به عنوان سجاده‌ی نماز مورد استفاده قرار می‌گیرند. استفاده از آیات قرآنی و احادیث در این گروه مرسوم است و انباشتن فضای دو طرف طاق محراب با متون متعدد معنوی، حائز اهمیت ویژه‌ای است زیرا نمازگزار در همان حال که مشغول نماز و تفکر و تدبر است، از ملاحظه‌ی آیات و احکام الهی روحش تازه شده و در صورت لزوم آن‌ها  را در نیایش خود به کار می‌برد. این مسأله سبب می‌شود تا نیایشگر در عوالم روحانی عمل خود مانده از این لحظات پربار بهره‌مند گردد. سجاده‌های محرابی به دلیل کاربردی بودن در مناسک مذهبی، در ارائه‌ی پیام دینی خود از زبان سمبلیک (زبان مشترک تمامی هنرهای دینی) بهره گرفته‌اند. هنر اسلامی با تمرکز بر وجود خداوند و دعوت به پیام خداوند، به حذف تزئینات غیر سمبلیک پرداخته و هر نقشی را در راستای جذب به زیبایی‌های معنوی به کار گرفته است.

فرش‌های محرابی تزئینی

اولین کاربرد غیرمذهبی و تزئینی فرش‌های محرابی زمانی بود که فرش به عنوان نمایانگر جهت قبله به دیوار آویخته شد تا به عنوان محراب عمل کند. به تدریج فرش‌های محرابی تزئینی دچار تغییراتی در ابعاد، رنگبندی، و چینش نگاره‌ها شدند و کاربرد صرفاً مذهبی خود را از دست دادند. این گروه دارای تنوع بی‌نظیری در طرح و رنگ بوده و به دلیل عدم کاربرد مذهبی، از نقوش انسان، حیوان و پرنده نیز در بافت آن استفاده می‌شد.

دسته‌بندی قالی محرابی به لحاظ نوع طرح

قالی‌های محرابی را از نظر نوع طرح آن، می‌توان به چهار دسته تقسیم کرد: 1- محرابی کتیبه‌ای 2- محرابی درختی 3- محرابی گلدانی 4- محرابی قندیل‌دار

گروه اول: قالی‌های محرابی کتیبه‌دار

به طرح محرابی به علت نقش کتیبه که در آن بافته می‌شود، طرح کتیبه‌ای نیز گفته می‌شود. بنابراین در این گروه، بخش اصلی و اساسی نقوش قالی، علاوه بر نقش اصلی محراب که خود ارتباطی عمیق با برقراری نماز دارد؛ شامل کتیبه‌هایی با عبارات قرآنی، اسماء اللۀ، ذکر سجده، ادعیه، صلوات و شهادتین است. شکل محراب با فرورفتگی طاقچه وارش که در مناطق مختلف به صورت‌های مختلف تزئین می‌شود، تأثیر معنوی زیادی بر نمازگزار دارد. در بالای محراب و آویخته به مرکز سقف آن، چراغی در حالت تعادل آویزان می‌کردند که نشانه‌ی معرفت و یادآور این آیه‌ی قرآن است: «اللّه نور السماوات و الارض”. طرح اصلی محراب که از سده‌ی سوم هجری به بعد رایج گردید، توجه روز افزون هنرمندان را به خود جلب کرد، هنرمندان عاشق با الهام از معرفت اسلامی به چنین تزئین محراب همت گماشتند که این انگیزه خود منشأ گسترش و تکامل هنرهای دیگر گردید.

 گروه دوم: قالی‌های محرابی قندیل‌دار

قالی‌های محرابی قندیل‌دار دارای نقش‌های یک‌طرفه با بهره‌گیری از طرح‌هایی است که در برخی قالی‌های محرابی، شامل طرح قندیلی است که از طاق محراب آویزان شده و تزئین متن با بته و گل‌های شاه‌عباسی صورت گرفته است. قندیل از مهم‌ترین نمادهای به کار رفته در قالی‌های سجاده‌ای می‌باشد که دلیل کارکرد معنوی آن بوده و نشان دهنده اهمیت این نماد در فرهنگ اسلامی است. این نماد بر گرفته از آیه‌ی 35 سوره‌ی نور و نشانی از روشنی و پرتوی نور و ذات خداوند است.

 گروه سوم: قالی‌های محرابی درختی

محرابی درختی، طرحی در ردیف نقشه بندی محرابی گلدانی، با بته‌ای به شکل سرو در مرکز محراب است. شواهد حاکی از آن است که در طراحی این منظره، باغ بهشت مدنظر بوده، چرا که در چنین طرحی، برکه‌ی آب و میوه‌های بهشتی هم مشاهده می‌شود. نماد درخت از جمله نقوش قدیمی و باستانی است که در آثار هنری بشر مورد توجه قرار گرفته است و معروف‌ترین آن درخت زندگی یا سرو است. سرو همیشه به درخت سبز معروف است؛ سرو راست قامت، مقدس و از دیرباز علامت خاص ایرانیان بوده است. مطابق روایات ایرانی، زرتشت این درخت را از بهشت آورد و در پیش دَر آتشکده کاشت. در شعر و ادب فارسی، صفات بسیاری از قبیل، راستین، بلند، سرافراز، سرکش، تازه، جوان، نوساخته، سایهدار، پابرجای، پایدار، بوستان آزادی و...، برای سرو آمده است. یک نمونه قالیچه‌ی محرابی درختی، متعلق به سده‌ی هفدهم/یازدهم و بافت شمال غرب ایران وجود دارد که اکنون در موزه‌ی دولتی ترکیه نگهداری می‌شود. این قالی نیز همچون نمونه‌های گروه اول دارای کتیبه‌های مشابه در حاشیه، متن و محراب است. با این تفاوت که نقش درختان و شاخ و برگ آن‌ها در بخش پائین متن قالی به صورت قرینه، آن را متمایز کرده و جلوه‌ای از فضای باغ و درختان پر گل آن دارد. چرا که استفاده از نقش درختان بی‌ارتباط با باغ‌های بهشتی نیست که وعده آن را خداوند در قرآن، بارها و بارها، به بندگان نیک داده و نشانی از مغفرت و آمرزش الهی است. کلمه‌ی «وهشت» یا «بهشت» به معنای بهترین زندگی است که به صورت باغی سرسبز، خرم و زیبا مجسم می‌شده است. با این وصف کمتر چیزی است که بتواند زودتر از درخت اندیشه‌ی کمال را به ذهن آورد، زیرا درخت برای نیل به کمال رشد، امکان مکانی و زمانی داشته است و یکی از اصلی‌ترین نقوش قالی و مفهوم بهشت است. تلفیق نمادهای درخت سرو، قندیل و محرمات در اطراف آن‌هاکه همگی دارای ویژگی‌ها و مفاهیم مذهبی هستند. جلوه‌ای زیبا به قالی داده و می‌توان آن را در زمره‌ی قالی‌های با ارزش محرابی قرار دارد. از جمله مفاهیم ارزنده‌ی نماز که در قالی‌های این گروه با استفاده از تعابیر مذهبی، ادبی و عرفانی، مدنظر قرار گرفته، اصل و اساس نماز، یعنی ذکر و یاد خدا و توحید و دوری از شرک و گناه، مغفرت و آمرزش الهی و تسبیح گویی نمایی اجزاء آفرینش در برابر خداوند است.

 گروه چهارم: قالی‌های محرابی گلدانی

آخرین گروه قالی‌های محرابی شامل طرح محرابی گلدانی است؛ طرحی با گونه‌های متنوع تزئینی، که در همه‌ی آن‌ها دو نقش تکرار می‌شود: محراب و گلدان. در یکی از این گونه‌ها، نگاره‌ی محراب را می‌توان دید که نقشی از طره، آن را در بر گرفته است، با نگاره‌ای از سرو در میان محراب، که گلدانی پر از گل در درون خود دارد و بالای سرو نیز، به طور معمول نقشی از قندیل دیده می‌شود. گونه‌ی دیگر آن طرحی است تشکیل شده از نقش گلدانی بزرگ که از بالا به محراب می‌پیوندد. پیرامون گلدان بزرگ را نگاره‌هایی با نقش‌های اسلیمی و گل‌های شاه‌عباسی فرا گرفته است.

سخن پایانی

همان‌طور که دیدیم، فرش‌های محرابی از مشخصات ویژه‌ای برخوردار هستند. به همین دلیل است که گروهی مستقل از طبقه‌بندی نوزده گانه قالی ایران را به خود اختصاص داده‌اند. واژه محراب به عنوان پیشگاه خدا، صدر مجلس و جایی در مسجد که جهت قبله را نشان می‌دهد، معنا می‌شود. وجه‌تسمیه محراب به معنی مکانی برای محاربه با شیطان و حاوی معانی مقدس و کاربرد خاص است و در ارتباط با دین و آیین اسلام است.

شما می‌توانید جهت  خرید فرش دستباف ، خرید گلیم و گبه دستباف و همینطور  خرید تابلو فرش دستبافت   به صورت اینترنتی و آنلاین از  فروشگاه فرش هویدا استعلام گرفته و کلیه سفارشات خود را ثبت نمایید و هرجای دنیا که هستید کمتر 4 روز کاری آنرا در آدرس مورد نظر تحویل بگیرید.  

اگر علاقه مند به مطالعه سایر مقالات در زمینه  فرش دستباف و یا  تابلو فرش دستباف هستید، به قسمت پایگاه مقالات  بازرگانی فرش هویدا مراجعه نمایید.